ضرورت بررسي عوارض مصرف بي رويه و خودسرانه دارو
درد بي درمان خود درماني! - بخش پاياني

صديقه توانا
اگرچه دارو ركن اصلي درمان در دنياست و
75 درصد درمانها از طريق آن صورت مي گيرد، اما مصرف بي رويه آن مي تواند خطري جدي براي سلامت افراد داشته باشد و عوارض آن در برخي مواقع غيرقابل جبران است. فاصله دارو با سم فقط يك قدم است و مصرف بي رويه آن مي تواند حتي مرگ مصرف كننده را به دنبال داشته باشد و اين امر در حال حاضر مورد بي توجهي اغلب مردم قرار گرفته است. مصرف بي رويه دارو، علاوه بر ضرر جسمي به افراد، سالانه ميلياردها تومان بابت آن توسط دولت هزينه مي شود و اين در حالي است كه درصد بالايي از اين داروها بدون دليل پزشكي مصرف مي شود. مصرف دارو هميشه مانند يك تيغ دو دم عمل كرده است، اگر از دارو بجا و به موقع و در مقدار مناسب استفاده شود، مي تواند سلامت از دست رفته را به انسان باز گرداند، اما همين دارو اگر به صورت غيرمنطقي و غيرمتعارف مصرف شود، به سم مهلكي بدل مي شود كه نه تنها سلامت را به انسان باز نمي گرداند، بلكه مي تواند دهها عارضه ديگر پديد آورد و تا حد مرگ انسان را تهديد كند.
نكته اساسي در توليد دارو اين است كه دارو به عنوان يك كالاي استراتژيك مشمول يارانه در كشور و يك نياز اساسي عامه مردم از اهميت خاصي برخوردار است.
به اعتقاد صاحب نظران و متخصصان امر دارو، به دليل اهميت و تأثيري كه استفاده غيرمنطقي و غيراصولي از اين كالا هم در اقتصاد خانواده و هم در روند درمان مي تواند داشته باشد بايد به نقش مردم به عنوان اصلي ترين عامل فرهنگ مصرف دارو و همچنين نقش گروه پزشكي به عنوان تاثيرگذارترين ركن فرهنگ تجويز و مصرف دارو توجه جدي نمود.
تغيير الگوي مصرف دارو
طبق آمار ارائه شده، ميانگين رشد مصرف دارو در كشور، چيزي حدود 5/11 درصد مي باشد، در حالي كه همين تعداد در كشورهاي در حال توسعه 7 و در كل جهان 9 درصد گزارش شده است.
بهنام ريحانيان، كارشناس امور دارو است. او كه سالها در امر تهيه دارو و خريد و فروش آن فعاليت مي كند در گفت وگو با گزارشگر كيهان نقطه نظرات خود را در مورد مصرف بي رويه و خودسرانه دارو اين طور مطرح مي كند: «مسلماً بي توجهي به مصرف منطقي داروها مي تواند پيامدهاي نامناسبي چون نارضايتي بيمار، طولاني شدن و شدت بيماري، ايجاد عوارض جانبي خطرناك و بستري شدن در بيمارستان، كم رنگ شدن ارتباط پزشك و بيمار و نهايتاً افزايش هزينه هاي درماني براي افراد و دستگاه هاي دولتي را دربرداشته باشد.»
ريحانيان با تاكيد بر اين مسئله كه علت بسياري از نابسامانيهاي دارويي موجود در كشور فرهنگ فعلي تجويز و مصرف داروست به يكي از علل اصلي مصرف بي رويه دارو اشاره مي كند و مي گويد: «كمبود اطلاعاتي در هر دو قشر تجويزكننده و مصرف كننده نيز عامل عمده مصارف خودسرانه و بي رويه داروست كه رفع اين معضل در گرو برنامه ريزي آموزشي و بالا بردن سطح آگاهي مردم نسبت به امر دارو مي باشد همچنين طراحي، تدوين و اجراي صحيح اين برنامه در كنار ارزيابي و پايش مداوم قطعاً منجر به تغيير الگوي مصرف خواهد شد.»
وي در ادامه اضافه مي كند: «بهينه كردن مصرف دارو از طريق اصلاح سيستم آموزش پزشكي و نسخه نويسي منطقي، راه اندازي كميته هاي علمي كنترل نسخ، آموزش مداوم و مؤثر كادر پزشكي، ارتقاء سطح فرهنگ عمومي و آموزش فراگير جامعه با توجه به اصل پيشگيري مقدم و بهتر از درمان است، تقويت بيمه هاي خدمات درماني و بالا بردن كيفيت داروهاي توليد داخل همه با هم در جلوگيري از مصرف بي رويه دارو قطعاً مؤثراست.»
دكترهاي دانشگاه نرفته !
متاسفانه سوء مصرف دارو، مصرف بي رويه و بدون نسخه پزشك در جامعه بسيار رواج دارد. همه ما در اطرافيان خود كساني را ديده ايم كه با هر سردردي كه به سراغشان مي آيد چگونه به سمت داروهاي مسكن رفته و به شكلي بي رويه و بدون اجازه پزشك از اين داروها استفاده مي كنند و براي ديگران هم تجويز مي نمايند، اما غافل از اينكه مصرف مداوم برخي داروها ضمن ايجاد وابستگي و اعتياد فيزيكي و رواني، ايجاد تحمل مي كند، به اين صورت كه اثر ضددردي آنها كاهش مي يابد و فرد براي تسكين درد مجبور مي شود ميزان مصرف را بالا ببرد كه متعاقب آن اثرات سمي بيشتري از دارو در بدن باقي مي ماند.
دكتر رهبر مژدهي آذر، رئيس انجمن داروسازان كشور در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان اين موضوع كه آگاهي بخشي مردم از عوارض خطرناك مصرف بي رويه داروها توسط مسئولان حائز اهميت مي باشد، خاطر نشان مي كند: «متاسفانه عدم اطلاعات مردم اين فرصت را در اختيار فرصت طلبان قرار مي دهد تا به دارو به شكل كالاي اقتصادي نگاه كنند و از طريق تبليغات و تغيير فكر مردم، ذهن آنها را منحرف كرده و از ناآگاهي جامعه نسبت به عوارض داروها اعم از شيميايي، تقويتي، داروهاي رژيمي و مكمل ها سوءاستفاده كنند و مشابه اين تبليغات را اين روزها در ماهواره ها و اكثر داروخانه ها هم شاهد هستيم كه در اين بين و در برابر رسانه هاي جمعي و مسئولان ذي ربط بايد به طور مرتب به مردم آگاهي و هشدار دهند.»
وقتي به رئيس انجمن داروسازان كشور مي گويم پس وقتي اين همه سوءاستفاده وجود دارد چرا داروخانه ها كار غيرقانوني مي كنند و بدون مجوز و نسخه پزشك دارو در اختيار بيماران قرار مي دهند وي به وضعيت نامناسب بيمه در كشور اشاره مي كند و با بيان اينكه، همين موضوع باعث شده خود درماني را موجه سازد در توضيحات بيشتري مي گويد: «در حال حاضر 7 ماه است كه سازمان تامين اجتماعي مطالبات خود را پرداخت نكرده است و اين مسئله تبليغات منفي و اثر سوء دارد و همين امر باعث مي شود پزشكان در داروخانه ها بدون نسخه دارو دهند ضمن اينكه برخي از مردم هم دفترچه بيمه ندارند و هزينه درمان و ويزيت پزشك براي آنها خيلي گران تمام مي شود، بنابراين ترجيح مي دهند به جاي مراجعه به پزشك مستقيماً به داروخانه رفته و دارو تهيه كنند.»
وي مي گويد: «اگر مردم در جامعه تحت حمايت بيمه گرهاي خوب قرار گيرند و امكان درمان بيماران به سهولت فراهم شود و همه طبق قانون رفتار كنند، 60 درصد از مشكلات خوددرماني و مصرف بي رويه دارو كاسته مي شود.»
به آقاي مژدهي آذر مي گويم، اما توضيحات شما قانع كننده نيست و داروخانه ها خلاف قانون داروي بدون نسخه مي فروشند و اين مسئله جرم است، كه وي اين طور مي گويد: «خيلي نمي توانيم در برابر برخي از بيماران كه مصرانه از ما داروي بدون نسخه مي خواهند مقاومت كنيم ضمن اينكه برخي از داروهاي اوتي سي (OTC) (بدون نسخه) هم داريم كه نياز به نسخه پزشك ندارد.
و مردم حتي در مصرف آنها هم زياده روي مي كنند كه تعداد اين قلم داروها به 200 تا 300 قلم مي رسد، اما در هر حال مردم بايد خودشان به اين درك و آگاهي برسند كه در مصرف دارو زياده روي نكنند.»
فرهنگ سازي در مصرف دارو
دكتر شهاب الدين جنيدي جعفري هم كه عضو هيئت مديره انجمن داروسازان ايران است در گفت وگو با گزارشگر كيهان به فرهنگ سازي در مصرف صحيح دارو بسيار تأكيد مي كند و مي گويد: «فعاليت مسئولان و نقش رسانه ها، بازنگري در الگوي نسخه نويسي، بالا بردن كيفيت داروها، برگزاري آموزش مداوم براي حرفه هاي پزشكي و قانونمدارتر كردن عرضه دارو در داروخانه ها مجموع عواملي هستند كه مي تواند اصول نسخه پيچي و مصرف خودسرانه دارو را تغيير دهد.»
وي مي گويد: «در مورد مصرف داروهاي تزريقي هم ايران 4 برابر بيشتر از استاندارد جهاني مصرف دارد و ما در آسيا رتبه دوم مصرف خودسرانه دارو را داريم و جزو 20 كشور اول در اين زمينه هستيم.»
دكتر جنيدي به مصرف دارو در بيماران مزمن هم اشاره مي كند و مي گويد: «توصيه ما به اين گونه بيماران هم اين است كه اگرچه بايد در طول زندگي داروي تكراري مصرف كنند. اما اين مسئله نبايد دليلي بر مصرف خودسرانه و تهيه دارو بدون نسخه پزشك باشد و تمام اين موضوعات مطرح شده در حالي اتفاق مي افتد كه كنترل و نظارت بايد منطقي تر هدفمند شود.»
نظر وي را در مورد عوارض سوءمصرف خودسرانه داروهاي رژيمي، لاغري و چاقي سؤال مي كنم كه وي در توضيحاتي مي گويد: «داروهاي افزايش يا كاهش وزن در داروخانه هاي مجاز مشخص شده و بهتر است مردم با نسخه پزشك و از داروخانه هاي معتبر اين داروها را تهيه نمايند چون در غير اين صورت عوارض پيچيده و خطرناكي متوجه مصرف كنندگان مي شود.»
«نه» پزشكان به درخواست بيماران براي تهيه داروي زياد
نكته اي كه در اين بين قابل توجه بوده اين است كه همه پزشكان و دست اندركاران امر دارو متفق القول اند كه براي جلوگيري از مصرف بي رويه و خودسرانه دارو بايد فرهنگ سازي صورت گيرد. اين نكته قابل احترام و بااهميت است اما يك سؤال همچنان باقي است: اينكه چرا برخي از پزشكان علي رغم اطلاع از عوارض سوءمصرف بي رويه دارو، بيش از 3 قلم دارو كه مطابق با استاندارد جهاني است را در دفترچه هاي بيماران مي نويسند و مردم را تشويق به مصرف زياد دارو مي كنند و به درخواست نامتعارف بيماران مبني بر نوشتن داروي زياد تن در مي دهند؟
فاطمه فلاحت نژاد، متخصص داروشناسي در گفت وگو با كيهان نظر خود را در مورد مطلب فوق اين طور مي گويد: «اينكه فرهنگ مصرف دارو در كشور نداريم را نبايد ناديده گرفت، اما مردم گاهي فراموش مي كنند كه هر دارويي مصرف مي كنيم، به داروي ديگري نياز دارد كه عوارض آن را از بين ببرد. اما در اين بين برخي پزشكان به منظور نگه داري بيمار خود و جلوگيري از مراجعه آنها به پزشك ديگر، مطابق ميل بيمار رفتار مي كنند و داروهايي كه مورد نياز بيمار نيست را بنا به تقاضاي فرد بيمار برايش تجويز مي كنند.»
فلاحت نژاد، اضافه مي كند: «كسي كه به پزشك مراجعه مي كند، نبايد انتظار داشته باشد كه حتما با كيسه اي پر از دارو كه پزشك تجويز كرده، از آنجا خارج شود و اين موضوع بايد مورد توجه پزشكان نيز قرار گيرد و آنان بيماران را توجيه كنند.»
قرص سردرد آلماني فقط 1000 تومان!
مصرف بي رويه و خودسرانه دارو در جامعه تا بدان جا پيش رفته كه پيرمردي كه فقط 2 كلاس سواد دارد هم به خود اجازه مي دهد تعدادي قرص مسكن و داروي چاقي و لاغري را روي جعبه چوبي در گوشه اي از خيابان پررفت و آمد ناصرخسرو به فروش برساند و بدون اينكه كسي مزاحمتي براي او ايجاد نمايد يا مانع كارش شود روي يك تكه فوم سفيد كه با زغال آن را سياه كرده تبليغ داروي به ظاهر آلماني اش را كند و برخي مردم زودباور هم تحت تأثير قرار گيرند و سلامتي خود را به دست او بسپارند.
متأسفانه تلاش گزارشگر كيهان براي يافتن توضيحاتي از سوي مسئولان وزارت بهداشت در امور غذا و دارو، علي رغم مكاتبات و نامه نگاري ها بي نتيجه ماند و هيچ كدام پاسخگوي سؤالات نبودند و توجهي به درخواست مان براي انجام مصاحبه نكردند. اما دكتر شاهرخ رامين، عضو كميسيون بهداشت و درمان مجلس نيز در گفت وگويي با بيان اين موضوع كه در تمام ممالك دنيا دارو به دو دسته فروش بدون نسخه و با نسخه تقسيم مي شود، مي گويد: «كشور ما هم از اين قاعده مستثني نيست و فروش بدون نسخه دارو وجود دارد، اما ناظران معاونت درمان علوم پزشكي بر فروش داروها در داروخانه ها نظارت دارند!»
وقتي به او مي گويم متأسفانه در اكثر داروخانه ها فروش داروهايي كه بدون نسخه ممنوع است رواج دارد و همين مسئله باعث مي شود مردم به مصرف خودسرانه دارو روي آورند، اين طور پاسخم را مي دهد: «متأسفانه با حذف شدن حق فني داروخانه ها انگيزه اي براي توضيح خواستن مشاوران داروساز از بيماران براي درخواست دارو و ممانعت آنها از فروش بدون نسخه باقي نمي ماند و همين مسئله نيز به كم كاري مشاوران دامن مي زند اما ما در كنار معاونت غذا و دارو وزارت بهداشت و علوم پزشكي كشور هستيم تا تمام نواقص قانوني را برطرف كنيم.»
دكتر كريم كلانتري، مسئول فني داروخانه بيمارستان لبافي نژاد هم در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه پزشك براساس مصلحت كه اثربخشي درماني را بر عوارض جانبي دارو مي سنجد دارو تجويز مي كند، خاطرنشان مي سازد: «چنانچه فرد اين مسئله را نداند و بخواهد خودسرانه و بي رويه دارو مصرف كند؛ چه بسا با عوارض جانبي مشكل آفريني مواجه شود.» وي مي گويد: «كساني كه از برخي مجاري غيررسمي و غيرقانوني دارو تأمين مي كنند و به نام داروهاي خارجي آن را مصرف مي نمايند، زياد خوشحال نباشند، اغلب اين داروها پركردني است و اثردارويي ندارد، اغلب اين داروها اثرات و عوارض سوء دارد، مردم بايد به اين مورد حساس باشند.»
دكتر كلانتري تداخل اثر داروها، و خنثي كردن آنتي بيوتيك و تداخل غذا و دارو را از عوارض مصرف خودسرانه دارو در سيستم بدن افراد مي داند و در مورد مصرف داروهاي مكمل و تقويتي بدون تجويز پزشك مي گويد: «بافت بدن به گونه اي است كه از نظر فيزيولوژيك نياز به مكمل دارويي ندارد، چون از طريق تغذيه روزانه اين مكمل ها تأمين مي شود. اما وقتي بدن نتواند اين مكمل را از طريق غذا جذب كند، آن موقع است كه نياز به اين گونه داروها احساس مي شود. اما هرگونه مصرف نابجا و خودسرانه قطعا اثر نامطلوب بر بدن دارد. بنابراين توصيه مي كنيم افراد براي جلوگيري از مبتلا شدن به هر نوع عوارض كليوي، مغزي و كبدي، براي مصرف هر نوع دارويي تحت نظر پزشك متخصص اين كار را انجام دهند.»
از وي در مورد داروهاي رژيمي خارجي هم سؤال مي كنم كه مي گويد: «اينكه هر فردي به صورت خودسرانه اگر تشخيص دهد بايد لاغر شود، بخواهد دارو مصرف كند، كاري غلط و بسيار اشتباه است. خيلي از داروهاي خارجي كه وارد كشور مي شود، با شرايط اقليمي و منطقه اي ما هماهنگي ندارد ضمن اينكه مقدار مصرف اين داروها در افراد مختلف با توجه به وزن، جنس و دوره مصرف آن و نوع هورمون ها كاملا فرق دارد. ضمن اينكه در كشور فقط چند قلم داروي توليدي مخصوص رژيم داريم كه مورد تأييد وزارت بهداشت است و بقيه موارد كه در داروخانه ها يا سوپرماركت ها به فروش مي رسد، عوارض خطرناكي بر سلامتي مصرف كنندگان به جاي مي گذارد.
مركز اطلاع رساني دارو و سموم
مركز ملي اطلاع رساني دارو و سموم از چندين سال قبل با هدف ارتقاي فرهنگ مردم در مورد مصارف دارويي تشكيل شده است، اما ظاهرا برخي از اقشار مختلف مردم اين مركز را با پزشك و يا مراجعه به بيمارستان اشتباه گرفته اند و سعي مي كنند فقط با يك تلفن داروي خود را تهيه كنند. حال سؤالي كه در اين بين مطرح مي شود اين است كه آيا وجود چنين مراكزي باعث گسترش مصرف خودسرانه و بي رويه دارو نمي شود؟
دكتر جمشيد سلام زاده، معاون غذا و دارو دانشگاه علوم پزشكي شهيدبهشتي در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اين توضيح كه كار اصلي اين مركز دادن اطلاعاتي درخصوص مقدار مصرف دارو، طول دوره مصرف و عوارض و تداخل دارويي مي باشد، خاطرنشان مي كند: «همكاران مان در اين مركز از تجويز هر نوع دارويي به هموطنان خودداري مي كنند و فقط اطلاعات فوق و نحوه صحيح مصرف دارو را در اختيار تمام شهروندان قرار مي دهند ضمن اينكه نحوه اطلاع رساني پرسنل اين مركز به مراجعين بدون نسخه پزشك يا با نسخه كاملا متفاوت است.»
دكتر سلام زاده در ادامه تأكيد مي كند: «كار اين مركز تجويز دارو نيست و افرادي كه سعي مي كنند به جاي رفتن به پزشك يا داروخانه و مشورت با مشاور داروساز، به خوددرماني بپردازند، بايد آگاه باشند كه بهتر است به پزشك متخصص مراجعه كنند تا سلامتي خود را تضمين نمايند.»
گزارش روز