روحيه پژوهشگري را در آزمايشگاه مدارس تقويت كنيم
تحول مديريت در نظام آموزشي برپايه تحقيق و پژوهش- بخش پاياني

گاليا توانگر
انديشه اي به خلاقيت و توليد دست پيدا مي كند كه در فرصت يادگيري بارها و بارها عرصه آزمايش و پژوهش را تجربه كرده باشد. حفظ طوطي وار مطالب نه تنها در حافظه بلندمدت دانش آموز جا نمي گيرد، بلكه در حافظه كوتاه مدت نيز به صورت تمام و كمال باقي نمي ماند. يادگيري ناقص بدون پايه هاي پژوهشي چگونه مي تواند در آينده كاربري داشته باشد؟ به خيل عظيم ترك تحصيلي ها كه توجه كنيم متوجه نقص بزرگ سيستم آموزشي يعني جدايي يادگيري از عرصه پژوهش و تحقيق خواهيم شد.
اين نقص زماني بيشتر خودش را نشان مي دهد كه دروس وابسته به مشاهده عيني در حين تدريس بيش از دروس ديگر مظلوم واقع شده و حق مطلب به هيچ وجه ادا نمي شود. دروسي چون زمين شناسي در مقطع دبيرستان، تاريخ دوره راهنمايي و دبيرستان و علوم ابتدايي از اين جمله هستند.
در ساير كشورها 85 درصد كلاس تاريخ در دل موزه ها برگزار مي شود. اين گونه هم براي دانش آموز جذابيت در يادگيري ايجاد شده و هم با ديدن نمادها و دستاوردهاي هر دوره به صورت قابل لمس جدولي از هر سلسله و دوره تاريخي در فايل هاي ذهني اش ايجاد مي شود.
كلاس تاريخي را كه در چهار ديواري اتاق برگزار كنيم و به خط كشي كردن مطالب مهم در كتاب، تحت عنوان مطالب مهم امتحاني اكتفا شود، به رنج آورترين ساعت ها شهرت پيدا مي كند.
تدريس زمين شناسي دوره متوسطه با آن همه اصطلاحات علمي مشابه نيز حقيقتاً بدون ارائه انواع مختلف نمونه هاي آزمايشگاهي (سنگ و فسيل) غيرممكن به نظر مي رسد.
در علوم دوره ابتدايي علاوه بر انجام آزمايشات متعدد در كلاس، معلم با تكيه بر توانمندي هايش بايد آنچنان دانش آموز را درگير عرصه مشاهده عيني كند كه بر فرض مثال دانش آموز با شوق پژوهشگري آزمايشگاه كوچكي را در منزل داير كرده و به تهيه انواع مخلوط ها، محلول ها و معلق ها رغبت نشان دهد. متأسفانه در يك دهه گذشته علي رغم برگزاري صدها مورد كنفرانس، همايش و جلسه پيرامون تقويت عرصه پژوهش و تحقيق در مدارس هنوز هم بر پله هاي ابتدايي قرار داريم و ادامه اين روند اختلال بزرگي در سيستم يادگيري ايجاد مي كند.
حراجي تحقيقات دانش آموزي و دانشجويي!
فناوري جديد علاوه بر اين كه عرصه را براي پژوهشگران وسيع كرده از سوي ديگر تحقيقات آماده اي را در اختيار دانشجويان و دانش آموزان بي انگيزه قرار مي دهد كه با تقلب، نمره كامل را گرفته و به اصطلاح درس مورد نظر را با كوچكترين فعاليتي پاس كنند! كافي است دكمه هاي رايانه را فشار دهيد و وارد حراجي بزرگ تحقيقات دانش آموزي و پروژه هاي دانشجويي شويد.
و.غ شخصي است كه طي ثبت دو مورد آگهي در اينترنت جديدترين و بزرگترين حراجي فروش تحقيقات آماده را در همين ابتداي سال تحصيلي ارائه داده است. در اولين آگهي آمده است: «فروش ويژه تحقيق هاي دانش آموزي و دانشجويي ويژه كافي نت ها و خدمات اينترنتي: 1800 تحقيق دانش آموزي و دانشجويي به فروش مي رسد. كليه تحقيق ها تفكيك شده و در پوشه هاي مربوط به خود است. حدود 500 تحقيق ديگر به زودي به ليست اضافه خواهد شد. قيمت توافقي خواهد بود!!»
هاشم سجادپور دانش آموز دوره متوسطه مي گويد: «پارسال براي درس شيمي از تحقيقات آماده استفاده كردم. متأسفانه تحقيق من با تحقيق يكي ديگر از همكلاسي هايم نقاط مشابه زيادي داشت. حتي فكرش را هم نمي كردم، وگرنه حداقل برخي جملات را تغيير مي دادم. دبيرمان كه متوجه شد براي هيچكداممان نمره تحقيق كلاسي رد نكرد.»
ماحصل پژوهش هاي آماري در سطح دنيا نيز وجود اين نقص را يعني كپي برداري از مطالب اينترنت و يا استفاده از تحقيقات آماده توسط دانش آموزان و دانشجويان را تأييد كرده و آفت بزرگ نظام آموزشي عنوان مي كند.
برپايه گزارشي كه نشريه تايمز منتشر كرده ميزان سرمايه گذاري هاي مدارس انگليس براي به دست آوردن منابع مختلف فناوري ارتباطات و اطلاعات تا 5/2 برابر از سرمايه گذاري براي خريد كتاب هاي سنتي بيشتر شده است. اگرچه دسترسي به داده هاي روز تحول عظيمي در ارتقا سطح دانش به حساب مي آيد، اما اگر نتيجه اش تنبلي و بي رغبتي به كارهاي علمي و آزمايشگاهي در مدارس باشد، پس از چند سال نتيجه معكوس خواهد شد. آموزش روش تحقيق در مدارس و چگونگي استفاده بهينه از فناوري جديد يكي از ضروريات در سيستم آموزشي روز است.
محمد صالحي دانشجوي رشته حسابداري نيز مي گويد: «برخي از دلالان نيز تحقيقات را بين تهران و شهرستان ها مبادله مي كنند. مثلا تحقيقات دانشجويان شهرستاني به دانشجويان تهراني فروخته مي شود و بالعكس تحقيقات تهراني ها روانه شهرستان مي شود. البته اين روند بيشتر در مقطع كارشناسي رونق دارد و در مقطع ارشد با دقت نظر استادان كمتر اتفاق مي افتد.»
دستاوردهاي شگرف پژوهش دانش آموزي
در فاصله اي دورتر از حراجي تحقيقات آماده، دانش آموزاني هستند كه علي رغم كمبود امكانات و وقت براي پژوهش ارزش زيادي قائل شده و هر هفته چند ساعتي را در نزديكترين پژوهش سراي محل سكونتشان مي گذرانند.
همراه با غلامحسين رستگارنسب مسئول پژوهش سراي دانش آموزي محمدبن زكرياي رازي منطقه يك شهرري در آزمايشگاه زيست چرخي زده و ماحصل كار بچه ها را كه حقيقتاً تعجب برانگيز و قابل تحسين است، مشاهده مي كنيم.
وي توضيح مي دهد: «بچه ها توانسته اند از سلول هاي پياز DNA استخراج كنند و يا پس از مدتي موفق شدند با ساده ترين مواد توليد داخل از خون انسان نيز DNA را بيرون بكشند. مورد دوم آن قدر ارزشمند بود كه بلافاصله توسط پژوهشكده رويان مورد آزمون و ارزيابي قرار گرفت. پژوهشگران شيوه ما را تأييد كرده اند، ولي تا زمان كاربردي شدن آن در عرصه هاي مختف نظير پزشكي قانوني بايد ده ها بار مورد آزمون و سنجش قرار گيرد.»
وي در پاسخ به اين سؤال كه چطور عمل كرديد كه به اين نتيجه درخشان رسيديد؟ با لبخند پاسخ مي دهد: «حتماً مي دانيد كه هميشه پژوهشگران قسمتي از فرمول كاري شان را مخفي نگه مي دارند، ولي ما از طريق آزمون و خطا به اين نتيجه رسيديم. ده ها مورد ماده را جايگزين ماده خارجي استخراج DNA كرديم و سرانجام ماده جايگزين كشف شد. ماده خارجي استخراج DNA چون در داخل توليد نمي شد، هزينه بسياري داشت كه در شيوه فعلي اين هزينه ها كسر مي شود.» در كارگاه رياضي و هندسه نيز با ساخت دواير و مثلث هايي فرمول هاي رياضي و هندسي بر روي اشكال به صورت عيني ديده مي شوند. ناخودآگاه اين فكر از ذهنمان مي گذرد كه اگر در مدارس به كمك چنين شيوه هايي رياضي تدريس مي شد، باز هم رياضي سخت ترين درس بود؟
رستگارنسب افراد را در عرصه پژوهش به سه دسته افرادي كه عاشق پژوهشند، افرادي كه داراي امكانات هستند، ولي هيچ حركتي نمي كنند و اكثريتي كه خنثي هستند و بايد هل داده شوند، تقسيم كرده و مي گويد: «هدف ما اين است كه پژوهش را از قشر بالاي دانشگاهي به ميان دانش آموزان بياوريم و افراد را به عرصه تحقيق هدايت كنيم. به اين ترتيب بخشي از رسالت خود را در پژوهش سرا انجام داده ايم.»
وي ادامه مي دهد: «در كتاب تأثيرگذارترين دانشمندان دنيا فقط اسم ابوعلي سيناي ايراني ثبت شده كه بايد با اثبات هرچه بيشتر توانمندي ها و اثرگذاري هاي دانشمندان ايراني اين رقم را ارتقا بخشيد.»
ضرورت راه اندازي آزمايشگاه هاي مجهز
در يادگيري علوم مختلف تفهيم برخي از اصطلاحات نياز به تجربه عيني و سمعي هم زمان در يك محيط و تحت شرايط خاص دارد. اين محيط آزمايشگاه ناميده مي شود.
منيره غلامي توكلي يك فرهنگي پيرامون ضرورت مشاهده عيني و پژوهش در رشته هاي مختلف توضيح مي دهد: دروس زيرمجموعه علوم انساني مثل تاريخ، اجتماعي، جغرافيا و ادبيات بر پايه تجربه هاي شنيداري قابل يادگيري هستند، زيرا مصاديق و مفاهيم آن پيرامون دانش آموزان به راحتي دست يافتني اند. نقل قول از بزرگان، حضور در جامعه و يك اردوي تفريحي، علمي در محيط خارج از مدرسه مي تواند راهگشاي تدريسي موفق براي علم و يادگيري مؤثر و پويا براي دانش آموزان باشد.
اما علوم تجربي مانند فيزيك، شيمي، رياضي و در مقاطع تحصيلي پايين تر درس علوم داراي مفاهيمي هستند كه براي دانش آموزان گاه ملموس نمي باشند. مفاهيمي كه يادگيري آنها نياز به تجربه عيني در محيطي خاص و با امكاناتي مشخص بنام آزمايشگاه دارد.
در دوره هاي پايين تحصيلي مانند دوران راهنمايي و دبستان، سن كم دانش آموز اجازه تجربه هايي براساس گذشت زمان در محيط هاي مختلف با شرايط و اتفاقات خاص را به آنها نداده است و مدرسه تنها محيطي است كه دانش آموز برخي از وقايع علمي و سؤالات ذهني خود را مي بيند و مطرح مي سازد.
متأسفانه با وجود پتانسيل خوب دانش آموزان ما كه در دوره هاي اخير زير نظر والديني تحصيل كرده پرورش يافته اند، امكانات مدارس و آزمايشگاه ها حداقل ممكن است اگر اين ادعا را نتوانيم براي همه مدارس داشته باشيم، در كلان شهري مثل تهران بيشتر محيط هاي آموزشي دولتي داراي چنين نقصي هستند، چه رسد به شهرستان ها و آبادي هاي آنها.»
وي ادامه مي دهد: «دانش آموز در بدو ورود به دوره راهنمايي به دنبال ديدن چيزهاي جديد است. در اولين روز حضور خود سر كلاس مجبور است مولكول را ذهني ترسيم كند، بعد آن را شكسته و به اتم برسد. ساختار اتم را ياد بگيرد، حركت آن را در فضاي ذهني خود در سه حالت مايع، جامد و گاز ببيند. يا بدتر از آن بعد از يادگيري تئوري با آزمايش هايي روبرو شود و جواب هايي به آنها دهد كه حتي وسيله سالم جهت ديدن آن در آزمايشگاه موجود نيست.
الزام داشتن محيط كاربردي و درعين حال پيشرفته آزمايشگاه براي تفهيم بهتر دروس هرچه مقطع تحصيلي بالاتر مي رود، ضروري تر است.»
توكلي به افزايش اطلاعات مدرس باتوجه به پيشرفت هاي علمي روز اشاره كرده و مي گويد: «معلم و دانش آموز در كلاس دروس تجربي با هم نياز به يادگيري و تجربه عيني دارند، اين تجربيات و اهميت آن به قدري است كه در بيشتر كشورهاي توسعه يافته معلمان هر از چند گاهي براي يادگيري برخي از علوم وابسته به رشته تحصيلي و تدريسي خود با مرخصي اداري به ساير كشورها رفته و در كتابخانه ها و آزمايشگاه ها به تحقيق و تفحص مي پردازند تا در برابر پاسخ به سؤالات پوياي دانش آموزان و تدريس مقتدرانه كه از حربه هاي مهم كلاس داري است، كم نياورند.»
وي ادامه مي دهد: «فقيرترين مدارس، مدارسي نيستند كه ميز و نيمكت كهنه دارند، بلكه مدارسي فقير هستند كه محيط آزمايشي خاص براي دروس فيزيك، شيمي، علوم، زيست و... ندارند و ضعيف ترين دانش آموزان، افرادي هستند كه معلم فقط به تئوري گويي پرداخته و آنها را مجبور به حفظ برخي مفاهيم كرده باشد.
دانش آموزان با ديدن و آزمايش كردن برخي از واقعيات علمي به دست آوردها و نتايجي مي رسند كه هم پاسخ سؤالات گذشته آنها را مي دهد و هم با توليد سؤالي جديد راه هاي گشودن گره هاي علمي ديگر را با تحقيق و تجربه باز مي كند.
باز شدن راه هاي تحقيق يعني دست يافتن به علوم جديد و فن آوري هاي به روز، درحالي كه نقطه آغاز آن يك آزمايش كوچك در محيط مدرسه است.»
چالش هاي پيش روي مديريت
آموزش و پرورش
امير شاب معاف مسئول سنجش و ارزشيابي تحصيلي آموزش و پرورش شهرستان هاي استان تهران پيرامون رونق بخشي به عرصه پژوهش مي گويد: «در بحث مديريت جديد اصطلاحي داريم به نام كارت امتياز. در كارت امتياز تعريف شده كه هر سازماني براي موفقيت بايد چهار وجه داشته باشد: مالي، مشتري، فرآيند يادگيري و رشد.
هرگاه اين چهار وجه مثل چهار گوشه كاغذ با هم بالا بيايند، موفقيت همه جانبه حاصل خواهد شد. در مديريت آموزشي، دانش آموز حكم مشتري را دارد. وقتي بعد مالي تامين شود و فرآيند يادگيري و رشد به صورت فعال باشد، دانش آموز راغب به يادگيري و پژوهش خواهد شد. امروزه اگر بچه ها از تحصيل گريزانند به اين دليل است كه فرآيند ما همان فرآيند 50 سال قبل است. براي تشويق دانش آموز بايد سرمايه گذاري كرد و قدرت تدريس معلمين را با برگزاري آموزش ضمن خدمت پرثمر، ارتقا بخشيد.»
وي در ادامه مي گويد: «متاسفانه مديريت آموزشي در كشور ما از بالا به پايين دچار نواقص زيادي است. هر مديري كه مي آيد كل برنامه هاي پيشين را كنار گذاشته و به برنامه هاي خود مي پردازد، اين گونه هيچ پروژه اي ثمربخش و پابرجا نخواهد بود. الان چشم انداز آموزش و پرورش كجاست؟ اگر نداريم هرچه سريعتر تدوينش كنيم تا سياست ها براي مدت زمان طولاني تري يكدست شده و به نتيجه برسند.»
اصغر خليلي يك فرهنگي پژوهشگر نيز بر ايجاد اتاق فكر در آموزش و پرورش همه مناطق تاكيد كرده و مي گويد: «هيچ اقدامي در عرصه مديريت آموزشي نبايد بدون تحقيق، پژوهش، برنامه ريزي و مدل سازي به مرحله اجرا برسد.»
الگوهاي جديد براي تحول مديريت آموزشي
اعظم تركماني فوق ليسانس مديريت آموزشي و كارشناس ارزيابي عملكرد و پاسخگويي به شكايات آموزش و پرورش شهرستان هاي استان تهران توضيح مي دهد:
«يكي از پايه هاي تحول در نظام مديريت آموزش و پرورش، تحول در سيستم پاسخگويي به ارباب رجوع اين سازمان و نيز تحول در كيفيت فضاهاي آموزشي است. اولين كاري كه ما در سازمان خودمان انجام داده ايم اتوماسيون كردن كارهاي اداري بود. به عنوان مثال براي گرفتن بخش نامه ها لزومي ندارد هر منطقه از هر شهرستاني يك نماينده به مركز بفرستد. در حال حاضر بخشنامه ها، روزانه بر روي سايت سازمان قرار داده مي شوند و به راحتي مي شود به آنها دسترسي پيدا كرد.»
وي ادامه مي دهد: «ما حتي به دنبال ايجاد تحول در چيدمان اتاق هاي همكارانمان در فضاي اداري هستيم، چه برسد به ايجاد تحول در فضاي كلاس ها و محيط مدارس. همه اين حركت ها بر پايه كار كارشناسي كه در اتاق فكر سازمان صورت گرفته، به اجرا گذاشته مي شود. چه بسا بتوان از دل چنين حركت هايي الگوهايي براي كل نظام مديريتي آموزش و پرورش استخراج كرد.»
گزارش