نيمه گمشده سيب سلامت در زنگ بهداشت
ضرورت بررسي نقش مربيان بهداشت در آموزش و پرورش (بخش پاياني)

حسن آقايي
درازناي كوچه نسبتا باريك در آن نيمروز گرم پاييزي دقايقي در سكوت فرو رفته است كه صداي كوبش ته فلزي عصاي مرد سالخورده محلي روي پله سنگي جلوي در خانه اي همانند پرتاب ريگي به سطح ساكت آب، حرير آرامش را چروكيده مي كند... چند دقيقه پيش بچه ها با شور و
سر و صدا موسيقي خوش مرخص شدن از مدرسه را در گذرگاه هاي محل نواخته بودند... يك دو نفر آخرين دانش آموزان مدرسه شهداي مرصاد راهي خانه شان هستند...
كارشناسان معتقدند برنامه ريزان، معماران، سازندگان و اداره كنندگان فرداي هر كشوري، دانش آموزان هستند و نبايد به علت غفلت هاي بهداشتي در مدارس، جسم سالم، روان پرنشاط و پويندگي ذهنشان آسيب ببيند، اما در برخي از مدارس كمبود شديد مربي بهداشت همچنان ديده مي شود، از طرفي هم كليدسراي سلامت و بزرگراه بهداشت در زنگار امكانات بودجه اي نهفته است.
سير تحولات بهداشت مدارس
74 سال پيش در سال 1315 آيين نامه بهداري مدارس در دو فصل و 21 ماده تصويب مي شود و نام «صحيه» به بهداري آموزشگاه ها تغيير مي يابد. در سال 1350 به منظور تربيت نيروي انساني، مدارس عالي بهداشت در تهران و استان هاي خراسان، اصفهان، آذربايجان شرقي و فارس تاسيس مي شود و براي نخستين بار دوره 2ساله آموزش مراقبان بهداشت برقرار مي شود و تا سال 1357 حدود 7000نفر مراقب بهداشت جذب وزارت آموزش و پرورش مي شوند. اما هدف كلي ايجاد بهداشت مدارس، آموزش و پرورش كودكاني متعادل و سالم است كه داراي رشد طبيعي باشند و هيچ گونه اختلالي در آنان از لحاظ فكري، جسمي و عاطفي مشاهده نشود.
دفتر سلامت وزارت آموزش و پرورش با طرح اين وجه تسميه، سير تحولات علمي توسعه پروسه بهداشت در مدارس كشور، در مقطع زماني كنوني تعريف اهدافش با محوريت مراقبان بهداشت در مدارس، گوياي اين است كه كودكان و نوجوانان به عنوان آينده سازان كشور سلامت جسمي، رواني و اجتماعي شان تضمين كننده سلامت حال و آينده جامعه است. بنابراين توجه به بهداشت اين بخش عظيم از جمعيت كشور از اهميت ويژه اي برخوردار است. مضاف به اين كه پايه گذاري رفتارهاي بهداشتي در اين سنين صورت مي گيرد. با اين توجه مي توان گام بزرگي در پيشگيري از بيماري ها در سنين بالاتر كه هزينه زيادي را بر جامعه تحميل مي كند، برداشت.
مفاهيم سه گانه سلامت و بهداشت
در بحث موقعيت مربيان بهداشت و سلامت انسان، در مكتب اسلام استناد به يك حديث نبوي خالي از لطف نيست، مبني بر اين كه: «زندگي كه در آن سلامتي نباشد، در آن خير و لذتي نيست.» اما سلامت براساس تعريف سازمان جهاني بهداشت، تنها به نبود بيماري و معلوليت اطلاق نمي شود بلكه سلامت، رفاه كامل جسمي، رواني، اجتماعي و معنوي است. براي دستيابي به چنين هدف والا و عظيمي است تا هر كشوري ضمن توجه به مشكلات و امكانات خود، با به كارگيري بهينه منابع مالي و انساني در اين راستا بكوشد.
راهبردهاي مديريت سلامت وزارت آموزش و پرورش در جهت به حقيقت پيوستن اهداف پروسه بهداشت مدارس، شامل: طراحي نظام كارآمد و اثربخش بر مبناي نيازهاي دانش آموزان مدارس و جامعه، ساماندهي نظام اطلاعات بهداشت، جلب مشاركت هاي دولتي، غيردولتي و مردم در ارايه خدمات، تأمين دسترسي دانش آموزان و كاركنان مدارس به خدمات و ساماندهي تربيت، جذب، توزيع و تقويت نيروي انساني و منابع مالي نياز بهداشت (مربي بهداشت) مدارس است.
با اين حال در واكاوي موقعيت و ديدگاه هاي مديريت دفتر سلامت آموزش و پرورش و چگونگي ريز فعاليت مربيان بهداشت مدارس، به چند سرفصل در اين زمينه بسنده مي كنيم: «نظارت بر موادغذايي در مدارس، ارزيابي سلامت جسماني دانش آموزان، بررسي وضعيت رواني و رفتاري دانش آموزان و بيماريابي.»
مشكل اصلي، مجوز استخدام مربي است
گفت وگويم با «دكتر گلايل اردلان» رئيس اداره سلامت نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، محور چگونگي نسبت كميت مربيان بهداشت با دانش آموزان و موقعيت وزارت بهداشت در تأمين متناسب اين نيروها با تعداد مدارس سطح كشور است.
وي اظهار مي دارد: «بر طبق استانداردهاي بين المللي به ازاي 750 دانش آموز بايد يك مراقب سلامت در مدارس داشته باشيم. وزارت بهداشت در اين زمينه مخالفتي ندارد بلكه استقبال مي كند. آنچه كه شرايط را كمي مشكل كرده اين است كه وزارت بهداشت مجوز كافي براي استخدام نيرو به تعداد كافي ندارد بلكه بحث مسئله مجوز براي استخدام نيرو است.»
به او مي گويم اين كه گفته مي شود: بايد «يك مراقب سلامت» به ازاي 750 دانش آموز در «مدارس» وجود داشته باشد و همچنين اين كه برخي كارشناسان آموزشي، نياز به همكاري وزارت بهداشت با آموزش و پرورش را مطرح مي كنند، به نظر مي رسد شايد احتياج به شفاف سازي بيشتري دارد.
خانم دكتر اردلان در اين مورد مي گويد: «اين كه يك مراقب سلامت و 750 دانش آموز در مدارس باشد يك شاخص بين المللي مثل «برند» است در حالي كه يك مدرسه فرضاً 300 دانش آموز دارد و يك مراقب مي تواند در چند مدرسه فعاليت سلامت داشته باشد. اين بستگي به شرايط بودجه تخصيصي دارد. اما درباره همكاري، ما اعلام همكاري كامل داريم، يعني مشكل همكاري نداريم و كاملا با وجود مراقب سلامت در مدارس موافق هستيم، چرا كه مراقب سلامت از ضروريات در مدارس است.»
اين مقام مسئول در وزارت بهداشت، در خصوص مسئله استخدام مربي بهداشت مي گويد: «معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رئيس جمهوري بودجه استخدام نيرو را تأمين مي كند و مجوز استخدام به آموزش و پرورش داده مي شود.»
3500 مراقب سلامت در كل مدارس كشور
رئيس اداره سلامت نوجوانان، جوانان و مدارس وزارت بهداشت در پاسخ به اين پرسشم كه چه تعداد از مدارس سطح كشور داراي مراقب سلامت هستند؟، چنين اظهار مي دارد: «در كل مدارس كشور آن طور كه به ما آمار داده شده است فكر مي كنم 3500 مراقب سلامت داريم.»
تندرستي و آموزش مكمل يكديگرند
امروزه وجود مربي بهداشت در مدارس امري لازم و ضروري و كاملا حياتي به نظر مي رسد كه اهتمام مسئولان مربوطه در استخدام مربي را مي طلبد.
از دانش آموز كلاس دوم «اميرحسين قانوني» مي پرسم مربي بهداشت در مدرسه دارند؟ او محجوبانه و آرام مي گويد: «مربي بهداشت داريم، چشم و دهان و دست بچه ها را نگاه مي كند.» بعد خانم همراه او «دبستاني» توضيح مي دهد: «مربي بهداشت بر مواد خوراكي و غذايي و دهان شويي دانش آموزان نظارت و توجه مي كند مبادا غيربهداشتي باشد. اين توجه به سلامت بچه ها خود يك نوع تربيت و هوشمند كردن آن هاست. بنابراين، وجود مربي بهداشت در مدرسه براي حفظ تندرستي در كنار آموزش تحصيلي مكمل يكديگر مي شوند كه براي اعتماد به نفس و بهره بري از استعدادها مؤثرند.»
اين خانم شهروند در ادامه صحبت خود تأكيد دارد نوشته شود در مدارس فضاي مشاوره جهت دانش آموزان فراهم شود چرا كه به گفته او برخي از خانواده ها به بهداشت و تربيت فرزند خود چندان اهميت نمي دهند. به همين باور، پيشنهاد مي كند بر تربيت و اخلاق بچه ها در مدارس بيشتر نظارت شود.
فرايند وجودي مربي بهداشت
بيان نظرات يك كارشناس ديگر آموزش و پرورش مفاهيم و ضرباهنگي شايد متمايز را برمي تاباند. او از ضرورت وجودي فلسفه مربي بهداشت و نقش آن در بالا رفتن اساس بهداشت كشور مي گويد و شناسايي فوري هر آنچه سد استعداد و قابليت هاي دانش آموزان مي شود را بازدارنده رسيدن به هدف بهره مندي از امكانات بهتر موجود در محيط آموزشي و سرمايه گذاري مي داند كه در پروسه سلامت اين امر كاري بنيادين محسوب مي شود.
«محمد باقر اميري» با اشاره به اين كه تعريف بهداشت قبل از بحث بهداشت است، مي گويد: «كودكان بخش مهمي از جمعيت پويا و آينده ساز كشور را تشكيل مي دهند و در عين حال قشر آسيب پذير جامعه هستند. بنابراين، مراقبت بهداشتي آنان اگرچه از نظر درجه بندي ها يكسان نيست اما براي همه دانش آموزان مدارس صرف نظر از اختلالات آب، هوا و مناطق جغرافيايي، مسايل همسان و نقطه نظرهاي مشترك وجود دارد به طوري كه در اكثر كشورهاي جهان مراقبت هاي بهداشتي دانش آموزان و آموزش آن ها از اهم مسايل ويژه بهداشتي است و مورد توجه مسئولان كشورهاي مختلف قرار دارد. لذا ضرورت و فلسفه وجودي مربي بهداشت در مدارس ناشي از اين واقعيت است كه دانش آموزان اكثريت بزرگي از جمعيت كشور را تشكيل مي دهند و به دليل كامل نشدن مهارت ها و شرايط سني، آسيب پذير و در معرض ابتلا به بيماري هاي عفوني خطرناك و حوادث مختلف مي باشند. بر اين مبنا، نياز به توجه و تأمين بهداشت سلامت دارند كه اين امر در ارتقاء سطح بهداشت نقش اساسي دارد.»
چند سويگي مسئوليت
تأمين بهداشت مدارس
«اميري» در ادامه صحبتش مي گويد: «فراگيري چندسويه، مسئوليت تأمين بهداشت مدارس را شامل مي شود.»
به گفته او در اين ميان بخش اساسي متوجه عهده دار بودن والدين است. همگان با آنان، مسئولان خدمات درماني به خصوص مسئولان بهداشت در اين وظيفه مهم سهيم مي باشند. و به عهده ايشان است با تشخيص سريع، نواقص جسمي و رواني دانش آموزان را درمان و سعي نمايند تا آنچه كه استعداد و قابليت هاي دانش آموزان را به زحمت انداخته بررسي و حالات بيماري كه منجر به ناتواني يا مانع آمادگي فراگرفتن دانش آموزان مي شود را شناسايي كنند. در چنين شرايطي به هدف تأمين بهتر فرم تطابق مدرسه با امكانات موجود در توان هر دانش آموز مي رسيم. با اين حساب سرمايه گذاري در بخش سلامت و آموزش دانش آموزان امري زيربنايي تلقي مي شود.»
گزارش روز