فقط 50 درصد كتاب هاي كمك درسي استاندارد است!
آسيب شناسي تدريس كتاب هاي كمك آموزشي در مدارس - بخش پاياني

صديقه توانا
از 10 سال قبل تاكنون در دفتر انتشارات كمك آموزشي جريان سامان بخشي به كتابهاي كمك درسي و استانداردسازي آنها تدوين و به تمام ناشران در سراسر كشور ابلاغ شده است و اكنون پس از گذشت اين مدت زمان، كتابها از 18درصد استاندارد به 50 درصد افزايش يافته است، اما همچنان 50 درصد ديگر ناشران خلاف جريان آموزش و پرورش فعاليت مي كنند و به چاپ كتابهاي غيراستاندارد كمك آموزشي مبادرت مي ورزند.
وقتي شاهد اين هستيم كه در امر آموزش و تاليف كتابهاي كمك درسي چقدر از استانداردها عقب هستيم و هركس ساز خود را مي نوازد و به سمتي مي رود و برخي نداشتن اهرم هاي قانوني را مانع كاري مي دانند، عده اي مخالف و برخي موافق چاپ و تاليف و تدريس كتابهاي كمك آموزشي هستند، طبيعي است كه در اين بين فقط خانواده ها و دانش آموزان متضرر و به شدت دچار سردرگمي شده و در انتخاب بين كتابهاي درسي و كمك آموزشي دچار شك و ترديد مي شوند. براستي كتابهاي كمك درسي چه مزايا و معايبي دارند كه اين همه بر سر خريد يا نخريدن آن به والدين توصيه مي شود و واقعا مسئولان آموزشي و پژوهشي كشور چه اقدامات اساسي براي برخورد با ناشران متخلف و سودجو انجام داده اند و تكليف خانواده هايي كه برسر دوراهي مانده اند چيست؟
خانواده ها و دانش آموزان در دوراهي ترديد و انتخاب
آنچه درحال حاضر در مدارس كشور اجرا مي شود با مواضع وزارت آموزش و پرورش همسو نيست. بيشتر والدين دانش آموزان در مقاطع مختلف تحصيلي بويژه راهنمايي و دبيرستان تاييد مي كنند كه براي تهيه كتابهاي كمك درسي تحت اجبار هستند.
ف- مظهري، منشي يك شركت در اين باره به گزارشگر كيهان مي گويد: «دو فرزند راهنمايي و دبيرستان دارم حال كه يك ماه از سال تحصيلي جديد مي گذرد، سفارش معلمان به بچه ها براي كتابهاي كمك درسي آغاز شده است. به گفته اين مادر، در ابتدا خريد اين كتابها اجباري نيست و مي گويند هركس مايل است بيشتر ياد بگيرد اين كتابها را بخرد، اما بعداز مدتي كساني كه اين كتابها را ندارند از سايرين عقب مي مانند، چون معلم در بسياري موارد براي تمرين هاي خارج از كلاس به اين كتابها استناد مي كند.»
حتي بسياري از معلمان نيز نسبت به خريد اجباري اين گونه كتابها نظر مثبتي ندارند.
اكبر قلي پور، دبير فيزيك در اين باره مي گويد: «اين روزها كتابهاي، كمك درسي حتي در مدارس ابتدايي هم نفوذ كرده، من هم مجبور شده ام براي فرزند 10 ساله ام چند كتاب كمك آموزشي تهيه كنم.»
وي خريد اين كتابها را مفيد مي داند، اما عادت به آن را باعث آسيب به نظام آموزش عنوان مي كند و مي گويد: «متاسفانه حجم كتابهاي درسي خيلي بالاست، معلمان مجبور مي شوند از برخي مفاهيم سريعتر بگذرند، اما براي كمك به دانش آموزان توصيه مي كنند تا با استفاده از كتابهاي كمك آموزشي مشكل آنها رفع شود.»
اما منتقدان اين گونه كتابها با تاكيد بر اينكه بسياري از متون كمك آموزشي موجود در بازار استاندارد نيست، بسياري از مفاهيم موجود را تكراري مي دانند كه تنها باعث نمره گيري دانش آموز مي شود و از ياد دادن مسائل درسي به آنها ناتوان است.
قدمهايي در نيمه راه مانده
سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي طي چند سال گذشته اقدامات مثبتي براي استانداردسازي كتابهاي كمك درسي و غني كردن كتابهاي درسي انجام داده است و بر مفيد و موثر بودن كمك آموزشي ها در صورت برطرف كردن نواقص موجود، تاكيد كرده است. اما به گفته برخي از كارشناسان و دست اندركاران اين سازمان، هنوز تا رسيدن به نقطه مطلوب فاصله داريم، چون آمار چاپ50 درصد كتاب كمك آموزشي غيراستاندارد خود مؤيد اين مسئله است.
محمد ناصري، مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي در گفت وگو با گزارشگر كيهان ضمن ارايه تعريفي از كتابهاي كمك درسي در توضيحات بيشتري مي گويد: «كتابهاي كمك آموزشي يا توسعه اي كتابهايي هستند كه به منظور ايجاد انگيزه، توسعه يادگيري، افزايش دانش و سواد علمي، پرورش مهارتهاي ذهني و علمي، رشد روابط اجتماعي و ارتقاي ياد گيرنده براساس هدفها و برنامه هاي خاصي تهيه و تنظيم مي شوند و لزوما به برنامه هاي درسي يك دوره تحصيلي خاص وابسته نيستند.»
وي مي گويد: «با اين تعريف و با تكيه بر اين مفهوم، حوزه كتابهاي كمك آموزشي بسيار وسيعتر از آن است كه در جامعه ما ذهنيت دارد. مثلا تمام كتابهاي اطلاعاتي در علوم گوناگون كه براي بچه ها منتشر مي شوند و تمام كتابهاي مرجع كه براي دانش آموزان انتشار مي يابند از مصاديق بارز اين نوع كتابها هستند و اين كتابها بدرستي مي توانند از منابع مؤثر در كتابخانه هاي آموزشگاهي، كلاسي و حتي كتابخانه هاي شخصي دانش آموزان باشند، به علاوه به توسعه سواد اطلاعاتي و رشد و گسترش دانش و فرهنگ بسيار كمك مي كنند.»
مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي در ادامه مي گويد: «ضرورت اين منابع زماني بيشتر احساس مي شود كه معلمان از روشهاي فعال تدريس بهره مي گيرند و دانش آموزان در مقام ياد گيرندگان فعال و با كسب مهارتهاي يادگيري به جست وجو در منابع كتابخانه اي مي پردازند، بنابراين مهمترين مسئله از نظر ما اصلاح تفكر معلمان، ناشران، نويسندگان، پدران و مادران و در مجموع جامعه درباره مفهوم كتاب «كمك آموزشي» است.»
ناصري در ادامه مي گويد: «معضل ديگر در اين حوزه غلبه آثار ترجمه بر تأليف است، تأليف كار سخت و زمان بري است. آماده سازي آثار تأليفي با كيفيت مناسب، انرژي هزينه و زمان زيادي از ناشر مي گيرد كه معمولا توليدكنندگان آثار كمك آموزشي به آن تن نمي دهند، گرچه در صورت فراهم آمدن شرايط مناسب براي تأليف، نتيجه كار رضايت بخش خواهد بود. شايد بحث ترجمه در آثار آموزشي در بعضي از حوزه هاي علمي مسئله اي ايجاد نكند، اما در حوزه هاي وابسته به فرهنگ و تمدن شما نمي توانيد صرفاً دست به كار ترجمه بزنيد، حداقل ترجمه و تأليف بايد توأمان صورت بپذيرند تا به نيازهاي بچه ها بتوانيد به طور شايسته پاسخ دهيد.»
سياستهاي تشويقي و حمايتي از ناشران كارساز نيست
وقتي از اين مقام مسئول در دفتر انتشارات كمك آموزشي در خصوص اقدامات مسئولان ذيربط براي برخورد با ناشران متخلف سؤال مي كنم، اينطور پاسخم را مي دهد: «مدتي است سياستهاي تشويقي و حمايتي براي ناشران نمونه و ارائه گواهينامه به آنها را اتخاذ كرديم اما زياد مورد استقبال قرار نگرفت و باتوجه به اينكه متولي انتشار كتابها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي است و مجوز چاپ كتابها توسط اين وزارتخانه صادر مي شود، نقش ما خيلي تعيين كننده نيست بنابراين بعد از چاپ فقط كتابها را مورد ارزيابي قرار مي دهيم البته طي اين سالها تلاش بر اين بوده كه جريان را به سمت استانداردسازي كتابها سوق دهيم، البته حركتهايي صورت گرفته اما هنوز خيلي موفق نبوده ايم.»
وي در ادامه مي گويد: «البته اقدامات ديگري هم براي جلوگيري از بازار سودجويي در كتابهاي آموزشي انجام داده ايم كه تهيه و تدوين جديدترين مصوبه شوراي عالي آموزش و پرورش تحت عنوان طرح «ساماندهي مواد آموزشي» از جمله آنهاست كه ان شاءالله بزودي ابلاغ مي شود.»
مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي اضافه مي كند: «در سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي كه وظيفه توليد محتواي درسي را برعهده دارند، توليد بسته هاي آموزشي در دستور كار قرار گرفته است. در شيوه نامه مصوب توليد بسته آموزشي، مواد درسي به منابع اصلي يعني كتاب درسي، كتاب كار، كتاب معلم، كتاب ارزشيابي پيشرفت تحصيلي و منابع تكميلي كه فهرست بلند بالايي از انواع رسانه ها را تشكيل مي دهد، تعريف شده است.»
وي با اشاره به اينكه در نظام تك كتابي كه با محوريت كتاب درسي شكل گرفته هجوم كتابهاي كمك درسي امري طبيعي است، خاطرنشان مي كند: «اين مسئله واقعيتي است كه با آن روبرو هستيم، اما با توليد بسته آموزشي مي توان اميدوار بود كه نيازهاي متنوع دانش آموزان پاسخ مناسب و شايسته اي بگيرد. از طرف ديگر تنوع در مواد آموزشي در جريان ياددهي- يادگيري به خوبي خود عيب نيست كه حسن است، البته به شرط آنكه با استانداردهاي مناسب توليد شود و الان نمونه هاي خوبي از انواع كتابهاي كمك درسي در حال حاضر در بازار كتاب و در ليست كتابهاي آموزش و پرورش وجود دارد و بهتر است خانواده ها به سراغ اين كتابها بروند.»
كتابهاي درسي به تنهايي كافي نيست
«امروزه گستره دانش و موضوعات پيراموني هر درسي آنقدر زياد است كه نمي توان تنها به كتاب درسي اكتفا كرد، بنابراين در سياستهاي آموزش و پرورش و سازمان پژوهشي بسته هاي آموزشي مورد تأكيد قرار گرفته است.»
حجت الاسلام بهرام محمديان معاون وزير و رئيس سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه در سيستم آموزشي امروز نمي توان تنها به كتابهاي درسي اكتفا كرد، خاطرنشان مي كند: «محيط يادگيري بايد متنوع باشد چرا كه براي پيشرفت تحصيلي دانش آموزان اين تنوع سازنده ضروري است.»
محمديان با تأكيد بر اين مسئله كه عموماً كتاب هاي درسي از حد نصاب علمي لازم برخوردار است اضافه مي كند: «تغييرات دوره اي كتابهاي درسي نيز حكايت از اين دارد كه مؤلفان و برنامه ريزان كتب درسي به نيازهاي روز دانش آموزان توجه دارند و همواره در صدد رفع اشكالات و نواقص علمي و آموزشي هستند، اما باز هم در كنار كتابهاي درسي مطالعه كمك آموزشي هاي استاندارد و مورد تأييد وزارت آموزش و پرورش به دانش آموزان توصيه مي شود.»
كتابهاي تك بعدي و خوراك آماده
اصل ضرورت كتابهاي كمك آموزشي، اصلي انكارناپذير است اما علت آن فهم دانش آموزان نيست، بلكه به محتواي كتابها كه با كاركردهاي آموزشي سروكار دارد، بستگي دارد.
دكتر محمدرضا كرمي، معلم و كارشناس فرهنگي در گفت وگو با گزارشگر كيهان نقطه نظرات خود را در خصوص مشكلات و معايب كتابهاي كمك آموزشي اين طور بيان مي كند: «اگر كاركرد كتب كمك آموزشي بيان مسائل درسي به شيوه هاي متفاوت باشد و در حقيقت براي يك مسئله راه حل هاي متفاوتي ارائه دهد، نه تنها بد نيست، بلكه مثمرثمر و مفيد هم هست. اما مشكل اصلي اين گونه كتابها تبديل شدن آنها به يك حل المسائل تك بعدي و آماده است كه نه تنها دانش آموز را به تلاش وا نمي دارد، بلكه قدرت خلاقه و توانايي حل مسائل را هم از او سلب مي كند.»
دكتر كرمي اضافه مي كند: «اگر كتابهاي كمك آموزشي به همين شيوه فعلي توليد و به بازار عرضه شود، به مرور زمان ما نسلي با قدرت تحليلي بسيار پايين خواهيم داشت كه توانايي حل مسئله در آنها نزديك به صفر مي رسد.»
اين كارشناس فرهنگي با طرح اين پيشنهاد كه وزارت آموزش و پرورش در طراحي و تدوين كتابهاي كمك آموزشي بايد خود وارد عمل شود اضافه مي كند: «مسئولان ذيربط بايد نظارت دقيق تري بر چاپ و تاليف اين كتابها داشته باشند و با استفاده از شيوه هاي گوناگون، كتاب هاي مفيد كمك درسي را در اختيار مدارس، اوليا، معلمان و دانش آموزان قرار دهند».
وي مي گويد: «اين امر باعث مي شود دانش آموزاني كه داراي قدرت تحليل متفاوت از مسائل هستند، راهكارهايي مناسب با ماهيت ذهني خود براي حل مسئله در تمامي مقاطع مختلف تحصيلي پيدا كنند. بنابراين اگر با اين نگاه يعني قدرت تحليل متفاوت جلو برويم، كمك آموزشي ها براي مقاطع ابتدايي ضروري تر به نظر مي رسد، اما چون كتب فعلي از اين مقوله بهره اي نبرده اند، به طور مطلق تدريس آن را در تمام مقاطع تحصيلي نفي مي كنم چون اين راه، به بيراهه رفتن است و از سوي ديگر هم بازاري صرفا جهت سودجويي برخي افراد سودجو به وجود آورده است و چون براي برخورد با آنها خلأ قانوني وجود دارد، آنها به راحتي به كار خود ادامه مي دهند.»
عبدالامير عرفي، مديركل دفتر آموزش متوسطه نظري وزارت آموزش و پرورش هم به گزارشگر كيهان مي گويد: «متاسفانه كتابهاي كمك آموزشي نه تنها اهداف اصلي كتاب درسي را پوشش نمي دهد، بلكه باعث غلط آموزي و ارائه شيوه هاي ناصحيح آموزش براي دانش آموز مي شود.»
وي با ذكر مثالي در توضيح بيشتري خاطر نشان مي كند: «مثلا در كتاب درسي هدف اين است كه دانش آموز با فعاليتي كه دارد و تحقيق و مطالعه اي كه انجام مي دهد، به يك نتيجه مطلوب دست يابد كه در حقيقت نوعي آموزش و هدف رفتاري را دنبال مي كند، كه كتابهاي كمك درسي اين مسير را كوتاه مي كند و جواب آماده بدون فعاليت و تحقيق و پژوهش را در اختيار دانش آموز قرار مي دهد.»
عرفي مي گويد: «البته اين مطلب شامل تمام كتابهاي كمك درسي نمي شود و نبايد زحمات مسئولان در سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي را ناديده گرفت، چون بسته هاي آموزشي آنها و معرفي ليستي از كتابهاي كمك درسي در آخر برخي از كتابها در مقاطع مختلف تحصيلي گامي مثبت در راستاي تقويت بنيه علمي دانش آموزان و كوتاه كردن دست سودجويان در بازار فعلي كتاب است.»
وي همچنين از معلمان مي خواهد كه كتابهاي استاندارد آموزشي را به دانش آموزان معرفي كنند و به والدين هم توصيه مي كند فقط كتابهايي كه مورد تاييد وزارت آموزش و پرورش مي باشد، را براي فرزندان خود تهيه كنند.»
عرفي مي گويد: «مهمترين اقدامي كه امسال جهت تشخيص سره از ناسره توسط مسئولان آموزش و پرورش صورت گرفته تهيه ليستي از كتابهاي كمك آموزشي استاندارد است كه انتشارات رشد كتابهاي متنوعي در اين خصوص چاپ و در اختيار دانش آموزان قرار مي دهد و در حال حاضر مجلات رشد كه به وزارت آموزش و پرورش اختصاص دارد در تيراژ 36 ميليون در سال چاپ مي شود ضمن اينكه 7 مجله مخصوص دانش آموزان از مقطع پيش دبستاني تا متوسطه هم چاپ مي شود و بچه ها در صورت تمايل مي توانند از آنها استفاده كنند و اجباري در تهيه و خريد اين كتابها براي والدين و بچه ها نيست.»
گزارش روز