تكامل يا ترقي

شهيد سيد مرتضي آويني
بحث درباره تمدن غرب و ويژگي ها و مباني و اصول نظري اين حوزه سابقه اي نه چندان طولاني در بين متفكرين مسلمان دارد.
پس ازانقلاب اسلامي وادعاي تاسيس انقلابي فراتر از مدرنيته، اين دست مباحث به صورت پررنگ تري درميان انديشمندان مطرح شد. يكي از نخستين افرادي كه در دوران پس از انقلاب اسلامي به اين مباحث پرداخته شهيد سيدمرتضي آويني است كه با طرح مقالات وگفتارهايي سعي در تبيين مباني نظري تمدن غرب وتشريح نسبت انقلاب اسلامي با اين تمدن داشته است. اينك به مناسبت هجدهمين سالگرد شهادت اين شهيد بزرگوار مقاله اي ازكتاب «توسعه و مباني تمدن غرب» را تقديم خوانندگان محترم مي داريم.
ضرورت بحث درباره مباني تاريخي تمدن غرب از آنجا پيش مي آيد كه درميان همه مردم، چه آنان كه شيفته و مرعوب فرآورده هاي اين تمدن هستند و چه آنان كه از بسط سلطه غرب دررنجند و حتي با آن به مبارزه برخاسته اند، اين پرسش عموميت يافته است كه «چرا رسانس و درپي آن انقلاب صنعتي درغرب پيش آمد؟ لوازم تاريخي يك چنين تحولي چه بود و چگونه همه اين لوازم به يك باره درغرب جمع آمد ومؤدي به تولد و رشد و اشاعه جهان شمول اين تمدن شد؟».
اين پرسش ازجانب هركس كه عنوان شودبسيار بجاست و البته حقير مدعي نيستم كه به اين سوال پاسخي كامل عرضه خواهم كرد، بلكه مقصود پايه گذاري بررسي و بحثي است كه به يافتن جواب منجر شود. اگر «طالب» نباشد «وصل» حاصل نخواهد شد واگر ما دل به روزمرگي خوش داريم و از تفكر درباره اين مفاهيم كلي بگريزيم، هرگز راه نجاتي برايمان پيدا نخواهد شد.
انقلاب اسلامي ايران آغاز عصرجديدي دركره زمين است كه دير يا زود آثار تحقق آن را درجهان آينده خواهيم ديد. اين انقلاب صرفاً با وجه سياسي تمدن غربي يعني امپرياليسم رودررو نيست. همان طور كه پيش ازاين عرض شد، مثل اين سخن، مثل آن است كه بگوييم :«ما فقط با دندان هاي غول مي جنگيم وبه بقيه اعضايش كاري نداريم.» آيا مي توان فقط با دندان هاي غول جنگيد و با مغز آن كاري نداشت؟ انقلاب اسلامي ايران آغاز عصر فرهنگي جديدي درعالم و سرمنشأ تحولي فرهنگي است كه درآينده بنيان همه چيز را، از اقتصاد و هنرگرفته تا سياست و تمدن، زير و روخواهدكرد و طرحي نو درخواهد افكند.
ريشه همه تحولات ظاهري فردي وا جتماعي درتحولات اعتقادي است و به همين علت است كه حقير با يقين كامل و با اطميناني اين چنين ، درباره آينده جهان سخن مي گويم، چرا كه اكنون امت مسلمان بارديگر به پيمان نخستين خويش با آفريدگار جهان بازگشته است. به عهد الست: الست بربكم قالوا بلي (1) واين عهد الست، خورشيدي تازه را درآسمان تاريخ متولد ساخته است كه نور آن سراسرجهان را درخواهد نورديد و بنيان همه چيز را دگرگون خواهد ساخت.
فلسفه تاريخ
شناخت اجمالي ماهيت تاريخ كافي است كه انسان را به يك چنين نتيجه اي برساند. بنابراين،پيش از ورود در بحث ازمباني تاريخي تمدن غرب بيان دو مقدمه نسبتاً مفصل ضرورت دارد:
نخست اينكه اصلاً ماهيت تاريخ چيست؟
و ديگر اينكه از كجا اصطلاحات «شرق» و «غرب» در زبان راه يافته است؟ غرب كجاست وغرب زدگي چيست؟ آيا مفاهيم شرق وغرب صرفا جغرافيايي است؟ اگر نه، يك تقسيم بندي جغرافيايي را با معاني جديد در باب تاريخ وجود دارد نقل كنم و بگذرم. مباحثي كه در مغرب زمين در باب تاريخ رواج دارد به هيچ كورسويي در ظلمات راهبر نمي شود. تفكر غالب غربي اگرچه دم از آزادي و ولنگاري مي زند، اما با اين همه، بسيار مايل است كه در جهت رد مسئوليت از فرد، سير تاريخ را سيري جبري بداند و از اين طريق همه گناهان خويش را برگردن تاريخ بيندازد. ما قصد نداريم كه پاي در كوير خشك و تفتيده اين مباحث بگذاريم و مجموعه اي از عقايد كورانه را كنار هم رديف كنيم و فاضل مآبانه به روش روشنفكران امروزي اسم آن را پژوهشي در باب تاريخ بگذاريم، بلكه براي ما پر روشن است كه سير تاريخ منطبق بر صيرورتي است كه عالم امكان از قوه محض تا فعليت كامل طي مي كند و بنابراين، سخن گفتن از مبدأ و معاد سخن گفتن از تاريخ است. تاريخ يك حركت رها شده و بي آغاز و انجام و انتظام ناپذير در ناكجاآباد نيست كه معلوم نباشد از كجا شروع شده، به كجا ختم مي شود و برچه سنت هايي استوار است.
تاريخ آغاز و انجامي مشخص و صيرورتي قانونمند دارد. تاريخ درعين حال كه داراي سيري ايجابي است، با اختيار انسان نيز منافات ندارد. نه اين چنين است كه قهرمانان يكه تاز عرصه تاريخ باشند و نه آنچنان است كه جبر تاريخ براي انسان محلي از اختيار باقي نگذارد.تاريخ زندگي ما انسان ها بر كره ارض جزئي از صيرورت كلي عالم خلقت است و به راستي چگونه مي توان پنداشت كه ما انسان ها درعين حال كه جزئي بسيار كوچك از نظام كلي عالم وجود هستيم، از نظر كلي و سنن آن تبعيت نكنيم و غاياتي جداگانه داشته باشيم؟
از سوي ديگر، نبايد پنداشت كه تبعيت از نظام كلي عالم خلقت و قانونمندي آن به مفهوم پذيرفتن جبر و نفي اختيار است. خير، حقيقت اين است كه مطابق با فرمايش حضرات ائمه عليهم السلام بايد به امري بين اين دو امر (جبر و اختيار) ايمان آورد و پذيرفت كه انسان درعين تبعيت از نظام كلي عالم كه آغاز و انجام و صيرورتي مشخص و قانونمند دارد، داراي اختيار است و اختيارا سير معين و مقدري را طي مي كند. اگر بعضي از علما فرموده اند كه اگرچه ما مختار هستيم اما در سلب اختيار از خود اختيار نداريم، به همين معناست. «ما مجبور هستيم كه مختار باشيم» و اين عبارت بسيار خوب از عهده بيان اصل مطلب برمي آيد.
در آيه مباركه يازدهم از سوره «فصلت» دراين باره به روشني سخن رفته است: ثم استوي الي السماء و هي دخان فقال لها و للارض ائتيا طوعا اوكرها قالتا اتينا طائعين.
(سپس به آفرينش آسمان پرداخت درحاليكه به صورت دود بود سپس به آسمان و زمين گفت به وجود آييد خواه از روي اطاعت و خواه از روي اكراه) البته ادراك بيان آيه مباركه در تمامي اجزاي آن نياز به دقت بسيار و بحث هايي بسيار مفصل دارد كه از حوصله اين نوشته بيرون است، اما آنچه كه در زمينه اين تحقيق خاص مي توان از آيه مذكور برداشت كرد اين است كه غايت حركت آسمان و زمين، وجود مقدس آفريدگار عالم است و اگرچه آسمان و زمين به زبان حال بيان كرده اند كه ما مشتاقانه به سوي تو مي شتابيم، اما لفظ «كرها» بدين علت در آيه مباركه مذكور ذكر شده است كه نشان دهد آسمان و زمين دراين حركت مجبور هستند و امكان سرپيچي از اين حركت غايي وجود ندارد. معناي حركت غايي آسمان و زمين به سوي پروردگار عالم به عبارت ساده تر اين است كه حركت كمي و كيفي جهان و تحولات ظاهري و باطني آن، الهي و متكامل است.
تفكر مادي گراي غربي خود اذعان دارد كه تطورات طبيعي عالم سيري تدريجي را در جهت تكامل مي پيمايد. كسي نيست بپرسد كه اگر جهان اين حركت غايي را- كه در آيه يازدهم سوره «فصلت» آمده است- نمي داشت، چگونه ممكن بود كه تطورات و تحولات و تبدلات عالم امكان در جهت تكامل سير كند. وجود تكامل تدريجي در عالم في نفسه بيانگر يك حركت جوهري در ذات عالم است. وجود تكامل تدريجي در عالم في نفسه بيان كننده اين حقيقت است كه تاريخ داراي سيري الهي است و آيات مباركه بسياري در قرآن مجيد مؤيد اين مدعاست. آيات 42 از سوره «نجم» و 44 از سوره «نازعات» با بيان اين معنا كه «منتهاي عالم امكان به سوي آفريدگار متعال است» تأييد كننده اين حقيقت هستند كه تاريخ سيري الهي دارد. ده ها آيه مباركه ديگر در قرآن مجيد در ظل معناي رجعت، به همين حقيقت پرداخته اند. از جمله در آيه يازدهم از سوره «روم» آمده است: الله يبدؤا الخق ثم يعيده ثم اليه ترجعون. (خدا خلقت را آغاز نموده سپس آن را باز خواهد گرداند آنگاه به سوي او رجعت خواهيد كرد). لفظ «ترجعون» با همين محتوا 19 بار در قرآن مجيد تكرار شده است. در آيه هشتم از سوره مباركه «علق» منتهاي اين رجعت را بار ديگر وجود مقدس آفريدگار ذكر مي فرمايد: ان الي ربك الرجعي (بازگشت به سوي آفريدگار توست). عبارت انالله و انااليه راجعون (بقره 156) به شهادت بسياري از مفسرين، از جمله علامه شهيد استاد مطهري(ره)، تنها از مبدأ و معاد يكايك انسان ها سخن نمي گويد، بلكه شامل همه نظام خلقت مي شود، بدين معنا كه مبدأ و معاد آفرينش، وجود مقدس پروردگار و به عبارت دقيق تر، ذات علياي اوست.
اين سخن شايد براي علماي علم زده امروزي، «علمي»- به معناي اصطلاحي كلمه- نباشد، اما براي ما كه پيرو قرآن هستيم كاملا علمي- به معناي واقعي كلمه- است. ما از اين سخن درمي يابيم كه همه وقايع تاريخي، جغرافيايي، زيستي، سياسي، اقتصادي و غيره كه در جهان اتفاق مي افتد، نهايتا در جهت تحقق حق و بسط حاكميت او در سراسر جهان اتفاق مي افتد. هيچ اتفاقي نيست كه حقيقتا به ضرر اسلام باشد و روايت الخير في ما وقع- خير در آن چيزي است كه رخ داده است- و آيه مباركه و مكروا و مكرالله و الله خير الماكرين (آل عمران 54) هر دو اشاره به همين حقيقت دارند. وقايع في نفسه در جهت حاكميت حق اتفاق مي افتند و سير تاريخ، لاجرم به دولت جهاني عدل خواهد رسيد و البته همان طور كه عرض شد، اين سخن را نبايد به معناي نفي اختيار از انسان تلقي كرد. تقدير عالم وجود بر سنت هايي لايتغير و لايتبدل و لايتخلف بنا شده است و مختار بودن انسان از جمله اين سنت هاست. «سنت» در بيان قرآن مجيد به معناي قانوني است كه تخلف و تغيير و تبديل نمي پذيرد، چنان كه در آيه مباركه 23 از سوره «فتح» آمده است: سنه الله التي قد خلت من قبل و لن تجد لسنه الله تبديلا (اين سنت الهي است كه از پيش جريان داشته است و ابدا در سنت خدا تبديلي نيست) قانونمند بودن جهان به مفهوم نفي اختيار انسان نيست بلكه مختار بودن انسان نيز يكي از همين مجموعه قوانين و سنت هايي است كه در عالم جريان دارد. آيات مباركه اي كه ناظر بر خلافت و جانشيني انسان هستند بر مختار بودن او گواهي مي دهند، گذشته از آن كه عده اي از علما لفظ «امانت» را در آيه مباركه انا عرضنا الامانه علي السموات والارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان (احزاب 27) به معناي اختيار تفسير كرده اند و اگر لفظ «امانت» را به معناي ولايت و خلافت نيز بگيريم باز هم اختلافي به وجود نمي آيد، چرا كه آنچه به انسان لياقت و استحقاق ولايت و خلافت بخشيده، اختياري است كه از جانب حضرت حق به او اعطا شده است.
اين اختيار به معناي مطلق اختيار نيست. ما جزئي از كل عالم وجود هستيم و به عنوان يك جزء هرگز نمي توانيم از مجموعه قوانين و سنت هاي كلي عالم سرپيچي و تخلف داشته باشيم. چگونه يك چنين تصوري ممكن است كه يك جزء به اختيار خويش از مجموعه احكامي كه بر كل آن حكم فرماست خارج شود يا بر آن احاطه پيدا كند؟ انسان مختار است نه مطلق العنان؛ بايد بين اين دو معنا تفاوت اساسي قائل شد.
معنا شناسي« تكامل» و «ترقي»
نكته مهم ديگري كه ذكر آن ضرورت دارد- و شايد بيشتر از هر چيز ديگر- اين است كه في مابين مفهوم تكامل و تعالي در معارف اسلامي ما و معناي ترقي (3) در مغرب زمين تفاوتي مبنايي وجود دارد. اين دو لفظ را نه تنها نبايد مترادف با يكديگر دانست بلكه هرگز نبايد براي دومي (ترقي) شأن حقيقي قائل شد. مبناي اعتقاد به ترقي از پيدايش علوم جديد سرچشمه گرفته است و بنابراين، هرگز نبايد انتظار داشت كه ريشه هاي اين فكر به ماقبل رنسانس بازگردد. در كتاب «انديشه ترقي»(4) نوشته سيدني پولارد از كتاب «انقلاب رنسانس» نوشته ژوزف آنتوني مازئو نقل شده است كه:
فكر ترقي، يعني ترقي مداوم، و بي حد و حصر در صعود مستقيم از يك وضعيت پست تر به سوي وضعيتي عالي تر، تا قرن هفده براي انسان ناشناخته بود.(5)
آقاي سيدني پولارد نويسنده كتاب مذكور بدون اينكه علم زدگي خويش را پنهان دارد، با اعتقاد به شأن خدايي براي علم، همه فرضيات مربوط به فلسفه تاريخ و جامعه شناسي و اقتصاد را حول محور انديشه ترقي بررسي و تحليل كرده است و از اين نظر كتاب او، بخصوص براي آنان كه مخالف با اعتقادات او هستند، بسيار خواندني است.
حقيقت اين است كه انديشه ترقي مستقيم و بي وقفه بشر در طول تاريخ اصلا انديشه اي است كه از علم زدگي برآمده است. علم زدگي و قول به شأن خدايي براي علم، يكي از وجوه عام تمدن امروز است و كم و بيش در وجود همه انسان هاي معاصر- بجز اهل ولايت- نشانه هايي از آن (علم زدگي) وجود دارد.
سيدني پولارد معتقد است كه اصولا «انديشه ترقي» «تنها پس از آن كه زنجير موروثي اسارت روح ... از هم گسست» پيدا شده است و «علم، اتكاء به انتظام سرمدي عالم را برانداخت، و خود به مهمترين جنبه زندگي انسان تبديل شد. و از اينجا بود كه انسان توانست به اصل پيشرفت وقوف حاصل كند...» و حق با اوست. اگر اعتقاد به نظام الهي جهان و اصالت روح با اشاعه علم زدگي از بين نمي رفت هرگز بشر به اينچنين انديشه اي نمي رسيد. او مي گويد: هنگامي كه دكارت برطبق اصول رياضي يك جهان نو و اطمينان بخش بنا كرد، كه عظمتش از جهان مذهب كمتر نبود، و هنگامي كه نيوتون جهان واقعيت را با تمام پيچيدگيها و تضادهايش در چند قانون عمومي گنجانيد، ديگر واضح بود كه انسان جديد در عرصه بزرگي از تلاش وارد شده و از دنياي پيشين فاصله زيادي گرفته است. دانشمندان كه به جاي فكر مجرد به پيشرفت علمي اهميت مي دادند، رفتار انسان جديد را تحت تأثير خود قرار دادند.
مفهوم پيشرفت در غرب
نخست بايد ديد كه مقصود آنها از پيشرفت چيست. غايت و عصاره اين مفهوم را خود سيدني پولارد در مقدمه كتاب مذكور بيان كرده است: ولي حمايت وسيع متفكران از مفهوم «ترقي» نيز لزومااز اعتقادات فلسفي و تعقلي آنان سرچشمه نمي گيرد و در غايت امر به اين حد مي رسد كه علم و تكنولوژي به افزودن بر منافع مادي غرب ادامه خواهد داد، و به لطف غرب[!]، همه جهانيان سريعا به معيارهاي اقتصادي و سياسي مغرب زمين نزديك خواهند شد و به قول دكتر ليچ عاقبت انسانهايي بسان خدا، و حتي مقتدرتر از خدايان يونان باستان، پيدا خواهند شد كه بر محيط خود تسلط مطلق خواهند داشت.
پولارد در جمله اي كه از دكتر ليچ نقل كرده اصل مطلب را بيان كرده است. اصولا اگر كسي از تاريخ تفسيري مادي نداشته باشد، به مفهوم پيشرفت و ترقي نخواهد رسيد. لازمه رسيدن به اين مفهوم اين است كه شما نخست انسان هاي گذشته را نيمه انسان هايي مقهور طبيعت و اسير توتم ها و تابوهاي خودساخته و غرق در فقر و گرسنگي و مرض بدانيد. همه تلاش اينچنين انساني متوجه تكامل ابزار توليدش خواهد بود، چرا كه غلبه بر قهر طبيعت و نجات از فقر و گرسنگي صرفاً در بهتر شدن ابزاري است كه با آن به كار توليد غذا مي پردازد. تنها در پرتو اين تفكر است كه تاريخ تمدن به اعصار سنگ و مفرغ و مس و آهن و... تقسيم مي شود. انسان عصر حجر يعني انساني كه ابزار توليدش را از سنگ مي ساخته است و انسان عصر مفرغ، از او پيشرفته تر است، چرا كه ابزار توليدش از سنگ به مفرغ تكامل يافته است. مهم ابزار توليد غذاست و اگر اين قوم كه ابزارش پيشرفته تر شده است قوم لوط هم باشد، در تفسير مادي تاريخ تفاوتي نمي كند.
لازمه ادراك مفهوم پيشرفت در مرحله بعد اين است كه همه وقايع و اعصار شرم آور تاريخ غرب را به عنوان مرحله اي از پيشرفت تلقي كنيد. اگر شما في المثل دوران برده داري را در اروپا و آمريكا مرحله اي از پيشرفت محسوب نداريد، چگونه مي توانيد اعتقاد داشته باشيد كه بشر پيشرفتي مستقيم و بي وقفه داشته است؟ سيدني پولارد با صراحت پيدايش و توسعه بردگي را يكي از نقاط روشن سير تكاملي بشر مي داند و تنها او نيست كه اينگونه مي انديشد؛ لازمه پذيرفتن انديشه ترقي همين است.
براي اثبات اين سير تكاملي مي توان به نقاط روشني اشاره كرد: استقرار اردوگاههاي دائمي چادرنشينان، پيدايش امپراتوريهاي رودكناران كه از نيروي آب استفاده مي كردند و به اوزان و مقياس و فن كتابت دسترسي داشتند؛ استخراج و تصفيه مفرغ و آهن؛ و يا پيدايش و توسعه بردگي. ولي اين ترقيات صدها و هزارها سال طول مي كشيد، و حركتش به قدري كند بود كه براي مردم روزگاران قديم قابل مشاهده نبود...
نقاط روشني كه او براي اثبات سير تكاملي خويش ذكر كرده است مؤيدي بر مدعاي ماست: اسكان عشاير كوچ رو (آغاز مدنيت)؛ پيدايش امپراتوري هايي با ابزار توليد متكامل: باز هم تكامل بيشتر ابزار توليد در تصفيه مفرغ و آهن؛ پيدايش و توسعه برده داري (شناخت نيروي كار و استفاده از برده ها در جهت تأمين نيروي كار لازم براي پيشرفت توليد) و...
مرحله بعدي سيري كه سيدني پولارد براي تاريخ ترسيم كرده است بايد به اينجا برسد: ايجاد كارخانه هاي بزرگ و جايگزين كردن نيروي كارگرها به جاي برده ها و بالاخره اتوماسيون (ماشينيسم و خودكاري).
به راستي چرا غرب اين همه در عمق تفكرات استكباري و امپرياليستي خويش غرق شده است كه شناعت اين نحوه تحليل تاريخ را ادراك نمي كند و اين خزعبلات را به عنوان تاريخ تمدن به خورد ملت هاي جهان داده است؟
نگاهي به تاريخ برده داري در اروپا و آمريكا مي تواند ما را بيشتر به عمق فاجعه نزديك كند. نيروي كار ميليون ها برده سياهپوستي كه از آفريقا ربوده مي شدند و در بازارهاي علني برده فروشي به فروش مي رفتند و به عنوان حيواناتي كاركن در مزارع به بيگاري كشيده مي شدند، آمريكا را آمريكا كرده و غرب را به اين سطح از توسعه اقتصادي كشانده است. آيا اين دوران اسف بار و شرم آور تاريخ زندگي بشر را بايد به مثابه «نقطه اي روشن از پيشرفت» نگريست يا به عنوان مرحله اي تاريك از هبوط بشر و تفسير عيني اين آيه مباركه كه ظهر الفساد في البر و البحر بماكسبت ايدي الناس (روم 14) كدام يك؟
توسعه اقتصادي- به مفهوم رايج- نياز به نيروي كار دارد. براي آن كه تاريخ را بر اين مبنا تفسير مي كند، اصل پيشرفت توسعه اقتصادي است و براي او چه تفاوتي مي كند كه اين نيروي كار از كجا تامين شود؟ با عرض پوزش، چه تفاوتي مي كند كه اين نيروي كار را قاطرها توليد كنند يا برده ها؟ غرب مي خواهد توسعه اقتصادي پيدا كند و اين را تنها معيار و محك پيشرفت و ترقي مي داند و توسعه، نياز به نيروي كار دارد. اين نيروي كار از هر كجا تامين شود گامي به سوي ترقي است. در باب تاريخ، بايد گفت كه صورت آرماني يا صورت مثالي غرب تمدن يونان و روم باستان است و نه عجب اگر آنها نيز مردم غيرخويش را «بربر» مي دانستند و نيروي كار مورد نياز خود را از طريق برده داري تامين مي كردند.
امروز آن چنان كه سيدني پولارد در مقدمه كتاب گفته است انديشه ترقي را مذهب جديد يا جانشين جديد مذهب مي نامند و او اذعان دارد كه اين نام گذاري چندان بي دليل نيست. اگر غايت و آرمان بشر «تمتع بيشتر از حيات دنيايي با هر قيمت ممكن» باشد، پر روشن است كه تكنولوژي، محصول معجزه آساي علوم جديد، حلال همه مشكلات خواهد شد. تكنولوژي خواهد توانست كه غلبه بشر را بر طبيعت و محيط خويش تحقق بخشد و ابزار و روش هاي توليد را به مرزي از پيشرفت برساند كه انسان حتي مقتدرتر از خدايان يونان باستان و مرفه تر از اشراف تمدن باستاني روم و يونان زندگي كند.
اگر اين چنين باشد، تكنولوژي بتي مقدس است و بايد علم را كه زمينه پيدايش اين معجزه زميني را فراهم آورده پرستيد. متفكران قرن هفدهم و هيجدهم با انطباق فرضيه هاي عوام پسندانه علوم جديد بر جهان و فرض يك سير خطي مستقيم تاريخي براي پيشرفت ابزار و روش هاي توليد غذا و پرستش تكنولوژي، به انديشه دترمينيستي ترقي دست يافتند. بنابراين انديشه، انسان امروز نسبت به همه زمان هاي گذشته در بالاترين حد از پيشرفت و ترقي قرار گرفته است و (العياذبالله) جاي هيچ ترديدي وجود ندارد كه مردم امروز در مقايسه با حضرت رسول اكرم(ص) و اصحاب و اولاد او بينش عالمانه تر و حقيقي تري نسبت به جهان آفرينش دارند. به راستي چرا مردم غرب به اين حد از عجب گرفتار آمده اند؟
معناي تكامل و تعالي تدريجي انسان در معارف ما با آنچه كه غربي ها در باب ترقي دترمينيستي بشر مي گويند زمين تا آسمان متفاوت است. تكامل و تعالي براي ما اصالتا يك اعتلاي معنوي است كه لاجرم داراي آثار و بركات دنيايي نيز هست. ما نيز نوعي تعالي و تكامل كه ناشي از حركت جوهريه است براي انسان قائل هستيم، اما اين صيرورت تكاملي هرگز يك سير خطي مستقيم و بي وقفه را در جهت تمتع هرچه بيشتر از حيات دنيايي طي نمي كند.
پي نوشت ها:
1- اين عصر اصلا عصر تفرقه است. وحدت و اتحاد ناشي از توحيد است و انسانيت هرچه از توحيد به سوي شرك و الحاد گرايش پيدا كند، بيشتر و بيشتر به سمت تفرقه در همه زمينه ها پيش خواهد رفت. پيدايش ايسم هاي متعدد در تفكر بشر امروز، في نفسه تاييدي بر همين سخن است و نياز به هيچ دليل ديگري نيست.
2- رنه گنون، سيطره كميت و علائم آخر زمان، عليمحمد كاردان، مركز نشر دانشگاهي، تهران، 163.1
3-progress
4-The Idea of Progress
5-سيدني پولارد، انديشه ترقي تاريخ و جامعه، حسين اسدپور پيرانفر، اميركبير، تهران، 4531، ص 0.2
6-انديشه ترقي، ص 01 تا 12

اتصال به «شعوركيهاني»

محمود رضا قاسمي
اساسي ترين موضوع در عرفان حلقه، اتصال به حلقه هاي شبكه شعور كيهاني است. بزرگ ترين ارمغاني كه عرفان حلقه به پيروان خود مي بخشد و مدعي است كه با اين ارمغان پيروانش را در مسير عرفان عملي قرار مي دهد و پيش مي برد، همين اتصالات است!
اما شعور كيهاني چيست؟ اتصال به آن چه معنايي دارد؟ و چگونه اين اتصال افراد را درمسيرعرفان عملي قرارمي دهد؟ اين پرسش هاي اساسي براي تمامي كساني كه فرصت تأمل روي گفته و نوشته هاي عرفان حلقه را به خودشان مي دهند، پيش مي آيد. دراين مقاله كوتاه كه از سايت برهان انتخاب شده به نقد و بررسي اين پرسش ها،پاسخ ها و ادعاهايي كه از منابع عرفان حلقه براي آن ها به دست مي آيد، مي پردازيم.
شعور كيهاني
از ديدگاه عرفان حلقه، شعور كيهاني هوشمندي نهفته درجهان مادي است. به اين معنا كه اگر از منظر فيزيك كوآنتوم جهان مادي به واقع انرژي است، از منظر عرفان حلقه جهان مادي از شعور آفريده شده و حقيقتاً شعور است.
«جهان هستي مادي از شعور آفريده شده وتمامي اجزا و ذرات آن شعور هستند.»(انسان از منظري ديگر. ص 69)
با اين وصف شعور كيهاني حقيقتي متعالي نيست، بلكه جوهره اصلي اين جهان است كه تمامي جهان مادي از آن درست شده است. شعور كيهاني درحقيقت ميلي دروني است كه هر ذره را به رقص و حركت وادار مي كند؛ (انسان از منظري ديگر. ص 59) وحقيقتي را كه به صورت ماده به نظر ما مي رسد، پويا مي سازد.
جهان مادي اگر چه به واقع همان طور كه مي بينيم به نظر ما مي رسد، اما درحقيقت شعور است و از ذرات و اجزاي شعوري تشكيل شده است و عرفان حلقه مي كوشد تا مردم را به اين شعور متصل كند. از نظر حلقه اين شعور همان رحمت عام خداست كه تمامي موجودات را فراگرفته و اتصال با آن، راه خداشناسي است. (انسان از منظري ديگر ص 15تا 18) با اين وصف دراساس نامه عرفان حلقه آمده است كه شعور كيهاني يا هوشمندي الهي شامل دو شبكه منفي و مثبت است. (عرفان (كيهاني حلقه) ص 93).
اگر شبكه شعور كيهاني را به تعبير عرفان حلقه رحمت عام خدا بدانيم يا شعور الهي بدانيم مشتمل برجنبه هاي منفي و مثبت پنداشتن آن خطايي فاحش و سقوطي سخت در راه خداشناسي است. اساساً رحمت منفي يا شعور منفي در عالم وجود ندارد. به خصوص آن گاه كه به خداوند نسبت داده مي شود. قهر خداوند منفي نيست بلكه عملكرد بنده، منفي است كه او را سزاوار قهر الهي مي سازد.
قهر خداوند كاملا مثبت است و از حكمت، قدرت و عدالت او جاري مي شود.
كساني كه از رحمت خداوند برخوردار مي گردند منفي يا مثبت عمل مي كنند.
فرصتي كه خداوند به شيطان داد، منفي نيست بلكه او و عملش با تباه كردن اين فرصت منفي مي شوند و در شقاوت خود بيش تر و بيش تر فرو مي روند.
شعور منفي وجود ندارد، از ديدگاه قرآن كريم موجودات عالم يا با شعوراند و يا بي شعور. البته كساني كه درشمار از گروه اول نيستند، ممكن است شعور الهي را منفي تصور كنند و متوجه نشوند كه مشكل درخودشان است. زيرا به طور معمول حب ذات باعث مي شود كه انسان نقايص خود را نبيند و متوجه اشكالات خود نشود. آمار برهان هاي قاطع و نشانه هاي روشن تأييد مي كند كه هوشمندي الهي سراسر مثبت است و رحمت عام وخاص او سراسر خير و روشنايي است، اما كساني هستند كه از شعور الهي كناره مي گيرند و از رحمت او به درستي بهره نمي برند، در شبكه منفي قرارمي گيرند.
خداشناسي، چگونه؟
پرسش ديگر اين است كه عرفان حلقه درجست وجوي خداشناسي و ارتباط با خداست و يا به شعور كيهاني سرگرم شده است؟
تبييني كه از خداشناسي و راه خداشناسي درعرفان حلقه وجود دارد اين است: «عرفان كيهاني(حلقه)، شعور الهي را به طور نظري و عملي ثابت نموده، از اين راه وجود صاحب اين هوشمندي يعني خداوند را به اثبات مي رساند و درواقع اين عرفان، منجر به خداشناسي عملي مي گردد.» (عرفان كيهاني (حلقه) ص .71 نيز انسان از منظري ديگرص 94)
اين تبيين از خداشناسي بسيار ناقص و در راه خداشناسي ناكام كننده است. بسياري از مادي گرايان كه منكر وجود خدا هستند، شعور كيهاني را مي پذيرند و معتقدند كه ماده خود، هوشمند است و اگر درعالم نظم و تدبيري ديده مي شود، سرچشمه اي فراتر از همين عالم مادي ندارد. تئوري شعورمندي عالم در سده هاي اخير از سوي كساني بازتوليد و مطرح شده كه منبع هوشمندي فراتر از طبيعت را نفي مي كنند و براي توجيه تدبير و حكمتي كه درجهان جاري است، به خود مختار بودن و شعورمندي ماده، معتقد شده اند.
بنابراين كسي كه خداوند را نشناخته باشد، يا تبيين هايي كه درعرفان حلقه وجود دارد در خداشناسي خود ثابت قدم مي شود، نه اين كه خداشناسي برسد، هرچقدر هم كه شعور كيهاني درعمل بيش تر اثر بگذارد، درافراد بي ايمان به خدا، ايمان به شعور هستي مادي بيش تر مي شود، نه ايمان به الله تبارك و تعالي.
استفاده از تعابيري مثل اين كه شعور كيهاني «يدالله» و «حبل الله» است، موجب معرفت خداوند، ايمان به او يا تقويت باور نمي شود. انسان مي تواند با معرفت عقلاني و سپس بر افروختن آتش عشق الهي به سوي او برود. معرفت عقلاني كه منطق روشن، برهان محكم و توصيف درست از اسما و صفات الهي را مي خواهد. شناخت، مقدمه عشق است، كسي كه با قلب پاك او را بشناسد، عشق به او را تجربه خواهد كرد و عشق الهي وجودش را فراخواهد گرفت.
براهين خردپسند و يا دست كم اقناع عقلي درمورد معرفت خداوند مي تواند بسياري از آشفتگي هاي ذهني را در راه معرفت به سامان آورد، اما درعرفان حلقه از اين ظرفيت استفاده نمي شود. زمينه سازي براي كشف و شهود و چشيدن عشق الهي درهيچ يك از تعاليم عرفان عملي حلقه ديده نمي شود. تنها يك اتصال است كه قراراست درهاي معرفت را بگشايد و بدون عمل عرفان عملي را به ارمغان آورد.
عرفان حلقه همه راه هاي معرفت و عشق الهي را بسته است. نه با منطق و عقل عبوديت كاري دارد و نه از توصيف صفات الاهي چنان كه در قرآن كريم و ساير كتاب هاي آسماني آمده بهره مي برد. نسبت به دين داري و بي ديني، پرهيزكاري و خيانت كاري، پاكي و ناپاكي هم بي تفاوت است. (انسان از منظري ديگر. ص 15، عرفان كيهاني، ص 102) پس چگونه مي تواند خداشناسي را محقق كند؟
خداشناسي فرعي بر شناخت و پيوند با شعور كيهاني
تكيه گاه عرفان حلقه، شعور كيهاني است و خداوند طفيل بحث از شعور كيهاني مورد اشاره قرار مي گيرد. «همه انسان ها مي توانند در هوشمندي و شعور حاكم بر جهان هستي به توافق و اشتراك نظر رسيده، پس از آزمايش و اثبات آن، به صاحب اين هوشمندي كه خداوند مي باشد، برسند.» (عرفان كيهاني. ص 58)
در اين مجموعه از اصول و آموزه ها، ناشناختني پنداشتن خداوند به كمك جايگزيني شعور كيهاني و كنار گذاشتن، كم رنگ كردن معرفت خدا و عشق به او آمده است و به اين ترتيب تمام تكيه اين عرفان از خداوند به شعور كيهاني كه شعور هستي مادي است، منتقل و محدود مي شود.
«انسان نمي تواند عاشق خدا شود، زيرا انسان از هيچ طريقي قادر به فهم او نيست و در حقيقت خدا عاشق انسان مي شود و انسان معشوق مي باشدو مشمول عشق الهي و انسان مي تواند فقط عاشق تجليات الاهي، يعني مظاهر جهان هستي شود.» (عرفان كيهاني. ص 124) و «تجليات الاهي - شعور كيهاني» (عرفان كيهاني. ص 63)
بنابر اين انسان تنها مي تواند هوشمندي هستي مادي را بشناسد و به آن عشق بورزد. اين شالوده غيرالهي كه به لحاظ روشي بر روي يافتن قدرت درمانگري به عنوان راه خداشناسي تكيه مي كند، در مقام هدف گذاري كاملا از خداوند دور شده و اين طور بيان مي دارد كه:
«درمانگري، به عنوان يك روش تجربي براي درك عرفاني موضوع كمال، در راه رسيدن به اهداف زير مورد استفاده قرار مي گيرد: - شناسايي و آشنايي عملي با هوشمندي حاكم بر جهان هستي (شعور الهي) - رهايي از گرفتاري در خويشتن - خدمت به خلق و انجام عبادت عملي - شناختن گنج درون و توانايي هاي ماورايي - انسان شناسي (به عنوان بخشي از خودشناسي) - حركت در جهت نزديكي به ديگران و فراهم نمودن امكان وحدت» (عرفان كيهاني. ص 106 و 107)
در اين اصل از اساس نامه حلقه كه به هدف گذاري مربوط مي شود، محوريت هوشمندي هستي مادي يا شعور كيهاني به صورت انحصار اهداف در گرايش به قدرت هاي ماورايي، استفاده عملي از قدرت هوشمندي كيهاني و نزديكي انسان ها به هم بروز پيدا كرده است. نكته مهم و قابل توجه در اين اهداف اين است كه هيچ نامي از خداوند برده نمي شود و قدرت شعور كيهاني نقش اصلي را در آن پيدا كرده است.
با اين كه اين اهداف نوعي خود مداري و انسان محوري را به نمايش مي گذارد، اما تحليل اين اهداف در بافت كلي اصول و آموزه هاي عرفان حلقه، محوريت شعور كيهاني را نشان مي دهد. تكيه به شعور كيهاني به جاي تكيه به خداوند، مباني انسان شناسي حلقه را تحت تأثير قرار داده است. از نظر آن ها انسان فراتر از وجود شخصي خود در بستر هستي مادي، شعور و انرژي كيهاني تعريف مي شود.
«فراكل نگري» نگرشي است نسبت به انسان كه در آن انسان به عظمت و وسعت جهان هستي ديده مي شود. در اين ديدگاه، انسان متشكل است از كالبدهاي مختلف مبدل هاي انرژي، كانال هاي انرژي، حوزه هاي انرژي، شعور سلولي، فركانس ملكولي و... و بي نهايت اجزاي متشكل ناشناخته ديگر» (عرفان كيهاني. ص 109)
در اين تعريف جنبه هاي متعالي و روحاني انسان به عنوان ملاك خليفه الهي بر روي زمين، به هيچ وجه ملاحظه نشده و تنها بعد مادي او در قالب سلول، مولكول، كانال ها، فركانس هاي انرژي و شعور سلولي مورد توجه قرارگرفته است.
حذف باورها و تمامي مقدسات
عرفان عملي حلقه، بر اتصال يا شعور كيهاني بنا شده است و همان طور كه گفته شد، اين اتصال را موجب خداشناسي عملي معرفي مي كنند. حالا نوبت به پاسخ اين پرسش مي رسد كه اين اتصال چيست و چگونه امكان پذير است؟
در عرفان حلقه، اعتقاد بر اين است كه اتصال با شعور كيهاني هيچ شرط و خصوصيتي ندارد و همه مي توانند به آن متصل شوند و پاي در راه عرفان عملي گذارند. زيرا شعور كيهاني رحمت عام خداوند و در برگيرنده تمامي انسان هاست، با صرف نظر از خوبي و بدي، پاكي و ناپاكي، دين و مذهب و غيره...
«نظر به اين كه شعور الهي نياز به هيچ مكملي ندارد، لذا چيزي تحت هر نام و عنوان، قابل اضافه كردن به آن نبوده و اين موضوع به راحتي قابل اثبات مي باشد؛ چرا كه با حذف عامل اضافه شده، مشاهده مي شود كه حلقه وحدت هم چنان عمل مي نمايد واين خود رسواكننده بدعت گذاران و متقلبان خواهد بود. كه در دل اين رابطه براي تشخيص حق از باطل وجود دارد. در اين رابطه، هيچ گونه بدعتي پذيرفته نيست و فقط نشان دهنده ميل فرد به خودنمايي و مطرح نمودن خود مي باشد.» (عرفان كيهاني (حلقه) ص103)
با اين عقيده مبني بر اين كه در پيوند با حلقه هاي شعور كيهاني در صورت حذف عوامل زايد اشكالي در كاركرد حلقه ها ايجاد نمي شود، در دوره هاي آموزشي عرفان حلقه موضوع توسل به معصومين و زيارت حرم هاي مقدس و دعاهاي مربوط، مورد نفي و نكوهش قرار مي گيرد. زيارت از نظر آن ها مكان پرستي و توسل شخص پرستي، روح پرستي و مرده پرستي است: فرقه حلقه حتي تكريم قرآن كريم را كتاب پرستي مي پندارد و از خواندن آن كه شفا و رحمت است، بر بالين بيماران جلوگيري مي كند. چنان كه در اصل ديگري از اساس نامه آن ها، آمده است. (عرفان كيهاني (حلقه)، ص119 و 120)
اعضاي اين فرقه گاهي مي گويند ما اگر از توسل به پيامبر و خاندانش يا قرآن نهي مي كنيم براي اين است كه استفاده ابزاري از آن ها شايسته نيست. در حالي كه با تأكيد بر منزلت شعور كيهاني و نقش بي بديل آن در واسطه گري ميان انسان و خدا، شفا جستن از آن را ناشايست نمي دانند. پرسش اين است كه حذف قرآن و عترت از رابطه ميان انسان با خدا براي تكريم آن هاست يا ايجاد تغيير در باورها و شكستن اركان دين؟ به خصوص آن جا كه آقاي «طاهري» در پاسخ به پرسشي در اين باره مي گويند:
«ائمه اطهار مثل مال، زن و فرزند ممكن است در نظر ناظري تجليات زيباي الهي براي تسهيل در مسير كمال باشند و مي توانند هر يك براي وي به من دون الله تبديل شوند.» (نتيجه امواج تهاجم. ص49)
آيا به راستي نقش و منزلت اهل بيت و رسول خدا همين است و آن ها هيچ كاركرد ويژه اي در هدايت انسان ها در جهت بسط تعاليم الاهي در فرهنگ بشري ندارند؟
عرفان و اتصالات
حالا برفرض صحت اين حرفها كه پاكان و ناپاكان اگر بخواهند از رحمانيت برخوردار شوند، هيچ افزوده اي به شعور كيهاني و حلقه هاي رحماني لازم نيست و هرچه به ميان آيد بدعت گذاري و تقلب است. درجايي از مانيفست عرفان حلقه، اين طور مي خوانيم:
«براي بهره برداري از عرفان عملي عرفان كيهاني (حلقه)، نياز به ايجاد اتصال به حلقه هاي متعدد شبكه شعور كيهاني مي باشد و اين اتصالات، اصل لاينفك اين شاخه عرفاني است. جهت تحقق بخشيدن به هرمبحث در عرفان عملي، نياز به حلقه خاص و حفاظ هاي خاص آن حلقه مي باشد. اتصال به دو دسته كاربران و مربيان ارائه مي شوند كه تفويضي بوده، در قبال مكتوب نمودن سوگندنامه هاي مربوط، به آنان تفويض مي گردد. تفويض ها، توسط مركزيت كه كنترل و هدايت كننده جريان عرفان كيهاني (حلقه) مي باشد، انجام مي گيرد.» (عرفان كيهاني (حلقه)، ص80)
به اين ترتيب مركزيت عرفان حلقه تنها راه ارتباط با رحمت عام الهي است! و مربيان عرفان حلقه كه اتصال را از مركز عرفان حلقه دريافت كرده اند مي توانند آن را به ديگران انتقال دهند. يعني اتصال به رحمت عام الهي با وساطت فيض در سلسله مراتب عرفان حلقه امكان-پذير است! با اين وصف، يك مربي عرفان حلقه اگر چه دروغ گو باشد و يا خود را به ناپاكي هاي ديگر بيالايد، چون اتصال به رحمت عام الهي فراتر از اين قيدهاست و او اتصال را از مركزيت و سلسله مراتب عرفان حلقه دريافت كرده و اجازه تفويض را هم گرفته است، مي تواند به هركاري دست بزند.
نتيجه گيري
بنابراين رحمت عام الهي با اجازه مركزيت عرفان حلقه در دسترس بندگان خدا قرارمي گيرد و دراين بين نقش و تاثير قرآن، پيامبران، اهل بيت، اخلاق، پاكي و ايمان به خداوند و عشق به او، مردود است و تنها مركزيت عرفان حلقه و سلسله مراتب مربيان آن واسطه فيض شعور الهي و اتصال به رحمت عام حق تعالي هستند.
براي نقش واسطه فيض بودن مركزيت و سلسله مراتب عرفان حلقه، توصيف هاي زيبايي بيان شده، از جمله اين كه «از آن چه را كه روزي آسماني دارند، مانند روزي زميني خود، به ديگران انفاق كنند «مما رزقناهم ينفقون» و از اتصال خود براي آنها نيز ايجاد اتصال كنند.» (انسان از منظري ديگر، ص15 و 16)
اين توصيفات زيبا و استفاده تأويلي از آيات قرآن مشكل تناقض گويي را پيچيده تر مي كند. ازديدگاه قرآن رحمت عام الهي در دسترس همه مي باشد و هيچ اختياري در اصل استفاده از آن وجود ندارد و تنها نحوه استفاده از آن در اختيار انسان است، نعمت ها و مهلت هايي كه از بين مؤمنان و كافران مشترك است از رحمت عام سرچشمه مي گيرد وكساني كه از آن درست استفاده كنند و به راه ايمان و شكرگزاري و عشق به خداوند قدم بردارند در حقيقت به حلقه ها يا مراتب رحمت خاصه و رحيميت خداوند متصل شده اند. «وكان بالمؤمنين رحيما» (سوره مباركه احزاب، آيه43) بنابراين تناقض بزرگ عرفان حلقه را مي توانيم اينطور عنوان گذاري كنيم.
رحمت عام خدا (شعور كيهاني) فقط در دست ماست و هر عاملي غير از مركزيت عرفان حلقه زايد است. حتي ايمان به خدا، پاكي و پرهيزكاري در عرفان حلقه افزوده و زايد تلقي مي شوند.

منابع
1. سيدمحمدحسين طباطبايي. تفسير الميزان، ج6. دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
2- عرفان كيهاني (حلقه). محمدعلي طاهري. انتشارات انديشه ماندگار. چاپ سوم تابستان86
3- انسان از منظري ديگر. محمدعلي طاهري. نشر ندا. چاپ دوم آبان86
4- نتايج امواج تهاجم عليه هوشمندي مثبت الهي. شهريور .1389