ضرورت بررسي عوارض مصرف بي رويه و خودسرانه دارو
دارو تيغ دو لبه سلامتي - بخش نخست

دفترچه را در قسمت تحويل دارو و روي پيشخوان مي گذارد، منتظر در گوشه اي مي ايستد اما چشمش در بالا و پايين قفسه ها دودو مي زند و ظاهرا دنبال دارويي خاص مي گردد. داروخانه چي نامش را صدا مي زند و او قبل از اينكه كيسه داروها را تحويل بگيرد، از دكتر داروخانه مي خواهد تعداد قرص هاي سرماخوردگي، مسكن و آنتي بيوتيك ها را بيشتر كند، ضمن اينكه چند قلم داروي ديگر را هم از توي قفسه ها با انگشت به دكتر نشان مي دهد و از او مي خواهد بدون تجويز و نسخه پزشك به داروهايش اضافه نمايد و دقايقي بعد با لبخندي از رضايت براي تهيه كيسه اي پر از داروهاي آرامبخش، تقويتي و رژيمي و سرماخوردگي داروخانه را ترك مي كند.
شايد براي شما هم پيش آمده باشد كه بنابه دلايلي حوصله دكتر رفتن و سه ساعت منتظر ماندن در مطب را نداشته باشيد و با اين توجيه اشتباه كه دوباره دكتر همان داروهاي قبلي را تجويز مي كند يا چرا ويزيت بيهوده و گران بپردازيم ترجيح دهيد، يك راست به داروخانه برويد و خودسرانه براي خودتان دارو تجويز كنيد و هر وقت احساس بيماري يا سرماخوردگي داشتيد، يا هر زمان كه يادتان آمد چند قرص را بالا بيندازيد!
متأسفانه اين روزها مثل نقل و نبات قرص خوردن مد شده است و تعدادي هم مصرف داروهاي رژيمي، تقويتي و مكمل هاي غذايي را نوعي كلاس و پرستيژ براي خود محسوب مي كنند. امروزه در داخل كيف اكثر افراد و اغلب خانم ها تعدادي قرص، اعم از مسكن تا پودرهاي چاقي و لاغري يا داروهاي آنتي بيوتيك پيدا مي شود و به قولي امروزه همه دكتر شده اند؛ تا سرش درد مي گيرد، يك مسكن آن هم از نوع خارجي براي خودش تجويز مي كند، تا آب از بيني اش راه مي گيرد يك سرماخوردگي به اضافه قرص ضدحساسيت ميل مي كند، تا بچه اي سرفه مي كند و احساس گلودرد دارد، خودسرانه و هر وقت مادر يادش بود، يك كپسول دو رنگ خاكستري و سبز آنتي بيوتيك را وارد معده فرزندش مي كند اگر روزي همكاري در محل كارش حوصله نداشته باشد، يك آرام بخش برايش تجويز مي شود، اگر خانمي در كلاس ورزش از غذا خوردن زيادش گله مند باشد، سريع چندين نسخه به اصطلاح شفابخش از سوي ديگران برايش پيچيده مي شود و تمام اين نسخه پيچي ها درحالي صورت مي گيرد كه اين پزشكان دانشگاه نرفته بدون توجه به وضعيت جسمي و روحي بيمار بدون هيچ گونه عكس و آزمايشي و مهمتر از همه بدون هيچ آگاهي و تخصصي از علم پزشكي دست به طبابت مي زنند و سلامتي خود و ديگران را به مخاطره مي اندازند.
مصرف بي رويه و خودسرانه دارو و دلايل آن، عوارض و مضرات ناشي از زياده روي در مصرف دارو و راه هاي پيشگيري از اين زياده روي ها از مهمترين محورهاي مورد بحث در دو شماره گزارش پيش روست.
مقاومت بر داروهاي ضدميكروبي
تهديد جهاني
شعار روز جهاني بهداشت امسال «مقاومت بر داروهاي ضدميكروبي، يك تهديد جهاني» تعيين شده است. حال اين مقاومت دارويي چيست كه تمام پزشكان بر آن تأكيد دارند و مصرف بي رويه دارو و خوددرماني چه عوارضي را به دنبال دارد، سؤالاتي است كه گزارشگر كيهان براي يافتن پاسخ آنها با دكتر محمد عباسي عضو هيئت علمي دانشگاه و داروساز به گفت وگو پرداخته است.
دكتر عباسي با اشاره به اينكه مقاومت دارويي عبارت است از كاهش اثر يك دارو و درمان يك بيماري يا بهبود علائم، در توضيحات بيشتري چنين مي گويد: «مقاومت دارويي در مورد انواع گوناگون پاتوژن ها شامل باكتري ها، انگل ها، ويروس، قارچ ها و سلول هاي سرطاني اتفاق مي افتد و هنگامي كه پاتوژن به بيش از يك تركيب مقاوم شود، به اين فرايند مقاومت چند دارويي مي گويند.»
اين متخصص داروساز در ادامه مي گويد: «خوددرماني يا اقدام به درمان بدون داشتن اطلاعات كافي در زمينه علائم و بيماري ها در كادر غيرپزشكي جامعه به عنوان يك معضل سلامتي شناخته شده است. خوددرماني رفتاري است كه طي آن شخص سعي مي كند، بدون كمك و نظر افراد حرفه اي، بيماري يا مشكل سلامت خود را برطرف نمايد، ضمن اينكه خوددرماني رفتاري شايع در جهان است اما تخمين زده مي شود كه حدود 83 درصد ايرانيان به صورت خودسرانه دارو مصرف مي كنند.»
دكتر عباسي اضافه مي كند: «متأسفانه ديد جامعه از دارو فقط جنبه بي خطري و شفابخشي آن است درحالي كه دارو مشابه يك تيغ دو لبه است كه يك لبه آن متوجه عوامل بيماري زا بوده و لبه ديگرش به علت عدم آگاهي در مصرف صحيح آن جان انسان را مورد تهاجم قرار مي دهد. دارو بايد با دقت مورد استفاده قرار گيرد و اگر به موقع و صحيح مصرف نشود، اثر مثبت آن از بين رفته و به سمي مهلك تبديل مي شود.» اين پزشك متخصص مي گويد: «امروزه از لحاظ مصرف دارو در كشور با مشكلات كمي و كيفي خاصي مواجه هستيم. چهارمين تا هشتمين عامل مرگ و مير مردم جوامع مختلف دنيا از عوارض منفي داروهاست، در سطح جهان سالانه از هر يك صد نفر، يك نفر دچار مرگ و مير ناشي از عوارض منفي دارو مي شود و سالانه 100 هزار مرگ و مير در آمريكا ناشي از عوارض دارو ثبت شده است.»
ايران رتبه بالايي در مصرف خودسرانه دارو را دارد
«عوارض دارويي به سه گروه تقسيم مي شوند كه در نوع شديد بيمار بايد در بيمارستان بستري شود و در گروه دوم و سوم با كاهش دز و استراحت، عوارض رفع مي شود.» طبق آمار در كشورمان از هر 2 هزار كودك، سه كودك در بيمارستان بستري مي شوند و از اين تعداد 28 كودك به علت عوارض منفي دارو بايد مراجعه مجدد به پزشك داشته باشند.
دكتر محمدرضا حيدري پزشك متخصص در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه ايران رتبه بالايي در مصرف خودسرانه دارو را به خود اختصاص داده است مي گويد: «طبق آمار 40درصد مردم يعني حدود 28 تا 30 ميليون نفر به صورت خودسرانه و بدون تجويز پزشك دارو مصرف مي كنند.»
دكتر حيدري با اشاره به اينكه تحقيقات نشان مي دهد داروي بدون عارضه وجود ندارد و مصرف بي رويه و خودسرانه داروها به عوارض داروها مي افزايد، خاطرنشان مي كند: «آمار و اطلاعات گوياي آن است كه علت بسياري از بيماري هاي كبدي و كليوي مصرف بي رويه داروها مي باشد ضمن اينكه بيماري هاي گوارشي را هم بايد به آنها اضافه كرد و به همين دليل يكي از علل شايع زخم معده در افراد مصرف خودسرانه دارو است. طوري كه در تمام دنيا حدود 5درصد مردم به عوارض گوارشي مبتلا هستند و اين آمار در كشور ما به 30درصد مي رسد.»
دكتر حيدري در ادامه با اشاره به اينكه معمولا شايع ترين علت خودمصرفي دارو در دسترس بودن آنها مي باشد، خاطرنشان مي كند: «بيشترين دارو در منازل قرص مسكن و سپس كپسول آنتي بيوتيك و شايع ترين داروي خودمصرفي مسكن و رايج ترين علت عدم مراجعه به پزشك، بي خطر دانستن بيماري است.»
از دكتر حيدري درمورد دلايل استقبال مردم از خود درماني سؤال مي كنم كه در پاسخم مي گويد: «خود درماني، عدم اعتقاد به درمان بدون دارو، فشار بر پزشك براي تجويز داروهاي مازاد بر نياز، فقدان وحدت رويه در نسخه نويسي و تجويز اقلام زياد دارو توسط پزشكان به وسيله پزشكان عمومي از جمله عواملي است كه باعث مصرف بي رويه دارو مي شود.» وي در ادامه اضافه مي كند: «بالا بودن ميزان خوددرماني به خاطر عدم احساس ضرورت و استفاده از داروهاي منزل يا داروهاي دريافتي از داروخانه بدون نسخه پزشك ضرورت دادن آگاهيهاي لازم به مردم درمورد عوارض اقدام به درمان بدون مشورت با پزشك، التزام كنترل تحويل دارو را روشن مي سازد و از آن جا كه يك بيماري ممكن است علل متنوع و مختلفي داشته باشد و درمان هر كدام از آنها با ديگري متفاوت باشد، خوددرماني مي تواند باعث تشديد بيماري و عدم تشخيص به موقع شود.»
از گلو درد تا مصرف آنتي بيوتيك
اگر يكي از اعضاي خانواده دچار گلودرد شد، پيشنهادتان چيست؟ از او مي خواهيد به پزشك مراجعه كند يا اينكه پيشنهاد مي دهيد مصرف آنتي بيوتيك را شروع كند تا اگر افاقه نكرد به پزشك مراجعه كند؟
اگر پاسختان راه حل دوم است بدانيد كه اشتباه مي كنيد، مصرف خودسرانه آنتي بيوتيك ها مي تواند عوارض منفي زياد و غيرقابل جبراني داشته باشد.
دكتر علي زينالو، رئيس دانشگاه علوم پزشكي استان قزوين در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه شعار سال جاري سازمان جهاني بهداشت تحت عنوان مقاومت به داروهاي ضدميكروبي يك تهديد جهاني است، خاطرنشان مي كند: «مصرف بي رويه و غيراصولي آنتي بيوتيك ها در بدن انسان مقاومت دارويي ايجاد مي كند و متأسفانه درحال حاضر مصرف خودسرانه آنتي بيوتيك ها نه تنها در ايران، بلكه در سراسر دنيا به حدي زياد شده كه اين مسئله به موضوعي جهاني تبديل شده است.»
وي در توضيحاتي مي گويد: «مصرف بدون برنامه آنتي بيوتيك ها موجب مي شود ميكروبها نسبت به آنها مقاوم شوند و اين داروها ديگر در مقابل بيماريها تأثيري نداشته باشند و با اين اتفاق بيمار با گران ترين آنتي بيوتيك ها هم نمي تواند سطحي ترين بيماري ها را درمان كند و در نتيجه هزينه درمان اين نوع بيماران نيز روزبه روز افزايش مي يابد.»
وي با اشاره به اينكه 20درصد كل داروهاي مصرفي در ايران به صورت خودسرانه و بدون تجويز پزشك مصرف مي شود، اضافه مي كند: «مصرف دارو در كشور ما بيش از دو برابر ميانگين مصرف جهاني است كه قيمت پايين دارو و خوددرماني و همچنين جلوگيري از هزينه مراجعه به پزشك از دلايل آن بشمار مي رود، همچنين درحال حاضر ايران برحسب جمعيت 5درصد داروي جهان را مصرف مي كند كه يك سوم تا نيمي از اين ميزان كاملاً غيرمنطقي است.»
اين مقام مسئول مي گويد: «مردم جهان سالانه افزون بر 235ميليارد واحد از انواع آنتي بيوتيك ها را مصرف كرده كه طبق مطالعات انجام شده 50درصد ميزان مصرف اين داروها خودسرانه و بي دليل است.»
دكتر زينالو خاطرنشان مي كند: «براساس آمارنامه دارويي كشور، حجم فروش ريالي محصولات دارويي در 9ماهه اول سال گذشته بالغ بر 25هزار ميليارد ريال بوده كه از اين ميزان چهار هزار و 250ميليارد ريال آن مربوط به آنتي بيوتيك ها بوده است.»
رئيس دانشگاه علوم پزشكي قزوين با ارائه آماري از فروش داروهاي چرك خشك كن در ايران اضافه مي كند: «حدود 17درصد حجم فروش ريالي محصولات دارويي در كشور مربوط به آنتي بيوتيك ها بوده كه نشان دهنده حجم بالاي مصرف اين نوع دارو در كشور مي باشد و در بين 10قلم اول داروهاي پرمصرف كشور چهار شكل دارويي آنتي بيوتيك وجود دارد، همچنين براساس همين آمار از حدود 26ميليون نسخه بررسي شده 1/43درصد نسخ حاوي آنتي بيوتيك بوده اند، اين درحالي است كه اين رقم در اروپا 25 و در آمريكا 30درصد بوده است.»
از دكتر زينالو درمورد علت استقبال مردم از اين نوع داروها سؤال مي كنم كه مي گويد: «سهولت دسترسي، فرهنگ غلط خوددرماني يا والدين درماني و متأسفانه در مواردي تجويز غيرمنطقي و غيرضروري يا فروش بدون نسخه آنتي بيوتيك ها موجب شده كه مردم بدون درنظر گرفتن عوارض، براي درمان حتي بيماري هاي ويروسي مانند اكثر سرماخوردگي ها نيز به اين گروه درماني روي آورند.»
وي باز هم به ارائه آماري از داروهاي آنتي بيوتيك موجود در بازار كشور اشاره مي كند و مي گويد: «هم اكنون حدود 13درصد كل بازار دارويي را داروهاي آنتي بيوتيك تشكيل مي دهد و حجم ريالي مصرف آن در كشور به بيش از 3هزار ميليارد ريال در سال مي رسد كه رقم بالايي است و بايد با اتخاذ سياست هاي مناسب اين ميزان مصرف كنترل شود.»
داروي شيميايي بدون عارضه نادر است
اگر داروها و نه فقط آنتي بيوتيك ها به صورت منطقي مصرف شود عوارض زيادي براي بيمار ندارد و سلامتي او را تهديد نمي كند و چنانچه هر دارويي به صورت ناصحيح مصرف گردد، باعث بروز مشكلات فراواني براي افراد مي شود.
دكتر پرويز اولياء عضو هيئت علمي دانشكده پزشكي دانشگاه شاهد و رئيس مركز توسعه و هماهنگي تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت نيز در گفت وگو با گزارشگر كيهان به دلايل مصرف بي رويه و خودسرانه دارو در كشور اشاره مي كند و مي گويد: «هر دارويي كه وارد بدن مي شود، چون يك جسم بيگانه است عوارض جانبي و سوئي براي بدن دارد، لذا در هنگام استفاده از داروهاي شيميايي بايد دقت شود. همچنين فرهنگ غلط مردم در مصرف بي رويه دارو، مصرف زدگي، در دسترس بودن راحت انواع و اقسام داروهاي شيميايي، تقويتي و مكمل و تسليم شدن پزشكان متعاقب درخواست مصرانه بيماران براي نوشتن داروهاي اضافه، همچنين عدم معاينه دقيق بيماران توسط برخي از پزشكان از جمله عواملي است كه به مصرف خودسرانه دارو در كشور دامن مي زند.»
دكتر اولياء همچنين از افزايش مقاومت هاي دارويي بين افراد جامعه ايراني، مطابق با اعداد و ارقام پژوهش هاي انجام شده در مركز تحقيقات مقاومت هاي دارويي خبر مي دهد و مي گويد: «اعداد و ارقام حاصل از تحقيقات در ايران نشان مي دهد مقاومت هاي ميكروبي در مقابل داروها به دليل مصرف ناصحيح دارو در بين افراد ايراني درحال افزايش بوده و ادامه اين روند نگران كننده است.»
وي مي گويد: «مركز تحقيقات دارويي معاونت تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت، بيش از دو سال است كه تأسيس شده و با انجام پژوهش هاي لازم در اين خصوص به نتايج مذكور رسيده است.»
دكتر اولياء ادامه مي دهد: «مقاومت ميكروبي در برابر دارو، هم از طريق مصرف بيش از حد و هم از طريق مصرف ناصحيح دارو ايجاد مي شود كه سهم مصرف ناصحيح در ايجاد اين مقاومت ها بيشتر است. مصرف ناصحيح مثل ناقص خوردن دارو، نصف كردن قرص ها، فاصله بين دو دوز دارويي يا اشتباه مصرف كردن آنتي بيوتيك هاست.» وي عوارض ايجاد مقاومت دارويي در بدن را بروز مقاومت هاي چندگانه در ميكرو ارگانيسم ها برمي شمرد و خاطرنشان مي كند: «وقتي اين حالت پيش مي آيد، امكان درمان عفونت در بدن بيمار عملاً از بين مي رود، زيرا ميكروارگانيسم هاي مقاوم در برابر دارو و در بدن اين افراد به تدريج جايگزين ميكروارگانيسم هاي حساس بدن مي شوند.»
دكتر اولياء با بيان اينكه نتايج پژوهش ها در ايران نشان مي دهد برخي ميكروارگانيسم ها مقاومت هاي چندگانه دارند و با آنتي بيوتيك هاي معمولي قابل درمان نيستند، اضافه مي كند: «اين مقاومت ها علاوه بر اينكه روند درمان را دچار خدشه مي كنند، موجب تحميل هزينه هاي زيادي به نظام سلامت كشور نيز مي شوند.»
گزارش روز