نگاهي به نمايشگاه بين المللي كتاب تهران و وضعيت كتابخواني در كشور (بخش نخست)
چراغ مطالعه كتاب را روشن كنيم

حسن آقايي
... آنان هر روز صبح پيش از خروج از خانه كفش خود را واكس مي زنند اما سال تا سال غبار از كتاب هايي كه هر از گاه به مناسبتي خريده و همان چند صفحه اولش را خوانده اند را نمي زدايند.
برخي مي گويند قيمت كتاب گران است، بعضي از عدم توجه كافي دستگاه هاي فرهنگي و عده اي از بزرگ ترهاي خانواده ها مي گويند كه با مطالعه كتاب ميانه خوبي ندارند. بچه دبستاني ها هم بخشي از وقتشان صرف درس و مشق و بخش ديگر صرف توپ پلاستيكي و بازي مي شود و با چند همسن خود تيم فوتبال راه مي اندازند، اما بسياري از دانش آموزان و دانشجويان اغلب اوقات فراغت خود را در بست در اختيار كامپيوتر مي گذارند... مي ماند كه و چه كسي كتاب، اين يار مهربان، شكيب و همواره در دسترس را دستي بر قد و قامتش مي كشد و حرفش را مي خواند.
واقعيت امر و بنابه تجارب ديرينه، توسعه كتابخانه هاي عمومي به عنوان يك اقدام ارزشمند هم نمي تواند قشرها را به سوي خود جذب كند. اين مثل يك تعارف خشك و خالي بين دو نفر است. اما هنگامي كه تصويري و معنايي از مطالعه ارايه مي شود و لذت ادراك بيشتر از كتاب به تكرار در سخنراني ها، رسانه ها، مدارس و خانواده ها به چشم و گوش برسد، هيجان غرور شيرين دانايي و سربلندي فرزند هم، مستولي مي شود.
ترافيك سنگين و پياده روي چند كيلومتري در پايتخت گاه دلپذير مي شود و فوايدي هم دارد اگر مغازه هاي اطراف خيابان ها را تماشا كنيم. نوع دكور و كالا و اين كه كدام فروشگاه مشتري بيشتر يا كمتري دارد اين ديدن ها پاي مقايسه نوع كار و كالا و شلوغي و خلوتي مشتريان را، به ميان مي كشاند. مغازه هاي پوشاك، لوازم خانگي، رنگ فروشي، شيشه بري، خياطي، فرش و... بيشتر كم يا بدون مشتري هستند. اين وضع به ويژه صبح و ظهر و گاه شب مشهود است. اما... اما مغازه هاي فروش اغذيه علي الخصوص فست فود، سي.دي موسيقي و فيلم ها، نانوايي، پروتئيني و.... حتي بساط دستفروشان انواع كالاي خرد و زينتي در تمام ساعات از خريداران پر و پيمانه هستند. آنچه خلوت ترين و ساكت ترين است، فروشگاه هاي كتاب است كه در واكاوي جريان داد و ستدهاي روزمره در صنوف ديگر، رتبه اول را دارند. ظاهراً تامين اين كالا كه غذاي روان و جسم و ارتقاي فرهنگ تعالي انديشه است گويي يك چيز مازاد يا غيرنياز زندگي انسان است. ظاهراً كسي هم به صرافت رونق بازارش نمي افتد!
باتوجه به برگزاري نمايشگاه بين المللي كتاب تهران، سه شماره گزارش روز كيهان را به اين موضوع اختصاص داده ايم.
فوايد مطالعه و نقش مديريت فرهنگي
كتاب خواني سودمندترين اوقات آسودگي انسان به لحاظ كسب دانايي و امكان بخشي به درك بهينه زندگي حال و آگاهي جهان شمولي است.
اين نظر دانشجوي كتابداري به نام «رضوان» است. او ادامه مي دهد: «كتاب به نظر من صبورترين يار و همراه هر فرد كتاب خوان در هر جا و مكان است. كتاب وسيله اي است كه هر لحظه و هر زمان ما را به اعماق تاريخ، آگاهي فرهنگ ها و... در هر سوي دنيا و در هر قرن مي برد. انسان در كتابخانه آرامش بخش ترين دقايق زندگي خود را خالصانه احساس مي كند و با نگاهي به انبوه كتب اطراف نوعي مالكيت مطلق استفاده از دست رنج و سختي نويسندگان را حس مي كند.»
از او مي پرسم: حال، اوضاع كتاب خواني در جامعه را چه طور ارزيابي مي كنيد؟
پاسخ مي دهد: «باتوجه به توليدات كتاب و امكان فرصت در سال هاي دور به نظر مي رسد مطالعه كتاب نسبت به زمان كنوني، بيشتر شده است. اين نظر لااقل در جامعه جوان بيشتر ملموس است.» به گفته او امروزه رويداد تغييرات نوين ارتباطات الكترونيكي و شرايط زندگي اجتماعي و اقتصادي نسبت به ساليان گذشته مقداري سبب افت رويكرد به مطالعه كتاب شده است. به عنوان مثال، انبوه جوانان و نوجوانان در وقت آسودگي خود به ورزش خاصه فوتبال روي مي آورند، برخي دنبال رشته هاي هنري، بعضي توجه به درس مدرسه و دانشگاه و عده اي عشق موتورسواري دارند. كلا اكثر آناني كه به فروشگاه هاي كتاب مي روند براي خريد كتاب درسي شان است. شما به راحتي مي توانيد كتاب فروشي هاي سطح شهر را در هر زمان بررسي كنيد خواهيد ديد اغلب خالي از مشتري اند. برخي جوانان مي گويند حوصله ندارند. عده اي از نبود وقت مي گويند و...
اين گونگي نگاه قشرهاي جامعه باعث شده كه تيراژ كتاب نهايتاً سه هزار نسخه باشد. نظرم اين است كه در بخش تبليغات، سرمايه گذاري در توليد، توجه كانون خانواده و رسانه ها به ويژه مديريت هاي فرهنگي در ترويج كتاب و كتابخواني و در دسترس بودن كتاب بيشتر اقدام نمايند.»
راهكار؛ آشتي مردم با مطالعه
ارزيابي مسئول يك فروشگاه بزرگ كتاب از وضعيت كتاب و كتابخواني فراگير موارد و نكاتي مي شود از جمله علل كمبود فرهنگ مطالعه در جامعه، راهكار ترويج و ترغيب كتابخواني با عنوان آشتي مردم با مطالعه و امكان دسترسي راحت به كتاب و افزايش كتابخانه هاي عمومي و...
«ملكان» با اين جمله: «سواد يعني مطالعه» مي افزايد: استقبال از كتاب متأسفانه خوب نيست و كتابخواني در سطح جامعه خيلي كم است. اين خلأ را ميزان فروش كتاب نشان مي دهد.»
او علت را بالا بودن قيمت كتاب ناشي از نرخ كاغذ و دستمزد توليد مي داند. وي با بيان لزوم ايجاد شرايط گسترش فرهنگ كتابخواني در جامعه اظهار مي دارد: «فردي در سفر به يك كشور اروپايي شاهد بوده در يك واگن قطار از 20 نفر مسافر حاضر 18 نفرشان در جريان سفر مشغول خواندن كتاب بوده اند اما اينجا برخي از مسافران در وقت فراغت خود در طول سفر سرگرم بازي هاي موبايل هستند. اين اتلاف وقت مايه افسوس است در حالي كه هيچ چيز جاي كتاب و فوايد آن را نمي گيرد.»
خانه و مدرسه؛ پيشاهنگ مطالعه
«بهرامي» كارمند بر اين باور است كه فرهنگ كتابخواني بايد از كانون خانواده و توسط پدر و مادر و سپس در مدرسه توسط آموزگاران شروع شود. از طرف ديگر مسئولان شهري و فرهنگي در بعد وسيع شهري و كشوري به طرق مختلف فرهنگ و گسترش امر مطالعه را از اولويت هاي اجرايي محسوب كنند و عملا به اين فرهنگ بيشتر بها بدهند. يك كار مفيد در اين باره، قرار دادن كتاب هاي كوچك جيبي كم صفحه در اتوبوس هاي واحد است كه ديده شده مسافران ظرف چند دقيقه طول سفر آن را مي خوانند و كتاب را سر جايش مي گذارند.»
عضو هيئت علمي دانشگاه شهيد بهشتي، به نوعي بر اين نظر است كه نبض گرايش به كتابخوابي بايد در مقطع تحصيلي ابتدايي به تپش آيد. بنابراين، عامل پديدآوري رويكرد دانش آموزان به مطالعه كتاب، آموزش و پرورش مي باشد ليكن تدريس يك سري كتاب كليشه اي اين نياز آنان را به خوبي تغذيه نمي كند.
وي همچنين با بيان اين كه برگزاري نمايشگاه كتاب در يك نوبت طي سال و به مدت چند روز دغدغه خاطر مشتاقان كتاب و مطالعه است، اين باور خود را برمي تاباند كه كتاب نبايد دور از دسترس مردم باشد.
از «محمود احمدي» مي خواهم در ارزيابي شان از فرهنگ كتابخواني، علل كم ميلي بخش هايي از جامعه به مطالعه و نقش نمايشگاه كتاب در ترويج مطالعه توضيحاتي ارايه دهد.
وي چنين پاسخ مي دهد: «روح انسان هم مثل جسم نيازمند غذاست اما يكي از غذاهاي روح مطالعه است، يعني اين غذا با مطالعه تامين مي شود. استاندارد و نورم آن به ساختار آموزش و پرورش، منابع درسي و سپس نظام آموزش عالي كشور برمي گردد. اگر رويكرد ساختار مبتني بر پژوهش باشد دانش آموز ابتدايي نيازمند مطالعه مي شود و خود به خود اين نيازش را تامين مي كند. ولي يك سري كتاب كليشه اي تدريس مي شود كه نياز دانش آموزان را تامين نمي كند، در نتيجه چنين تركيب بندي آموزشي اين نياز، خوب تغذيه نمي شود. بنابراين، پايه آموزشي ابتدايي مي تواند تأثير بسزايي بر روي انگيزه و آموزش، علاقه مندي و نياز دانش آموز بگذارد.»
كم توجهي به فرهنگ مطالعه
«مرتضوي» بازنشسته فرهنگي، پيرامون وضعيت كتاب و مطالعه چنين مي گويد: «با حدود سي سال تدريس شيره عمرمان را براي آموزش و توسعه و اعتلاي فرهنگ ممتاز كشورمان اهدا كرديم تا نسل هاي آينده ادامه دهنده راهمان باشند. افسوس مي خورم كه برخي از دانش آموزان سال تا سال لاي يك كتاب را باز نمي كنند و پولي براي خريد كتاب خرج نمي كنند.»
از اين فرهنگي سؤال مي كنم: دليل بي ميلي نسبت به مطالعه كتاب چيست؟ سري تكان مي دهد و مي گويد: «اطلاع دارم همان كشورها كه كامپيوتر و ارتباطات مدرن توليد كرده و روانه كشورها منجمله كشورمان كرده اند در عين حال پيوسته كتاب مي خوانند و درك و دانش خود را بيشتر مي كنند. علت كمبود مطالعه كتاب در كشورمان نهادينه نشدن فرهنگ مطالعه در سطح وسيع است. مورد ديگر، بازي هاي كامپيوتري، موبايل و فراواني سي دي هاي مختلف است.»
تبليغ فوتبال، اما كتاب نه!
«علي شربلو» خود را براي آزمون كنكور امسال آماده مي كند. به همين خاطر به كتاب فروشي آمده تا كتاب مورد نيازش را تهيه كند. او مي گويد: اصولا اهل كتاب و مطالعه است. بيشتر كتب با موضوعات علوم مختلف مخصوصا رياضيات و تاريخ مي خواند تا از جهان دانش و وقايع گذشته آگاهي يابد.
از اين جوان درباره دليل كم خواني كتاب در جامعه مي پرسم. او با اشاره به نبود زمينه هاي مناسب براي مطالعه و بالا بودن قيمت كتاب، اما به نكته اي اشاره مي كند و مي گويد: «آن قدر كه براي بازي فوتبال زمينه تبليغ و ترويج هست در مورد فرهنگ و توسعه كتابخواني تبليغات نيست يا به ندرت در خصوص كتاب و تسهيلات دسترسي به كتاب گفته و اطلاع رساني مي شود. به نظرم اين يكي از مهم ترين علت عدم رويكرد قشرهاي مختلف جامعه به مطالعه كتاب است.»
كمبود نمايشگاه و فروشگاه كتاب
در شهرستان ها
نگاه ديگر اين جوان ديپلمه توجه به كمبود فروشگاه و نبود نمايشگاه كتاب در شهرستان ها است. او در اين باره توضيح مي دهد: «در پايتخت هر سال نمايشگاه كتاب برپا مي شود و ناشران متعددي هم حضور دارند و فروشگاه هاي فراواني در تهران فعاليت عرضه كتاب دارند ولي به دليل كمبود شديد كتاب فروشي در شهرستان ها مردم اهل كتاب و مطالعه براي تامين كتاب هاي مورد نياز خود ناچار از راه هاي دور و نزديك به تهران مي آيند.
گزارش روز