كمبود آب و راهكارهاي صرفه جويي در مصرف (بخش پاياني)
هدر رفتن آب در غفلت هاي مديريتي

حسن آقايي
به رغم اقليم خشك و نيمه خشك سرزمينمان و برخي نظريه هاي مجامع بين المللي و مديريت آب در نمودارهاي شاخص تعيين بحران آب و همين طور بعضي آمارهاي مديران كشور، اما هدر رفتن سنواتي آب در بخش هاي گوناگون شهري و به ويژه كشاورزي ظاهرا در سايه التهابات كمبود آب و صرفه جويي غنوده است.
فرهنگ سازي مصرف نقش موثري در استفاده صحيح در بهره وري از فرآيندهاي اقتصادي، زراعي و توسعه كشورمان دارد نهادينه كردن اين فرهنگ، نگراني هاي كم آبي و تنش زدايي هاي بحران آب را مي كاهد، اما اين فرهنگ سازي نيازمند برنامه هاي مدون و كار كارشناسي مديران و مسئولان است تا بتوان به معيار صحيح مصرف دست پيدا كنيم.
فرهنگ سازي در مصرف آب
«مهندس مهرزاد احساني» مديركل دفتر بهره برداري از تأسيسات انتقال و توزيع آب در پاسخ به اين كه ارزيابي شان از موقعيت كلي شرايط اقليم خشك و نيمه خشك، منابع آبي، چگونگي بهره مندي و توليدي غذايي بخش كشاورزي از فرايندهاي آب و... راهكارهاي برون رفت از تهديد بحران كشورمان، چيست. مطالب و نكات شايان تأمل علمي- تحقيقي گسترده اي در قالب نگاهي با محوريت وضعيت منابع آب و توليد موادغذايي و... در ايران و ديگر كشورها را بيان مي كند كه تا حد فرصت و امكان، بخش هايي از آن را مي خوانيم:
مقدمه سخنان وي پيرامون منشأ منابع آب چنين است: «به استناد مطالعات طرح جامع آب كشور، منشأ اصلي منابع آب ايران را ريزش هاي آسماني بر پهنه جغرافيايي كشور تشكيل مي دهد كه سالانه بالغ به 413 ميليارد مترمكعب برآورد مي شود. از اين مقدار حدود 93 ميليارد مترمكعب به صورت جريان هاي سطحي جاري شده، 25 ميليارد مترمكعب مستقيما به آبخوان هاي آبرفتي نفوذ كرده و مابقي به صورت تبخير و تعريق از سطح زمين، جنگل، مراتع ديم زارها و غيره از دسترسي خارج مي شود.
علاوه بر منابع آب حاصل از ريزش هاي جوي، سالانه حدود 12 ميليارد مترمكعب آب به صورت جريان هاي سطحي و از طريق رودخانه هاي مرزي وارد كشور مي شود كه با پيوستن آن به جريان هاي سطحي، مجموع جريانات آب سطحي كشور به 105 ميليارد مترمكعب مي رسد. دراين حال با لحاظ كردن 25ميليارد مترمكعب منابع آب زيرزميني حاصل از نفوذ آب باران به آبرفت ها، منابع آب تجديدپذير كل كشور به 130 ميليارد مترمكعب بالغ مي شود. مطالعات و بررسي ها نشان مي دهند درحال حاضر از كل منابع آب تجديد شونده كشور حدود 5/89 ميليارد مترمكعب جهت مصارف بخش هاي كشاورزي، صنعت، معدن و خانگي برداشت مي شود كه حدود 83 ميليارد مترمكعب (93درصد) آن به بخش كشاورزي، 5/5 ميليارد مترمكعب (6درصد) به بخش خانگي و مابقي به بخش صنعت و نيازهاي متفرقه ديگر اختصاص دارد. بايد دانست علي رغم محدوديت منابع آب و توزيع مكاني نامناسب آن در پهنه جغرافيايي كشور، متأسفانه بهره وري و كارآيي استفاده از اين منابع بسيار پايين است. تجزيه و تحليل شاخص هاي مصرف آب در بخش كشاورزي نشان دهنده تلفات زياد آب در اين بخش است كه قسمتي از آن اجتناب ناپذير بوده ولي قسمت زيادي از آن را مي توان با اتخاذ راهبردهاي صحيح و كارآمد اصلاح كرد.»
افراط در همين مقدار آب
مشكل چند برابر مي شود
«رضا افشار» رئيس شوراي شهر شاهد شهر در ادامه صحبت هايش در شماره قبلي گزارش، مي گويد: «ما راضي به استفاده از آب هاي زيرزميني نيستيم زيرا در بخش هاي كشاورزي، سيستم آبياري تحت فشار قطره اي بهترين انتخاب است.براين اساس براي تامين هزينه اين سيستم آبياري از پارسال تا به حال پيگير دريافت وام بانكي هستيم ليكن پيچ و خم هاي ضوابط بانك ها خسته كننده است درحالي كه رئيس جمهور براي دريافت وام جهت تامين تهيه سيستم آبياري قطره اي موافقت كرده اند.»
وي ادامه مي دهد: «الان چاه داريم اما كم آب است، اگر چه راضي نيستيم از آب هاي زيرزميني برداشت زياد و غيرمعقول استفاده شود. همين مقدار آب موجود هم اگر با افراط كاري تمام شود مشكل ما چند برابر افزون خواهد شد.»
«افشار» سپس به انتقال آب از تهران به رباط كريم اشاره مي كند و مي گويد: «حدود سه سال است در جنوب تهران- ميدان محمديه- كانال با حفر 120 حلقه چاه و از طريق كانالي كه به طول 28كيلومتر و به ظرفيت 6 مترمكعب آب در ثانيه احداث شده ، آب با عبور از رودخانه كن و اسلامشهر و شهريار به رباط كريم مي رسد.»
رئيس شوراي شهر شاهدشهر راجع به مصرف آب شرب با اشاره به جمعيت 30هزار نفري در اين شهر، مي گويد:«فعلا كمبود آب آشاميدني نداريم و فشار آب هم خوب است. شركت آبفا چند حلقه چاه زده و مشكل آب آشاميدني وجود ندارد.» او اين را هم مي گويد كه يارانه ها سبب شد كه نرخ آب بها بالا رود و مردم هم تقريبا مصرف آب را رعايت كرده و اسراف نمي كنند.
فاصله اندك تا تنش آبي
«مهندس احساني» پيرامون وضعيت آب در ايران با تشريح شرايط مذكور مي افزايد: «با درنظر گرفتن جمعيت فعلي كشور حدود 75ميليون نفر، سرانه آب تجديدپذير در موقعيت كنوني 1750 مترمكعب مي باشد.
بدين خاطر براساس شاخص «مالكن مارك دانشمند سوئدي»، ايران در آستانه قرار گرفتن در تنش آبي است. با توجه به اين كه در شرايط كنوني حدود 75 درصد از كل آب تجديدپذير كشور مورد استفاده قرار مي گيرد، براساس شاخص هاي سازمان ملل، ايران هم اكنون در وضعيت بحران شديد آبي قراردارد. اما بر پايه شاخص هاي مؤسسه بين المللي مديريت آب نيز كشور ايران براي حفظ وضع موجود خود تا سال 2025 بايد بتواند 112 درصد به منابع آب قابل استحصال خود بيفزايد كه اين مقدار با توجه به امكانات و منابع آب موجود غيرممكن به نظر مي رسد.
لذا وضعيت موجود آب كشور مي بايست جزو نگراني ها و دغدغه هاي كارشناسان، مديران و دولتمردان بوده و براي حل اين معضل، لازم است با اتخاذ تصميمات اصولي و كارساز مانع از گسترش اين بحران شوند.»
كمبود آب، هزينه هاي بالا
«سال به سال سطح آب منابع در شهريار پايين مي رود و مشكلات كشاورزي زياد مي شود.»
اين را «اكبر بهنود» كشاورز باغدار مي گويد و مي افزايد: «بعضي كشاورزان به دليل كمبود آب سفره هاي زيرزميني و افت سطح آنها، زمين هاي كشاورزي شان به ساختمان سازي تبديل مي شود.»
او با اشاره به اينكه روند كم آبي ادامه پيدا مي كند، مي افزايد: «كشاورزان براي به دست آوردن آب بايد چاهي به عمق 250 متر حفر كنند كه اين امر مقرون به صرفه نيست. مجبورند كف شكني چاه كنند كه آن هم مستلزم هزينه هاي متعدد از جمله موتور پمپ است.» به گفته اين باغدار قرار بود از طريق كانال، آب از سد طالقان به شهريار منتقل شود كه اين قرار محقق و عملي نشده است و كشاورزان در مضيقه تأمين آب به سرمي برند.
ميوه روي درختان ماند...
«بهنود» پيش از آن كه از وضعيت آب بگويد، اظهار مي دارد: «امسال خوشحاليم كه ميوه ارزان در اختيار مردم قرار گرفت.»
او اما بلافاصله چنين مي گويد: «ولي كشاورزان متضرر شده اند.» مي پرسم چرا ضرر؟ جواب مي دهد: «ميوه گوجه و زردآلو روي درخت ها مانده است، چون هزينه چيدن و بسته بندي و كرايه حمل به ميدان، بالاست.»
راهكارهاي مردمي براي صرفه جويي آب
برخي شهروندان با توجه به وضعيت شرايط اقليمي و كمبود آب در كشور نظرات، پيشنهادات و راهكارهايي را مطرح مي كنند.
«اسماعيلي» كارشناس عمران و آب، با اين پيش گفت كه فرهنگ سازي با اجراي يارانه ها باعث شده مصرف آب كم مي شود اشاره به مديريت آب مي كند و از آن مي گويد كه بيشتر ساختمان هاي چند طبقه يا برج اجازه استفاده از آب شرب براي شست وشوي ماشين خود را ندارند و براي شست وشوي ماشين از تانكرهاي سيار، آب تهيه كرده و استفاده مي كنند. طيبي بازنشسته هم معتقد است افزايش سطح فرهنگ مردمي صددرصد در مصرف بهينه و دوري از اسراف آب و اصولا در كل امور مؤثر است.» «مقدم» فروشنده ماشين آلات صنعتي هم اين گونه نظر دارد: «لازمه استفاده مناسب از آب و نبود اسراف، صحيح مصرف كردن است كه آن هم آموزش مي خواهد.»
وضعيت سطح زيركشت و آبياري
از مديركل دفتر بهره برداري از تأسيسات انتقال و توزيع آب كشور مي پرسم با توضيحاتي كه در خصوص آب تاكنون داديد، درباره چگونگي وضعيت كشت و زرع و آبياري در كشورمان چه نظري داريد؟ پاسخ وي چنين است: «از 165 ميليون هكتار مساحت كل كشور حدود 37 ميليون هكتار را اراضي مناسب جهت عمليات كشت و زرع تشكيل مي دهند كه به دليل محدوديت منابع آب، همه اين اراضي كشت نمي شوند. در حال حاضر حدود 8/8 هكتار از اراضي به صورت فارياب و 6ميليون هكتار ديگر به صورت ديم كشت شده و 5/4 ميليون هكتار ديگر به صورت آيش باقي مي ماند.»
وي ادامه مي دهد: «بخش كشاورزي نقش اساسي و حياتي در اقتصاد ملي و توليد موادغذايي در ايران دارد به طوري كه حدود 27 درصد توليد ناخالص ملي و 23درصد نيروي كار كشور مرتبط با اين بخش است. در اين ميان به واسطه موقعيت خاص اقليمي كشور و پراكنش نامناسب زماني و مكاني، بارندگي، كشت آبي محور اصلي در توليد مواد غذايي مي باشد...»
به گفته وي، پتانسيل بخش كشاورزي ايران در قياس با ساير كشورهاي دنيا، در موقعيت نسبتاً مناسبي قرار دارد به طوري كه از لحاظ ميزان كلي اراضي كشاورزي در رتبه بيستم و از لحاظ سطح زير كشت آبي رتبه پنجم را دارا هستيم.»
وي مي گويد: «در عين حال در بخش آبياري كشورمان لازم است به واسطه اهميت جبران كمبود آب با افزايش راندمان آبياري، مطالعات و تحقيقات كاربردي بيشتر صورت گيرد.»
نظر «مهندس احساني» در بحث چگونگي توليد محصولات كشاورزي در جهان، حاكي از اين است كه ايران نيز مي تواند با تكيه بر امكانات و توانمندهاي موجود به افزايش توليدات كشاورزي با پيروي از سه الگوي عمومي دست يابد كه شامل افزايش عملكرد اراضي كشاورزي در توليد واحد سطح، افزايش سطح زير كشت و افزايش تراكم كشت به لحاظ تعداد محصولات در سال است.
وي همچنين بر اين باور است كه مهم ترين و مؤثرترين راهكار مقابله با بحران آب، افزايش كارآيي آبياري به همراه استفاده حداكثر از مقدار آب مصرفي در بخش كشاورزي است.»
گزارش روز