آذربايجان غربي؛ مهد تمدن و زيبايي ها

گزارش از: طاهره زينالي
آذربايجان غربي شمال غربي ترين استان ايران به لحاظ طبيعي و تاريخي از مناطق خاص و برجسته كشورمان است. شرايط اقليمي زمين شناسي و توپوگرافي اين استان باعث ايجاد عارضه هاي طبيعي بسياري در آن شده است كه برخي از آنها داراي ويژگي هاي منحصر به فردي است.
درياچه اروميه، دومين درياچه شور دنيا و بزرگ ترين درياچه داخلي ايران با وجود اينكه در طول سال هاي گذشته با بحران كم آبي مواجه شده است اما جزاير آن هنوز هم به عنوان زيستگاه نادرترين پرندگان از جلوه هاي زيباي طبيعت به شمار مي آيد.
پارك ملي درياچه اروميه يكي از 59 منطقه ذخاير طبيعي جهان است. مناطق حفاظت شده، حيات وحش و چشمه هاي آب گرم كه بيشتر خاصيت درماني دارند، و تالابها، رودخانه ها، آبشارها بر زيبايي آن افزوده اند.
آبشار شلماش از ديگر جاذبه هاي طبيعي آذربايجان غربي است كه با دره اي سرسبز در كنار جنگل هاي پراكنده، در نزديكي شهر سردشت واقع شده و از شاخه هاي رودخانه زاب كوچك محسوب مي شود.
اين آبشار كه درواقع از 3 آبشار تشكيل شده هم اكنون به صورت منطقه اي تفريحي درآمده كه همه ساله به ويژه در فصل گرما هزاران نفر از مناطق مختلف و از جمله از شهرهاي كردنشين براي ديدن آن عازم سردشت مي شوند. در فصل بهار اين آبشار پرآبترين روزهاي خود را مي گذراند.
غار آبي تاريخي سهولان از كم نظيرترين غارهاي طبيعي كشور و از شگفت انگيزترن جلوه هاي طبيعت زيباي آذربايجان غربي به شمار مي رود كه در نزديك روستايي به همين نام در شهرستان مهاباد واقع شده است.
مساحت داخلي غار سهولان حدود 600 متر مربع است و محتويات غار سنگ هاي آهكي است. ارتفاع سقف غار تا سطح درياچه آن 50 متر است و عمق آب در برخي جاها به 32 متر مي رسد. اختلاف دماي درون و بيرون غار بين 10 الي 15 درجه است.
غار سهولان شبيه غار عليصدر در همدان است. اين غار آبي با جلوه هاي طبيعي و قنديل هاي منحصر به فرد در دامنه رشته كوه هاي كوتر قرار دارد.
مطالعات غارشناسان نشان مي دهد كه فعاليت هاي زمين ساختي اين غار به اواخر دوره كرتاسه مربوط مي شود و قدمت آن به 70 ميليون سال پيش مي رسد.
اين پديده زيبا و نادر داراي 2 دهانه است. نخستين درياچه پيش روي گردشگران حدود 200 متر وسعت دارد كه داراي آبي زلال و صاف است. دالان بالاي سر اين درياچه افزون بر 50 متر ارتفاع دارد و در انتهاي آن دو دالان باريك به عرض دو متر ديده مي شود كه با درياچه ها و دالان هاي بعدي مرتبط اند.
¤ آثار تاريخي مذهبي
علاوه بر وجود جاذبه هاي زيبايي همچون كوه هاي سر به فلك كشيده، دشت هاي پهن، رودخانه هاي طويل و آبشارهاي فوار، جنگل هاي زيبا و باغات سبز و رنگين در دل طبيعت اين خطه از آذربايجان، مي توان به جاذبه هاي تاريخي، اجتماعي، فرهنگي و مذهبي آن نيز اشاره كرد كه هر گردشگري را مجذوب خود مي كند.
وجود آثا تاريخي همچون مساجد، كليساها، امامزاده ها و بقاع متبركه گوياي بخشي از تاريخ ديني و مذهبي است كه در اين بين مي توان از معروف ترين بناها همچون مسجد سردار اروميه، مسجد جامع اروميه، مقبره سيد صدرالدين ماكو، امامزاده شيخ بهلول خوي، كليساي زور زور يا ننه مريم، قره كليسا، كليساري مارقويا نام برد.
¤ بناهاي تاريخي
وجود تپه هاي باستاني كه قدمت برخي از آنها به هزاره هاي پيش از ميلادي مي رسد، شهرها، دهستانهاي تاريخي و قديمي نيز حرف ها از سبقه تاريخي آذربايجان غربي دارد كه مي توان به تپه حسنلو نقده، تخت سليمان تكاب، شهر اورارتويي، شهر تاريخي دامباط در دامنه كوه آغري، بافت قديمي و حفاظت شده شهر ماكو با آثاري از دوره صفويه، دخمه سنگي شيرين و فرهاد اشاره كرد.
تپه حسنلو كه در 7 كيلومتري شهر نقده قرار دارد، يكي از تپه هاي باستاني ايران است قدمت آن به بيش از 6 هزار سال پيش از ميلاد مي رسد. معروفترين اثر باستاني يافت شده در اين محل جام طلاي حسنلو است كه به عصر آهن تعلق داشته و در موزه ايران باستان نگهداري مي شود.
اين تپه به مناسبت دهكده مجاورش حسنلو نام گرفته است. تپه هاي باستاني زيادي پيرامون تپه حسنلو را فرا گرفته اند و گويا هنگام آبادي حسنلو و تمدن عظيمش تمدن هاي ديگري نيز با اين تپه در تماس بوده و همدوره تمدن حسنلو به وجود آمده اند.
از ديگر جاذبه هاي تاريخي آذربايجان غربي قلعه تخت سليمان تكاب يكي از مهم ترين و مشهورترين مراكز تاريخ تمدن ايران و جهان و از آثار ملي ثبت شده كشور در فهرست آثار تاريخي جهان است.
اين مجموعه فرهنگي- تاريخي به مساحت 124 هزار مترمربع كه در ادوار مختلف محل سكونت مادها، اشكانيان، ساسانيان و مغول ها بوده در استان آذربايجان غربي قرار دارد و به روايتي محل تولد زرتشت پيامبر است. قلعه تاريخي تخت سليمان بازمانده از دوره ساسانيان با بخش هاي مختلفي همچون آتشكده آذرگشسب به عنوان يكي از مهمترين آتشكده هاي دوره ساساني، آتشكده شاهي و جنگ آوران، ايوان خسرو، معبد آناهيتا، آتشگاه هاي كوچك و دروازه ها و ديوارهاي مستحكمش از بناهاي مهم تاريخي جهان به شمار مي رود.
براي ديدن شاهكار معماري و هنري بايد از شهر ماكو محصور در ميان دو كوه گذشت و به كاخ موزه باغچه جوق رسيد كه در گذشته مقر حكومت سردار ماكو بود.
ساخت اين بناي تاريخي كه در 6 كيلومتري شهر ماكو واقع شده در زمان پاشاخان آغاز و در دوره اقبال السلطنه به پايان رسيده و كار تزيينات داخلي سالن هاي هفت گانه آن 30 سال طول كشيده است.
مجموعه كاخ در ميان باغ مشجر بزرگي با درختان كهن گوناگون به وسعت يازده هكتار قرار گرفته است. امروزه اين محل به علت ويژگي هاي معماري و هنري به كار رفته در آن تبديل به موزه اي شده كه همه روزه گردشگران از آن بازديد مي كنند.
¤ آذربايجان غربي مهد تمدن و فرهنگ
اينكه آذربايجان غربي را مهد تمدن مي نامند به دليل وجود شعرا، عرفا و سياستمداران بسياري در اين استان بوده است. در سال 86 مقربه عارف نامي قرن ششم هجري، محمدبن علي بن ملك تبريزي ملقب به شمس الدين، يا شمس تبريزي در خوي احياء و اين محوطه تاريخي به يكي از جاذبه هاي تاريخي و گردشگري مردم بويژه دوستداران علم و ادب تبديل شد.
برج شمس تبريزي روي مزاري منسوب به شمس تبريزي متعلق به دوره صفويان در شهر خوي ساخته شده است. اين بنا در محله امامزاده سيدبهلول در شمال غربي شهر خوي قرار دارد.
سطح بيروني اين مناره با شاخ هايي از قوچ وحشي كه شاه اسماعيل صفوي طي اقامت 40 روزه اش در كوه چله خانه خوي شكار كرده بود، تزيين شده است.
طبق اسناد موجود، اين بنا به دستور شاه اسماعيل صفوي ساخته شده و مناره آن به وسيله شاخ قوچ هاي وحشي تزيين شده است. از شاخ قوچ در مناره براي نشان دادن قدرت و مهارت شاه اسماعيل در شكار قوچ در يك روز صورت گرفته است.
مدارك و تصاوير مينياتوري باقي مانده از مقبره شمس تبريزي در شهرستان خوي نشان مي دهد اين بنا در ابتدا از 3 مناره دور قبر شمس تشكيل شده بود كه به دلايل طبيعي اكنون تنها يكي از آنها مانده است.
به لحاظ پيشينه تاريخي آذربايجان غربي، اين استان آثار تاريخي بسياري را در خود جاي داده است كه وجود پل، قلعه، مدرسه، حمام، مقبره، عمارت، خانه، سنگ نبشه، بازار و صدها اثر ديگر گواهي بر اين مدعاست.
در مجموع وجود آثار تاريخي و جاذبه هاي گردشگري در استان به همراه زندگي ايلي جذاب با صنايع دستي كم نظير در مجموع توان بالاي گردشگري منطقه آذربايجان غربي را نشان مي دهد كه لذت سفر را براي هر گردشگري ماندگار مي كند.

بهار درپايتخت تمدن ايران

گزارش از: زهره شفيعي
كهن ديار همدان كه به «هگمتانه» شهرت دارد، اين روزها با تمام وجود آغوش به روي بهار گشوده و خود را مهيا ساخته ميزبان مهربان دل هاي صميمي هم ميهنان از جاي جاي ايران بزرگ باشد.
¤ بهار زيبا كه از راه مي رسد، حال و هواي دامنه هاي الوند كوه سرافراز و پرغور نيز دگوگون مي شود و همراه با تحول طبيعت، دل وجان مردمان در شهرها روستاهاي سرزمين هگمتانه نيز تر و تازه و حال احوالشان نو و پرنشاط مي شود.
«همدان» يكي ازقديمي ترين شهرهاي پا برجاي جهان شناخته مي شود و به عنوان پايتخت نخستين تشكيلات حكومتي درايران، بنا به قدمت تاريخي و سابقه ديرينه فرهنگي و علمي اش، ازهر دوره اي از تاريخ و تمدن ايران زمين «ردپايي» با خود به يادگار دارد.
همچنين شرايط آب و هوايي اين ديار موجب شده تا از لحاظ جاذبه هاي گردشگري و طبيعي نيز به عنوان يكي از مراكز مهم كشور مطرح باشد. اين شرايط و ويژگي ها تنها مختص شهر همدان نيست بلكه جاي جاي استان اعم از شهرها و روستاها از مواهب فوق برخوردارند.
به طوري كه بنا به اعلام مسئولان و كارشناسان مربوطه، تاكنون بيش از 1500 اثر تاريخي و طبيعي و فرهنگي در سطح استان شناسايي شده است.
همدان را به عنوان نگين شهرهاي غرب كشور و نيز پايتخت تاريخ و تمدن ايران زمين مي شناسند كه با توجه به ويژگي هاي منحصر به فرد بي ترديد اين القاب و نامگذاري ها برازنده آن است.
حال براي آشنايي هموطنان علاقمند به تاريخ و تمدن ايران و دوستداران گردشگري طبيعي و فرهنگي به معرفي برخي از جاذبه هاي معروف استان مي پردازيم.
¤ مشاهير و مفاخر:
از جمله جاذبه هاي همدان وجود آرامگاه و مقبره هاي مشاهير علمي و مذهبي و ادبي و فرهنگي ايران و بلكه جهان دراين استان است كه به چند تن از آنها اشاره مي شود.
¤ آرامگاه شاعر سوته دل، باباطاهر:
باباطاهر همداني مقلب به «عريان» شاعر و عارف بزرگ و دلسوخته قرن پنجم هجري بوده كه دوبيتي هاي نغز و بي نظير وي در تاريخ ادبيات ايران مشهور و معروف بوده و پير و جوان و زن و مرد در هر گوشه ايران، با آن ها آشنايي دارند و شيفته اشعار اويند.
آرامگاه اين شاعر بزرگ در وسط ميداني به نام خود او يعني باباطاهر در همدان قرار دارد و داراي فضايي بسيار وسيع و سرسبز است.
¤ آرامگاه خورشيد مشرق زمين:
حسين بن عبدالله سينا مشهور به ابوعلي سينا، نادره دوران، فيلسوف و طبيب و خورشيد مشرق زمين، در همدان بدرود حيات گفته است و آرامگاه وي همچون آفتابي زرين، به اين شهر كهن روشنايي مي بخشد. پيكره وي كه توسط استاد صديقي با هنرمندي و زيبايي تمام از سنگ خاراي سفيد و يكپارچه تراشيده شده، نماد علم و دانش و تفكر نه فقط براي همداني ها و ايراني ها بلكه براي تمام بشريت در همه اعصار به شمار مي رود.
بناي باشكوه آرامگاه اين دانشمند بزرگ جهان در ميدان بزرگ و زيبا و خرم بوعلي سينا واقع شده و بسيار ديدني است.
¤ بقعه استر و مردخاي:
بقعه استر و مردخاي، مقبره دو تن از بزرگان و افراد مورد احترام يهوديان به نام استر همسر خشايارشاه هخامنشي و عموي وي مردخاي است. اين بنا، آجري است و سقف گنبدي شكل دارد و در زمان حكومت صفويه در جاي ساختمان پيشين آن كه در زمان حمله تيمورلنگ ويران شده بود، احداث شده است.
در داخل اين مقبره، صندوق چوبي خوش تراش با كتيبه هاي منقوش و نيز كتيبه هاي گچي به خط عبري بر روي ديواره هاي آن به اضافه در سنگي ورودي بنا، حاوي ده فرمان حضرت موسي(ع) است كه ارزش تاريخي بسياري دارد.
¤ آرامگاه حيقوق نبي(ع):
آرامگاه حيقوق نبي در شهر تويسركان واقع است و بناي فعلي آن به دوره سلجوقيان تعلق دارد و البته در كاوش هاي علمي سال 1369، قلعه وسيع باستاني نيز اطراف آن كشف شده است.
حيقوق نبي از پيامبران
بني اسرائيل و از نسل حضرت موسي(ع) بوده كه حدود 700 سال قبل از ميلاد مسيح(ع) در تويسركان زندگي مي كرده است.
¤ گنبد علويان:
بناي تاريخي و زيباي گنبد علويان، مدفن دوتن از بزرگان و سادات خاندان علويان همدان است. اين بنا از نظر هنر آجركاري و گچ بري، جزء آثار ارزشمند و كم نظير ايران است و قدمت آن به دوره سلجوقي مي رسد.
وضعيت ظاهري آن شبيه گنبد سرخ مراغه بوده و گچ بري هاي داخلي به گنبد حيدريه قزوين شباهت دارد. اين اثر ارزشمند و ديدني تاريخي در ميدان علويان همدان قرار دارد.
¤ برج قربان:
برج آجري قربان از آثار قرن هفتم يا هشتم هجري قمري بوده و مدفن جمعي از امراي سلجوقي از جمله شيخ الاسلام حسن بن عطار است كه در سالهاي 488 تا 567 هجري قمري در همدان مي زيسته اند. اين اثر تاريخي در خيابان طالقاني همدان واقع شده است.
همچنين غير از آنچه گفته شد، آرامگاه بزرگان و مشاهير ديگري نيز در استان وجود دارد كه از جمله مي توان به آرامگاه شاعر و عارف بزرگ عصر صفويه در نيمه دوم قرن دهم هجري يعني ميررضي الدين آرتيماني در تويسركان، آرامگاه عارف بزرگ حضرت آيت ا... شيخ محمد بهاري در شهر بهار، مقبره شيح ابوالعباس نهاوندي از عرفاي قرن چهارم هجري قمري درنهاوند، مقبره نعمان بن مقرن فرمانده سپاه اسلام در جنگ با ساسانيان درسال 28 هجري، و نيز بقاع متبركه امامزاده ها در سراسر استان، اشاره كرد كه با ديدار هريك از آنها، هم زيارت خواهيم كرد و هم سياحت.
¤ چند اثر معروف تاريخي:
در جاي جاي استان همدان، ابنيه و آثار باستاني و تاريخي به جامانده از دوره هاي مختلف پيش از اسلام و پس از ورود اسلام به ايران، بسيار به چشم مي خورد كه از جمله آثاري مانند تپه گيان در نهاوند، با قدمت بيش از 6 هزارسال و قلعه نوشيجان درملاير با بيش از 3 هزارسال سابقه را مي توان نام برد و در اينجا نيز به معرفي چند اثر معروف تاريخي همدان بسنده مي كنيم.
¤ تپه هگمتانه:
مجموعه باستاني هگمتانه با وسعتي حدود 38 هكتار در بافت قديمي شهر همدان واقع شده است.
طبق پژوهش هاي انجام شده، از اين تپه به عنوان محل كاخ هاي مادي و هخامنشي از جمله كاخ معروف با هفت قلعه تودرتو، نام برده مي شود. انجام 11 دوره كاوش علمي باستان شناسي دراين تپه، منجر به پيدايش شهري وسيع شده است. اين مجموعه تاريخي را حصاري با قطر حدود 10 متر در برگرفته است. آثار متعدد به دست آمده از كاوش ها كه متعلق به دوران هخامنشي و دوره هاي قبل و پس از آن است، در موزه اي واقع در اين مكان تاريخي به نمايش گذاشته شده است.
¤كتيبه هاي گنجنامه:
گنجنامه همدان، مجموعه اي ارزشمند از اثري تاريخي و مناظر بديع طبيعي و سياحتي است.
دو كتيبه به خط ميخي كه به دستور داريوش اول هخامنشي و پسر و جانشين وي خشايار شاه بر روي صخره هاي دامنه الوند حك شده، باعث شهرت فراوان اين مكان شده است. از سوي ديگر قرار گرفتن كتيبه هاي گنجنامه در كنار چشم انداز زيباي يك آبشار و دره هاي مصفا و سرسبز عباس آباد و تاريك دره و كيوارستان، اهميت گردشگري بسيار بالايي به اين مكان بخشيده است. گنج نامه مكاني بسيار ديني در اطراف شهر همدان است.
¤ مجسمه شيرسنگي احتمالا متعلق به دوره اشكانيان واقع در ميدان سنگ شير همدان، مجموعه بازار و مسجد جامع همدان، مدرسه علميه شيخ عليخان زنگنه متعلق به دوره صفويه در ملاير، پل تاريخي، فرسفج و قلعه هاي دختر و اشتران در تويسركان، تپه باباقاسم مربوط به دوران اشكاني و حمام حاج آقا تراب با معماري و نقوش و تزئينات داخلي بسيار زيبا مربوط به دوره صفويه در نهاوند، كتيبه آقاجان بلاغي از دوران صفويه، آب انبار شاه عباسي و پل شكسته خسروآباد متعلق به عصر صفويه در اسدآباد، قلعه باشقورتاران و حمام سنگي و پل كوريجان در كبودرآهنگ و... آثار ديگر باستاني و تاريخي در استان همدان به شمار مي روند.
¤ آثار طبيعي و مراكز گردشگري:
شرايط اقليمي و جغرافيايي متأثر از كوهستاني بودن منطقه استان همدان را از مواهب طبيعي ومناظر بديع و كم نظير بهره مند ساخته است.

نوروز در زنجان با جلوه هاي شگفت انگيز

گزارش از: جواد شهبازي
استان زنجان با مساحتي بالغ بر 22164 كيلومتر مربع بين 47 درجه و 10 دقيقه تا 90 درجه 26 دقيقه طول شرقي و 35 درجه و 33 دقيقه تا 37 درجه و 15 دقيقه عرض شمالي از نصف النهار گرينويچ، در ناحيه شمال غرب كشور قرار دارد.
از طرف شمال به استان اردبيل، از شمال شرق به استان گيلان، از شرق به استان قزوين، از جنوب به استان همدان، از غرب به استان كردستان و آذربايجان غربي و از شمال غرب به استان آذربايجان شرقي محدود است.
استان زنجان همانند ساير نقاط ايران اسلامي پر از آثار ديدني و باارزش مذهبي، فرهنگي، تاريخي و طبيعي است و بدون اغراق تنها ذكر فهرست گونه آن ها مقاله اي طولاني خواهد بود. بنابراين شايسته تر بود كه به معرفي نمونه اي از اين آثار بپردازيم. بجرأت مي توان گفت غارهاي طبيعي موجود در استان از زيبايي و جذابيت هاي گردشگري بي نظير و بكري برخوردار است كه خود جلوه اي از جمال و قدرت لايزال الهي است.
غارهاي ديدني استان زنجان
موقعيت جغرافيايي غار كتله خور:
غار عظيم و زيباي كتله خور در 165 كيلومتري جنوب باختري استان زنجان قرار گرفته كه از طريق جاده آسفالته زنجان- سلطانيه خدابنده- گرماب و از طريق جاده زنجان- بيجار- گرماب و همچنين از طريق جاده همدان- كبودرآهنگ نيز قابل دسترسي است. اين غار از شهر گرماب، حدود 7 كيلومتر فاصله دارد.
وجه تسميه غار
براساس بررسي هاي انجام شده كتله خور معاني مختلفي مثل: تپه خورشيد- روستاي بدون خورشيد و غيره دارد و مناسبترين معني بدست آمده يك كاربرد تركي بوده كه كتله به معني پستي و بلندي و ناهمواري هاي داخل غار و خور به معني راحتي و آساني است كه به صورت كلي به معني پستي و بلندي هاي راحت و دنج مي باشد.
طبق نظريه هاي علمي و نقشه هاي زمين شناسي غار كتله خور در دل كوه ساقيزلو در آهك هاي اليگوميوسن مربوط به دوران سوم زمين شناسي به وجود آمده و مي تواند حدود 30 ميليون سال قدمت داشته باشد. زمان كشف اين غار توسط انسان، سوم است. پيدايش اين دهانه تا سال 1372 به صورت طبيعي بود از اين سال توسط معاونت عمراني استانداري زنجان تعويض و بازگشايي شد. در كاوش هاي اوليه توسط اين ارگان با حدود 15 متر امتداد به سمت چپ به دهليز كنار غار مربوط مي شد، كه بعدا به موازي ورودي غار نيز راهي از بيرون به اين دهليز باز شد و الآن به صورت سالن انتظار استفاده مي شود و ورودي اوليه اين دهليز به منظور جلوگيري از آسيبهاي احتمالي بسته شده است.
اين مكان را افراد محلي يورت يئري مي گفته اند كه به زبان تركي به محل زندگي افرادي اطلاق مي شود كه تعدادي اسكلت انسان و تكه هايي سفال قديمي در اين محل پيدا شده و براساس بررسي هاي متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مي باشدكه در اين مكان گم يا دفن شده اند.
اين غار به صورت 3 طبقه خشك و طبقه چهارم به بعد مسيرهايي نيز به صورت آبي است و زمين شناسان وجود چهارطبقه ديگر را تا سفره آب هاي زيرزميني نيز احتمال مي دهند كه در سال 2003 ميلادي حدود 30 كيلومتر از مسيرهاي متعدد غار توسط زمين شناسان آلماني و سوئيسي نقشه برداري شد و از سال 72 تاكنون تقريبا 2/5 كيلومتر آن به صورت رفت و برگشت آماده بازديد شده است.
ورودي اين غار تا سه راهي اول مسير به حالت سينه خيز بوده و تمامي سقف و قسمت هايي از كف غار دستكاري شده كه رفته رفته دستكاري داخل غار كم شده و به صورت طبيعي با نورپردازي هاي انجام گرفته قابل بازديد است. گفته مي شود اين غار از لحاظ وسعت دومين غار جهان و از لحاظ زيبايي اولين غار جهان است.
در داخل غار، ابزار، ادوات، تيغه هاي سنگي و استخوان حيوانات شكاري به مقدار فراوان ديده مي شود. آنچه كه بيشتر از همه درخور بررسي، مطالعه و اهميت است، آثار معماري موجود در غار و محصور نمودن فضاهاي زيستي و تعيين حريم ها و مطرح بودن مالكيت در آن مي باشد كه به نظر مي رسد احداث حدود 4 كيلومتر راه، دسترسي سواره را جهت انتقال تجهيزات و بررسي دقيق تر و سيستماتيك ضروري مي سازد تا با سرمايه گذاري در آن به جهت ايجاد اماكن توريستي و سياحتي مورد بهره برداري قرار گيرد. علاوه بر آن صخره هاي جنوبي غار از سنگ هاي مرمر سبز بسيار ارزنده تشكيل يافته كه مي تواند مورد بررسي و بهره برداري و استخراج قرار بگيرد.
علي شهر ري، سايت تاريخي سگزآباد و تپه زاغه دشت قزوين كه اقوام ساكن و بومي در فلات ايران به حيات خود ادامه داده و پس از طي دوران نو سنگي طريق تعالي پيموده و به تمدن شاياني رسيده است، به طوري كه آثار تكنيكي و هنري آنها انسان قرن بيستم را به تعجب و تحسين وامي دارد و با عنوان تمدن فلات ايران و يا تمدن سفال نخودي رنگ معروف است، به طور گسترده در منطقه وجود ندارد و با بررسي هاي به عمل آمده تنها چند مورد در آن ديده مي شود كه ادامه تمدن دشت قزوين، از اوايل هزاره پنجم تا اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد را نشان مي دهد.
البته اين تنها مورد در منطقه كوهستاني استان زنجان نيست بلكه مناطق كوهستاني ديگر همانند منطقه مازندران، گيلان، كردستان نيز داراي همين ويژگي است. دليل اين مسئله به احتمال زياد صعب العبور بودن مناطق ياد شده است كه ارتباط اقوام مستقر در اين نواحي را مشكل ساخته و موجب ركود تمدن در استقرارهاي انساني در ناحيه شده است. بدين جهت زمان عصر نو سنگي در اين مناطق به طول انجاميده و در نتيجه اقوام مستقر در اين منطقه تا اواسط هزاره سوم قبل از ميلاد به روش شكارورزي ادامه حيات داده اند.
غار تاريخي گلجيك زنجان:
اين غار در 35كيلومتري جنوب غربي شهرستان زنجان در ارتفاعات مشرف به روستاي حاج آرش از توابع شهرستان زنجان واقع شده است. درحال حاضر دسترسي سواره به آن امكان ندارد. اين غار عظيم به طور طبيعي از فرسايش سنگهاي آهكي موجود در غار پديد آمده و با داشتن آب وهواي مناسب، داخل آن مأمن انسان دوران پيش از تاريخ بوده است.
ابعاد آن 700متر در 100 متر و ارتفاع تقريبي آن 50 متر است. داخل غار آثار زيستي انسان در دوره آشولين تا بردوستين متعلق به 16تا 30 هزار سال قبل از ميلاد را نشان مي دهد.
غار خرمنه سر زنجان:
اين غار در كوه بلند و سربه فلك كشيده «خرمنه سر» در سمت شمالي روستاي شاه نشين و يا به اصطلاح متداول و معمولي محل (شانيش) واقع شده و غار عظيم خرمنه نيز در دل اين كوه و در ارتفاع 1600 متري از سطح دريا قراردارد.
براي رسيدن به دهانه غار بايد از بستر رودخانه اي كه از كوه هاي شمالي شانيش سرچشمه مي گيرد همچنين از ميان درختان سرسبز و زيباي زيتون و انجير گذشت و به سوي ارتفاعات شمالي پيش رفت، در نزديكي قله كوه خرمنه سر دهانه مشبك و پنجره مانند و دراين حال نسبتا وسيع غار خرمنه سر واقع شده است. اين دهانه ربطي به غار اصلي ندارد و نبايد به جاي مدخل غار اصلي منظور شود.
پيداشدن ظروف شكسته سفالين حاكي از اين است كه در گذشته هاي دور اين غار محل زندگي يا پناهگاه قوم و قبيله اي بوده است.
مطالعات سطحي در دوره استقرار كاملا روشن و متمايز را عرضه مي نمايد. دوره نخستين شامل ابزار و ادوات سنگي و تيغه هاي سنگ چخماق متعلق به زندگي غارنشيني انسان پيش از تاريخ است كه تعيين قدمت آن با اطلاعات موجود و بدون مقايسه با آثار شناخته شده و انجام آزمايش هاي لازم كاري بس دشوار خواهدبود ولي آنچه مسلم است قدمت استقرار دوره نخستين دراين غار تاريخي پيش از هزاره پنجم قبل از ميلاد است.
دوره دوم آثار زيستي مشخص و روشن است؛ آثار سفالي و ادوات زيستي موجود در اتاق ها و دهليزها، متعلق به اوايل قرن چهارم هجري قمري است.
اين غار تاريخي با قلعه شميران يا سميران كه امروزه به نام مجموعه تاريخي قاسم آباد در ساحل راست رودخانه قزل اوزن قرارگرفته، در ارتباط است به عبارت ديگر سركردگان حكومت كنگريان از اين غار به عنوان پناهگاه درمقابل فشارهاي سياسي بغداد استفاده مي كردند.
به طور كلي اين منطقه برخلاف فلات مركزي ايران كه استقرارهاي پيش از تاريخ تا دوران آغاز ادبيات لاينقطع قابل تعقيب و بررسي است به لحاظ كوهستاني و صعب العبوربودن آن يك ابهام ده هزارساله را نشان مي دهد، به عبارت ديگر ادامه و ارتباط تمدن هاي مستقر در تپه حصار دامغان، تپه سيلك كاشان، تپه چشمه. همچنين فسيل هايي نيز در داخل غار پيداشده كه چند مورد آن اسكلت جانوران امروزي نبوده و متعلق به دوره هاي قبل مي باشد كه تشخيص كامل آن مستلزم بررسي هاي علمي است. چند مورد آن به طور طبيعي از بين رفته و تنها مورد كامل آن نيز متأسفانه به دليل رفت و آمد افراد قبل از حفظ و احياي دولت كه اين رفت و آمد چون به صورت ناآگاهانه بوده، باعث از بين رفتن سر اين جانور شده است و از فسيل هاي ديگر وجود دوكفه اي ها را در اين غار مي توان نام برد. نمونه اي از دوكفه اي ها به نام پكتن بوده كه فقط متعلق به اواخر دوره سوم زمين شناسي است. و در برآورد سن غار نيز بسيار كمك كرده و اكنون تنها موجود داخل غار به علت نبودن تغذيه و نور كافي فقط خفاش است كه در زمان غروب جهت تغذيه در ورودي غار رفت و آمد دارند. آب و هواي داخل غار در قسمت هاي مختلف شرايط متفاوتي را نشان مي دهد.