اشاره: دولت مرکزي ترکيه چند ماهي است با انجام ديدارهايي با اوجالان در محل
زنداني که سال هاست در آن محبوس است، عملا راه مذاکره با اين گروه مخالف سنتي و
پرنفوذ در جامعه ترکيه را آغاز و در عمل به نتايج نسبتا قابل توجهي نيز رسيده است.
حتي گفته مي شود، اعضاي گروه پ ک ک مدتي است از خاک ترکيه خارج شده اند. اما با
اظهارات اخير عبدالله اوجالان در حمايت از معترضان ناآرامي هاي امروز ترکيه، آن هم
پس از چنين توافقات مهم و کم سابقه، بسياري از کارشناسان نسبت به نتيجه بخش بودن
صلح نهايي پ ک ک و آنکارا به ترديد افتاده اند. حتي جداي از اين موضع گيري
حساس، کارشناسان پيش از اين نيز معتقد بودند تحقق مطلوب چنين صلحي به دليل وجود
موانعي جدي، نه غير ممکن بلکه بسيار سخت و زمانبر خواهد بود. تحولات تازه ترکيه در
کنار موضع گيري جديد اوجالان، بهانه اي شد تا به بررسي 6 مانع جدي تحقق صلح بين پ ک
ک و دولت مرکزي آنکارا بپردازيم. ترکيه کشوري با جمعيتي بيش از 70 ميليون نفر در
آسياي صغير است که همچون ديگر کشورهاي اين حوزه جغرافيايي، داراي ترکيب جمعيتي
چندقوميتي است. در شرايطي که امپراتوري عثماني هنوز پابرجا بود و مبناي اقتدار
سياسي آن را نيز اسلام تشکيل ميداد، اين نگاه و تفکر ديني عامل انسجامبخش
قوميتهاي متفاوت و متنوعي بود که تحت لواي قدرت آن قرار داشتند. اما کشتي کهنهاين
امپراتوري عظيم، در امواج ناسيوناليستي سهمگيني که از سوي غرب در اين کشور رخنه
کردند، دوام نياورد و اين نگرش جديد گسست و چندپارگي آن و نهايتاً بعد از جنگ جهاني
اول، فروپاشي اين امپراتوري را به دنبال داشت و از دل خرابههاي آن، جمهوري ترکيه
به رهبري کمال آتاتورک بيرون آمد. اگرچه اين جمهوري نوپا که زخمخورده نگرشهاي
ناسيوناليستي بود، خود نيز تحت تأثير تفکرات ناسيوناليستي در صدد تثبيت و تحکيم
هويت ترکي و انکار ديگر هويتهاي قومي در اين کشور برآمد. از اين رو، رويارويي
دولت تازه تأسيس ترکيه با اقليتهاي قومي غيرترک اين کشور امري بديهي به نظر
ميرسيد و البته در اين زمينه، چند دهه جدال، جنگ و مبارزات کردها با اين دولت در
جهت احقاق حقوق خود و حفظ هويت قومي و تاريخيشان از برجستگي بسيار بيشتري برخوردار
بوده است. در واقع تاريخ بيش از نيمقرن گذشته ترکيه، شاهدي روشن بر درگيريهاي
خونين فيمابين کردها به رهبري حزب پ.ک.ک و دولت مرکزي ترکيه است. اما در
آغازين سالهاي هزاره سوم پس از ميلاد، بارقههايي از اميد براي حلوفصل منازعات
مزبور با روي کار آمدن حزب دموکراسيخواه و اسلامگراي عدالت و توسعه در عرصه
سياسي ترکيه پديدار شد؛ امري که با سياستهاي اعلامي دولت رجب طيب اردوغان، بيش از
پيش تقويت نيز شد. اين دولت اسلامگرا، که خود را حامي مردمسالاري و به رسميت
شناختن حقوق همه گروههاي به حاشيه راندهشده ترکيه معرفي ميکند، طي چندين
مرحله، تلاش داشته که از طريق مذاکره با گروههاي مخالف کُرد، از جمله پ.ک.ک به اين
معضل که چندين دهه است هزينههاي سنگيني را بر اين کشور تحميل کرده است پايان دهد.
در آخرين دور اين مذاکرات، که به صورت علني از حدود سه ماه پيش آغاز شد، دولت
اردوغان تعارفات را کنار گذاشته است و چنين به نظر ميرسد که با يک اراده واقعي
هموغم خود را معطوف به حل مسئله کردها کرده است. با وجود اين، اجرايي کردن اين
سياست حاکمان آنکارا چندان ساده به نظر نميرسد و صاحبنظران اين حوزه مطالعاتي،
نسبت به موفقيت آن ترديد دارند که در ادامه به بررسي آنها خواهيم پرداخت. روند
مذاکرات مذاکرات صلح دولت ترکيه و حزب کارگران کردستان اين کشور از اکتبر سال
گذشته آغاز شده است. در اين مذاکرات عبدالله اوجالان، که در زندان ايمرالي به سر
ميبرد، طرف اصلي مذاکرات است و برخي از رهبران حزب صلح و دموکراسي، همچون
صلاحالدين دميرتاش و احمد ترک نيز بيشتر در حکم رابط بين وي و ديگر رهبران پ.ک.ک
عمل ميکنند. تا کنون چندين دور مذاکره بين رهبر زنداني پ.ک.ک و نمايندگان دولت از
يک سو و رهبران حزب صلح و دموکراسي از سوي ديگر صورت گرفته است که البته نتايجي نيز
به همراه داشته است. طي چند ماه گذشته، حزب حاکم عدالت و توسعه، چندين بار
اجازه ديدار رهبران حزب صلح و دموکراسي و اوجالان را فراهم کرده است؛ گروهي
شصتنفري از شخصيتهاي معروف و مردمي را براي سفر به مناطق مختلف و ايراد سخنراني
در خصوص مزيتهاي صلح تشکيل داده است؛ به تشکيل کميسيوني از نمايندگان مجلس براي
نظارت بر روند مذاکرات و ايجاد صلح اقدام کرده است؛ اجازه برگزاري جشنهاي نوروزي
را به حزب عدالت و توسعه داده است و از همه مهمتر، در خصوص حذف مفهوم شهروند ترک و
جايگزيني شهروند ترکيهاي به جاي آن نيز چراغ سبز نشان داده است. از سوي ديگر،
کردها نيز به روند مذاکرات روي خوش نشان دادهاند و ازآن استقبال کردهاند. در
مهمترين بخش اين مذاکرات، اکثر رهبران حزب پ.ک.ک از مذاکرات عبدالله اوجالان، رهبر
زنداني خود، حمايت کردهاند و تصميمات وي را چراغ راه خود دانستهاند. پروين بولدان
نمايندهاغدير، که در ديدار هيئت دوم نمايندگان ملاقاتکننده با اوجالان حضور داشته
است، درباره آينده مذاکرات صلح گفت: «به عنوان فردي که از نزديک با اوجالان
ديدار کرده و نظرات او را بدون واسطه شنيدهام، به شما اطمينان ميدهم تا زماني که
او پاي ميز مذاکره حضور داشته باشد، کسي نميتواند کردها را فريب دهد. اوجالان از
14 سال پيش منتظر چنين روزي بوده است و پروژه اعلام صلح و برادري کردها و ترکها
موضوعي است که فقط با نقشه راه تدوينشده از سوي او جلو خواهد رفت.» اوجالان
در پيام نوروزياش، که براي اولين بار به زبان کردي نوشته شده بود، از رهبران پ.ک.ک
خواست که با دولت مرکزي آتشبس کنند و نيروهاي نظامي خود را به بيرون از خاک ترکيه
انتقال دهند. با وجود گامهاي اميدوارکنندهاي که تا به حال در اين زمينه برداشته
شده است، در خصوص اين مذاکرات ترديدهاي جدي در بين اصحاب قلم وجود دارد که در ادامه
به برخي از آنها خواهيم پرداخت. موانع و ترديدهاي موجود 1. از جمله
مهمترين موانعي که ميتواند همکاريهاي دو طرف را با مشکلاتي جدي مواجه کند
ايدئولوژي و فلسفه سياسي متفاوتي است که چراغ راه آنهاست. اردوغان به عنوان رهبر
حزبي اسلامگرا تلاش ميکند تا مسئله اسلام را به عنوان ارزش و هدف مشترک، به شکل
سياسي به کار بگيرد و با اعلام اينکه کردها و ترکها هر دو مسلمان هستند، جامعه
مسلمان ترکيه، از جمله اسلامگرايان کُرد را به سوي خود جذب کند. در واقع آنچه
اردوغان از آن تبعيت ميکند يک استراتژي روشن براي احقاق حقوق کردها نيست، بلکه او
به دنبال ترويج مفهوم امتگرايي است و ميخواهد کردها و ترکها را زير چتر اين
مفهوم جمع کند. از سوي ديگر، حزب پ.ک.ک از مشي سوسياليستي و مليگرايي سکولار پيروي
ميکند که تفاوتي جدي با آنچه حزب حاکم عدالت و توسعه دنبال ميکند دارد. مسئلهاي
که حتي طي چند وقت اخير، باعث درگيريهايي در ترکيه بين طرفداران اين دو جريان فکري
شده است. در اين زمينه شايد بتوان درگيريهاي اخير اسلامگرايان و طرفداران پ.ک.ک
در دانشگاه دجله دياربکر را نام برد. 2. رجب طيب اردوغان شايد با نامه اوجالان
در روز جشن نوروز، مبني بر عقبنشيني نيروهاي پ.ک.ک، گامي جدي در جهت رسيدن به
اهداف خود برداشته باشد؛ اما عملي شدن چنين درخواستي کار چندان سادهاي به نظر
نميرسد.در واقع نيروهاي نظامي پ.ک.ک در مناطق کوهستاني يک يا چند استان کردنشين
ترکيه حضور ندارند و پراکندگي جغرافيايي اين واحدهاي کوچک و بزرگ، در چندين ميدان
گسترده از استانهاي جنوب شرقي در مرز شمال عراق و استانهاي حکاري و شرناخ آغاز
ميشود و پس از گذر از دياربکر، ماردين، ارزروم، موش، درسيم، بينگول و چند استان
ديگر، به مناطقي همچون آمانوس، درياي سياه و سامسون ميرسد و نه تنها مسئله
عقبنشيني آنان، بلکه جمع کردن و متمرکز ساختن اين نيروها در يک منطقه ويژه، يک
اقدام فوقالعاده حساس و زمانبر است. 3. در شرايط فعلي، حزب پ.ک.ک در ليست
سياه وزارت خارجه آمريکا قرار دارد و از اين گروه به عنوان گروهي تروريستي ياد
ميشود؛ مسئلهاي که رهبران پ.ک.ک نسبت به آن معترضاند و خواهان خروج نام خود از
آن هستند. طي چند هفته اخير، سردمداران کاخ سفيد از مذاکرات مزبور استقبال
کردهاند و حمايتهاي خود را به صورت رسمي اعلام داشتهاند. در اين زمينه، ويکتوريا
نولاند، سخنگوي وزارت خارجه آمريکا، از اين اقدام حمايت و اعلام کرد: «اعلام پيام
آتشبس و متوقف شدن درگيريهاي سيساله در ترکيه، منشأ خشنودي است و اميدواريم که
همه معضلات ترکيه با استفاده از راهکارهاي دموکراتيک حل شود.» در ادامه پيام
نولاند آمده است: «اين جنگ جان بسياري از شهروندان ترکيهاي را گرفت و ايالات
متحده آمريکا اکنون با اعلام متوقف شدن درگيريها، از همه گامهاي صلحطلبانه
مردم ترکيه حمايت ميکند و ضمن تشويق اين اقدام ارزشمند، براي ترکيه و طرفهاي
مرتبط دست ميزنيم.» با وجود اين، بيانات حمايتي نولاند بيشتر مبتني بر
حمايتهاي آمريکا از دولت مرکزي ترکيه است و همانطور که ملاحظه مي شود هيچ اشارهاي
به پ.ک.ک و خروج احتمالي نام آن از ليست گروههاي تروريستي مورد نظر آمريکا نشده
است. 4. در حالي که رجب طيب اردوغان با تسلط بر فضاي سياسي ترکيه به دنبال ايجاد
نوعي سازش با کردها در جهت مديريت شرايط ملتهب موجود در منطقه است، رقباي داخلي وي
چندان از آن استقبال نکردهاند و شديدترين حملات خود را به وي و سياست کنوني او در
خصوص پ.ک.ک بيان داشتهاند. علاوه بر مخالفتهاي احزابي همچون جمهوري خلق و حرکت
ملي، که داراي نفوذ قابل توجهي در ارتش و پارلمان ترکيه هستند، ارائه تصويري خشن،
ضدترکي و تروريستي از پ.ک.ک در سپهر عمومي جامعه ترکيه در طول چند دهه گذشته،
افکار عمومي اين کشور نسبت به اين گروه را به شدت راديکال کرده است و اصلاح آن، کار
چندان سادهاي نخواهد بود و پروژهاي طولاني و زمانبر به نظر ميرسد. 5.
ادعاي ديگري که در اين زمينه مطرح است اينکه دولت اردوغان در شرايطي به اين مذاکرات
تن داده است که اوضاع و احوال منطقه، به خصوص ناآراميهاي سوريه و عقبنشيني
نيروهاي دولت مرکزي سوريه از مناطق کردنشين اين کشور، نگرانيهاي جدي را در خصوص
امنيت ملي ترکيه به همراه داشته است و سردمداران اين کشور را مجبور به اتخاذ
استراتژي مزبور در جهت مقابله با اين وضعيت جديد کرده است. 6. ترکها درخواست
خود را براي ميزباني رقابتهاي المپيک 2020 اعلام کردهاند. روشن است که کسب
ميزباني اين پديده بينالمللي، با وجود ناآراميها و درگيريهاي کنوني در اين
کشور، قابل تصور نيست. از اين رو، دولت اردوغان با در نظر گرفتن شرايط سياسي،
اجتماعي و امنيتي کشور تلاش دارد که با نوعي سازش به اين معضل چندينساله جامعه
ترکيه پايان دهد. مسئلهاي که در صورت عملي شدن، ضمن اينکه ميتواند کمک شاياني به
بهبود وجهه اين کشور در عرصه بينالمللي باشد، توسعه اقتصادي اين کشور را نيز
تسريع خواهد کرد. از اين رو، برخي افراد بيش از آنکه اين رويکرد اردوغان را ناشي از
حسن نيت وي بدانند، معتقدند که اوضاع و احوال منطقهاي و بينالمللي وي را به اتخاذ
اين سياست مجبور کرده است و در صورت تغيير شرايط مزبور، احتمال تغيير در رويکرد وي
نيز وجود دارد. دورنما در چارچوب ادبيات سياسي، تلاشهاي اخير دولت مرکزي
ترکيه در مسير دولتملتسازي، گامي بلند و البته جسورانه به حساب ميآيد. اين سياست
با توجه به تحولات سياسي، که در سه سطح ملي، منطقه اي و نظام بينالملل ضرورتي
آشکار در عرصه سياسي ترکيه به حساب ميآيد، ميتواند مبناي مناسبي براي تحول جدي
ترکيه در حوزههاي مختلف سياسي، اقتصادي، اجتماعي و امنيتي باشد. چنين سياستي که تا
شرايط فعلي ميتوان روند اجرايي آن را رضايتبخش و پذيرفتني دانست، بسياري از
هزينههاي سياسي، اقتصادي و امنيتي ترکيه را کاهش ميدهد و با ايجاد يک انسجام
حداقلي در گروههاي داخلي، شرايطي را براي دولت مرکزي اين کشور فراهم ميکند که اين
کشور بتواند با فراغ بال و قدرت مانور بيشتري، در صدد تأمين منافع خود در عرصه
منطقهاي و بينالمللي باشد. با وجود اين، اختلافات جدي بين دو طرف، که ناشي از
نوع نگاه و درک متفاوت آنها در خصوص شيوههاي ادارهي کشور است، رسيدن به هر گونه
سازش و صلح پايدار را با ترديدهاي جدي مواجه ميکند. در کنار اين تفاوتها و بعضاً
تضادهاي موجود بين دولت ترکيه و پ.ک.ک، بايد به مخالفتهاي پيدا و پنهان برخي
گروههاي داخلي و همچنين سنگاندازيهاي برخي قدرتهاي منطقهاي که همواره از
درگيريهاي گذشتهي کردها و دولت ترکيه سود بردهاند نيز توجه کرد. در واقع اين دست
مسائل نيز در جاي خود تأثيراتي جدي بر روند مذاکرات خواهند داشت. منبع: خبرگزاري
ها
|