نگاهی به وضعیت درمان گیاهی و فعالیت عطاری‌ها (بخش نخست) گیاهان دارویی ارمغان طبیعت به سلامت زندگی

حسن آقایی
عطارهای قدیمی حکیم‌باشی‌هایی بودند با مطالعه، درایت و تجربه. نگاه کاونده روان‌شناختی‌شان درد و مرض را به سهل تشخیص می‌داد. آنان در محله، مناطق شهری و دهستانی معروف خاص و عام و خانواده‌ها بودند. مطب‌شان یک چاردیواری جمع و جور و ساده بود با داروهایی در قفسه‌های چوبی، برخی در جعبه‌های کوچک چوبی در کشویی تعبیه شده به اطراف و پاره ای از داروها در کیسه‌های سر باز قرار داشتند. میز و تلفن و منشی و پیشکار و کولر نداشتند اما دید حکیمانه‌شان و اعتماد و اعتقاد اهالی به درمانگری آنان، کارساز و آرامش‌بخش بود.
... پس از سال‌های سال غربت گیاهان دارویی، طی چند سال گذشته، این شغل فعال تر شده است و جالب آن‌که تعداد عطاری‌ها مثل برخی شغل‌های مدرنیزه شده، افزایش یافته است. مراجعان هم بیشتر شده‌اند. شاید برخی خسته از مصرف داروهای مصنوعی باشند. اگرچه گفته می‌شود داروهای گیاهی و رسمی مکمل یکدیگرند.
با هم سری به برخی عطاری‌ها می‌زنیم تا از چگونگی درمانگری آنها مطلع شویم و صحبت‌های مراجعه‌کنندگان به این مغازه‌ها را نیز می‌خوانیم:
وارد یک عطاری پرسابقه می‌شوم. بوی انواع داروهای گیاهی فضا را انباشته است. چند نفر جلوی پیشخوان عرضه دارو ایستاده و 4-3 نفری هم روی صندلی نشسته‌اند. جلو می‌روم می‌بینم مرد سالخورده‌ای در انتهای پیشخوان نشسته و با یکی از مراجعه‌کنندگان گفت‌وگو می‌کند. او مدیر و عطار قدیمی است. به یک نفر از کارکنان که بیش از سایرین پیاپی با مراجعه‌کنندگان صحبت می‌کند می‌گویم که می‌خواهم چند دقیقه با آقای... مدیر عطاری گفت‌وگو کنم. می‌پرسد در چه موضوعی؟ می‌گویم درباره رویکرد مردمی به گیاهان دارویی و... می‌گوید: «ایشان با کسی مصاحبه نمی‌کند.» -شما چی؟... علت روی آوردن برخی مردم به مصرف گیاهان دارویی و روش تشخیص دارو چیست؟ (او به عکاس می‌گوید عکس نگیرد.) بعد این پاسخ را می‌دهد: «برخی مردم چون تجربه کرده‌اند داروی شیمیایی- بعضا- نتوانسته نتیجه بدهد و مصرف داروهای گیاهی برایشان مفید بوده است.»
این فروشنده گیاهان دارویی که تمایل ندارد نام خود را بیان کند می‌گوید: «بنویسید مهدی، وی بر این باور است که هر کس یک بار از مصرف گیاهان دارویی راضی شده، کسان دیگر که مشکل سلامتی دارند را هم راهی عطاری می‌‌کند.»
می‌پرسم شیوه تشخیص گیاه‌درمانی عطار چیست، می‌گوید: «اولویت درمانگری، پزشک است. اگر درمان بیمار به نتیجه نرسیده باشد، به عطار مراجعه و شرح مشکلش را بگوید، عطار داروی گیاهی مناسب نیازش را می‌دهد.»
می‌پرسم: تأثیر مصرف گیاه دارویی در شخص را بگویید، پاسخ وی چنین است: «بستگی به مزاج و حال طرف دارد اگر مصرف به اندازه باشد معمولا گیاهان دارویی ضرری برای شخص ندارد.»
بالا بودن نرخ داروها
پرسش دیگر: برخی از مردم می‌گویند قیمت گیاهان دارویی بالاست. فروشنده، هم چنان ضمن پاسخ به مراجعه‌کنندگان و عرضه دارو، نیز پاسخگوی سؤالم است، جواب می‌دهد: «نرخ داروهای گیاهی نیز متأثر از شرایط قیمت‌های روز هر نوع کالای دیگری و طبعا متغیر می‌شود.»
نیاز به داشتن تخصص
وی در خصوص نقش و لزوم تخصص عطار که مورد پرسشم بود، نیز نقبی به سال‌های دیرینه می‌زند و می‌گوید: «در سال‌های بسیار دور که هر دهستان و شهر گیاه مخصوص متناسب با شرایط آب و هوای خود را داشته است، اهالی با مصرف سبزی‌های صحرایی مشکل درمانی خود را برطرف می‌کردند. حال روش گیاه درمانی با گذشته فرق می کند. مسلما عرضه گیاهان دارویی نیاز به متخصص دارد، اما خیلی از فروشندگان تخصص این شغل را ندارند.»
روی صندلی نشسته منتظر نوبت و شرح مشکل جسمی و گرفتن دارو گیاهی است. از شهرستان آمده است. دلیل مراجعه به عطاری و مصرف گیاهان دارویی را تحقیق علمی- پزشکی می‌خواند مضاف براینکه می‌گوید برخی آشنایانش که مشکل بیماری داشته‌اند در اثر مصرف گیاهان دارویی درمان شده‌اند.
این خانم جوان کارمند که خود را «ل.ف» معرفی می‌کند، مشکل سنگ‌کلیه دارد. پیشتر پزشک برای درمان نسخه کپسول داروی گیاهی داده و از داروخانه رسمی گرفته و مصرف کرده است. حال برای دومین دفعه از شهرستان به این عطاری مراجعه کرده و هم چنان از گیاهان دارویی برای درمان خود استفاده می‌کند.»
هزینه‌ها بالاست
حدود 30 سال است گیاهان دارویی مصرف می‌کند. در خانه انواع داروهای گیاهی دارد اما اکنون به عطاری آمده است و فشار خون دارد.
«صالحی»، شغل آزاد- که تعریف و تجربه و اطلاعاتی در مورد گیاهان دارویی دارد و شنیده- می‌گوید یک شخص آشنایش ناراحتی سنگ‌کلیه داشته است و آزمایش پزشکی نشان از بزرگی سنگ‌کلیه‌اش می‌دهد. او آن را به یک عطاری راهنمایی می‌کند و مقداری داروی گیاهی برای مصرف به مدت 20 روز می‌گیرد. ظرف این زمان، سنگ کلیه خرد شده و دفع می‌شود. این شهروند سپس با دادن نشانی یک دکتر متخصص داخلی که طبابتش را با گیاهان دارویی در محل کارش انجام می‌دهد، اظهار می‌کند همسرش که با مشکل کم‌خونی مواجه بوده گیاهان دارویی مصرف کرده که تأثیر بسیاری داشته است. او این را هم اضافه می‌کند پیش از آن‌که به عطار مراجعه کند آزمایش پزشکی انجام شده ولی برای درمان از گیاه دارویی مصرف می‌کند. این شهروند هم‌چنین پیشنهاد می‌کند دولت تدابیری وضع کند تا عطاری‌ها داروهای گیاهی را با دفترچه بیمه قبول کنند چون هزینه این داروها بالاست.»
دارو برای 20 روز در میان
مدت‌ها است در ناحیه گلویش چیزی مثل خلط، ذهنش را مشغول و بی‌قرار کرده است. برای تشخیص و درمان نزد چند متخصص رفته، دارو مصرف کرده، عکس گرفته. ولی در نهایت جواب داده شده مشکل ندارد وسالم است.
«یگانه»، دبیر، حالا از یک عطاری بیرون آمده در حالی که کیسه پلاستیکی در دستش حاوی چند بسته پودر دارو و عرقیات است می‌پرسم: دارو برای خودتان خریده‌اید؟ می‌گوید: «اولین بار است می‌خواهم از گیاهان دارویی برای ناراحتی‌ام استفاده کنم». پیشترها به خیلی مکان‌های درمانی رفته دارو خورده لیکن مشکلش رفع نشده است. او درباره بیماری‌اش می‌گوید: «چیزی مثل خلط توی گلویم چسبیده است. حتی از گلویم عکس هم گرفته شده است ولی هیچ نتیجه مثبتی حاصل نشده وحتی گفته‌اند مشکلی نیست و سالم هستم.» سؤال می‌کنم عطار چه گفت و دارو چه داد، می‌گوید: «حالا به عطاری گیاهان دارویی آمده‌ام مشکلم را مطرح کرده‌ام و عطار نظر داده که کبدم مشکل دارد و تاکنون هر چه برای مداوایم انجام داده‌ام بی‌فایده بوده است. بنابراین، عطار مقداری پودر و عرقیات خنکی داده که به مدت بیست روز مصرف کنم. اگر وضع گلویم خوب شد دیگر نیایم، غیر آن، بار دیگر مراجعه کنم.»
طبابت حکیمانه
امام علی‌بن موسی‌الرضا«ع» درباره علل و پیشگیری از بعضی بیماری‌ها، درد و درمان، دارو، غذا و خوردنی‌ها و... تحت عنوان «طب و بهداشت» نکات بسیار مفید و راهنمایی‌های سودمند و سلامت‌محور فرموده است. برگی از برداشت های نویسنده کتاب «طب و بهداشت» از توصیه های آن حضرت را می‌خوانیم:
«از مسائلی که با داشتن اهمیت زیاد مورد بی‌التفاتی طب جدید قرار گرفته است، مسئله تأثیر ادراک و احساس در تربیت بدن است و این یکی از اختلافاتی است که مسیر طب جدید را از قدیم جدا می‌کند.
طب قدیم چون آمیخته با روان‌شناسی و فلسفه بود نکاتی را در معالجه امراض منظور می‌کرد که امروز در طب جدید مورد نظر نمی‌باشد مگر بعضی از اطبای کارآزموده که از راه تجربه شخصی به اهمیت آن‌ها پی برده‌اند. در هر حال علوم عقلی و تجربی به اثبات رسانده که مواد ترکیبی بدن و عناصر لازم آن را تنها تغذیه (از راه شکم) تکمیل نمی‌کند بلکه احساسات و ادراکات که از آن جمله بوییدن و استشمام باشند به نوبه خودشان مدخلیت دارند چه بسا بوییدن چیزی انسان را بیمار می‌کند و استشمام چیز دیگر بیمار را شفا می‌دهد. استشمام مشک و عبیر، مولد حرارت در مغز و موجب تبخیر دماغ می‌شود. در حزیران- ماه سوم بهار، تابستان- که هوا نیز گرم و مایعات بدن تبخیر می‌شود چنان که مشک و عبیر بوییده شود خشکی زیاد از حد دماغ و مغز موجب صداع و زکام خشک ودرد چشم می‌گردد. در حزیران برای جبران کمبود مایعات بدن لازم است از سبزی‌های سرد و خیار، شیر خشک و میوه‌ها استفاده کرد...»
شناخت طبیعت انسان،
دارو و تخصص درمان
«درد و مرض از هر جا و به هر طور به انسان برسد طبیعت خدایی پیشاپیش درمانش را داده است منتها ما قدر این درمان گیاهی را ندانسته‌ایم. پدر و پدربزرگم اهل ده بودند. می‌گفتند آدم باید مزاج خود را بشناسد و ناپرهیزی نکند تا درد به سراغش نیاید. آن‌ها وامثال آن‌ها اگر دچار درد جسمی می‌شدند از گیاهان درمان می‌شدند؛ از جوشاندن فلان گیاه وخوردن آن تا مرهم زخم با شیره گیاهان.»
«عباس باغبانی» باغدار که خود حال پدربزرگ‌ها را دارد و با قامت استوار و پرانرژی است، با آن پیش گفت، ادامه می‌دهد: «از قدیم‌الایام بیشتر مردم و خانواده‌ها چه روستایی و چه شهری از گیاهان دارویی برای رفع درد و مرض استفاده می‌کردند.
در بیشتر محله‌ها یک ‌آدم باتجربه و حتی اندک سواد داشته بوده حکم عطار و درمان‌بخش با داروهای گیاهی مشکل بیماری آدم‌ها را برطرف می‌کرده است. آن موقع این قدر مریضی و طبیب نبود. عطارباشی‌ها با درایت درد شخص را به درستی تشخیص می‌دادند.
اهالی و خانواده‌ها سرگردان اینجا و آنجا رفتن‌ها نبودند چون نیازی نبود. از تشخیص درست گفتم، یک تعریف از پدر یادم آمد: او حکایتی از مثنوی مولانا را این گونه تعریف می کرد : روزی حکیمی از بازار عطرفروش‌ها گذر می‌کرده می‌بیند عده‌ای وسط بازار گرداگرد هم جمع ‌شده‌اند. آن حکیم جلو می‌رود می‌بیند یک مرد بی حال افتاده است. کسی نمی‌دانست علتش چه بوده است. حکیم خم می‌شود دستی به بدن مرد بی حال می‌کشد.
بعد از جماعت می‌پرسد کسی این شخص را می‌شناسد؟... یک نفر می‌گوید بله. حکیم می‌پرسد این شخص شغلش چیست؟ آن فرد می‌گوید در بازار دباغ‌ها کار می‌کند. حکیم می‌گوید قدری فضولات سگ را به بینی او نزدیک کنند . اندکی بعد مرد بیحال با استشمام آن جسم بدبو از زمین بلند می‌شود. آدم‌هایی که او را همراهی کرده بودند، تعجب می‌کنند. حکیم می‌گوید: این شخص به بوی بازار دباغ ها عادت کرده است. آنجا که افتاده بود بازار عطرفروشان بود. بوی عطر حالش را خراب کرده بود.»
«باغبانی» ادامه می‌دهد که منظور از این تعریف تبحر و تجربه در امر درمان به هر صورت است.
می‌پرسم کلا نظرتان راجع به گیاهان دارویی چیست؟ لبخندی می‌زند و می‌گوید: «همان اول صحبتم به نوعی گفتم و اعتقاد دارم صدها نوع گیاه دارویی برای صدها نوع بیماری و ناراحتی حتی ناآرامی روحی و... وجود دارند.
منتهی شناخت و تخصص باید باشد چون دست‌اندرکاران با تندرستی انسان سر و کار دارند.»
گزارش روز