گروه گزارش
همیشه در فصلهای گرم سال به علت مصرف بالا و گرمای شدید هوا صحبت
از کم آبی ویا مصرف مناسب به گوش می رسید.صحبتی که هرچند هرسال مطرح می شد و در کل
چندان توجهی به آن نمی شد اما بازهم تا اندازه ای رفته رفته فرهنگ سازی در زمینه
مصرف بهینه آب را تا حدودی افزایش داده است.
اما امسال کاهش بارندگی از تابستان
به پاییز رسیده است.یعنی شاید برای اولین بار ما این هشدار را درفصل پاییز شنیدیم
که در صورت عدم مصرف صحیح ممکن است که آب مصرفی در برخی مناطق جیره بندی شود.
در
واقع موضوع کم آبی ایران و کاهش شدید منابع و ذخایر آبی رخدادی مهم و جدی است که
اگرنسبت به آن توجه نشود و چاره اندیشی صورت نگیرد ،ظرف مدت کوتاهی فجایع زیست
محیطی و انسانی زیادی را به دنبال خواهد داشت.
ما در این سلسله گزارش ها نگاهی
انداختیم به وضعیت اقلیمی ایران و میزان ذخایر آبی و بارندگی و از همه مهم ترسوء
مصرف آب در برخی مناطق کشور.
خشکسالی ادامه دارد
آمارهای ایستگاه های
بارندگی و هواشناسی حاکی از این است که کشور ما به دلیل تغییر های اقلیمی برای
سیزدهمین سال پیاپی وارد خشکسالی شده است.آماری که حتی به تنهایی و بدون استناد به
اطلاعات دیگرنگران کننده است.
اما در این میان و براساس آنچه کارشناسان در این
سلسله گزارش ها بر آن تاکید داشته اند،توجه به دونکته بسیار مهم و حیاتی است.
نخست بررسی خشکسالی های اخیر در ایران به دلیل کاهش بارندگی و دوم توجه به بهره
برداری‌های غیر اصولی از منابع آبی و سفره های زیرزمینی که خود یکی از عوامل فرو
نشست دشت ها و رواج خشکسالی است.
معاون نظارت بر بهره برداری شرکت مهندسی آب و
فاضلاب کشور ضمن تأیید افزایش خشکسالی و تغییرات اقلیمی در کشور گفته است که ۵۱۶
شهر کشوردر حال حاضر دچار تنش آبی هستند.
خشکسالی که البته بدون پیامد نبوده و
به گفته این مقام مسئول ، 9 هزار و 800 لیتر در ثانیه در بخش شهری و پنج هزار و 400
لیتر در ثانیه در بخش روستایی و درمجموع 15 هزار و 200 لیتر در ثانیه،کاهش تولید
ناشی از تداوم خکشکسالی در کشور رخ داده است.
ضمن اینکه خشکسالی آثار و تبعات
زیادی نیزدر چرخه زیستی باقی می گذارد که بسیاری از آنها به هیچ عنوان قابل جبران
نیست.لب شور شدن و اسیدی و آلودگی آب های مصرفی در برخی روستاهای کویری،کاهش
محصولات کشاورزی،مهاجرت روستاییان و حتی نابودی گونه های گیاهی و حیات وحش ازجمله
این تبعات است. مانند آنچه درخشکسالی سال ۷۸ در سیستان و بلوچستان به وجود آمد
وتمساح پوزه کوتاه در معرض انقراض قرار گرفت.
همچنین در وضعیت خشکسالی فعلی برخی
سدها کمتر از 30 درصد حجم خود، ذخیره آب دارد که سدهای سفیدرود، زاینده رود، 15
خرداد، استقلال و دوستی از آن جمله است و آب ورودی به سدهای کرج، لتیان، دوستی،
استقلال و طالقان نیز 30 درصد کاهش یافته است.
بارش هایی کمتر از همه جا
یک
بوم شناس و فعال محیط زیست ایران درخصوص بحران خشکسالی در ایران در گفت و گو با
گزارشگر روزنامه کیهان می گوید:”در واقع کشور ایران در یک منطقه خشک و نیمه خشک
جهان قرار گرفته است.ما از طریق بارندگی چه به صورت باران و برف و تگرگ کمتر از یک
سوم جهان آب دریافت می کنیم .این موضوع که کشور ما به لحاظ اقلیمی جزو مناطق خشک
قرار گرفته نیز از دیرباز مورد توجه بوده.شاید به همین دلیل بوده کوروش در کتیبه
خود از خدایان می خواهد که کشور را ازخشکسالی محفوظ بدارد،.یعنی خشک سالی در کشور
ما دیرینه ای بسیارکهن دارد.بارندگی در جهان به صورت متوسط 850 میلی‌متر مکعب در
سال است اما در کشور ما این رقم نیز یک سوم استاندارد جهانی است یعنی 250 میلی متر
در سال.بنابراین پیش فرض اولیه ما قرارداشتن کشور ما درمنطقه خشک و نیمه خشک جهان
است .”
او در ادامه به موضوع مدیریت مصرف اشاره می‌کند و می افزاید:” اما نباید
فراموش کنیم با وجود اینکه ما در منطقه خشک و نیمه خشک قرار داریم با این وجود
مدیریت آب نقش مهمی در مقابله با این بحران دارد.مثلا ما نسبت به خیلی از کشورهای
اطراف منطقه وضعیت بهتری به لحاظ ذخایرآبی داریم .اما مهم مدیریت و برنامه ریزی
برای این ذخایر است.ما در طول یک سال 420 میلیارد متر مکعب آب دریافت می‌کنیم اما
متاسفانه فقط برای 150 میلیارد متر مکعب آن برنامه‌ریزی داریم.یک جا آب بیش از حد
نیاز داریم و جای دیگر از این نعمت محروم هستیم.آب‌های بی‌استفاده زیادی که در زمین
های زراعی رها شده اند که درنهایت یا به زمین فرو می روند و یا تبخیر می شوند و به
عبارت دیگر ما این آب ها را هدر می‌دهیم.حتی نوع استفاده از این آب ها هم قابل توجه
است.93 درصد از این آب‌ها برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود،نزدیک به 4 درصد برای
صنعت و 3درصد برای آشامیدن و شرب که این درصد مصارف گوناگون هم به تنهایی قابل
تامل است.”
زمین گرم می شود
اما انگشت اتهام خشکسالی تنها به طرف کاهش شدید
بارندگی نیست.دمای کره زمین با شدت قابل توجهی رو به افزایش است.آن قدر که نه تنها
در ایران بلکه در تمام جهان نگرانی های زیادی را به دنبال دارد.افزایش دمایی که حتی
اگر بارندگی هم افزایش یابد باز به جز تبخیر چیزی از آن به جا نمی گذارد.
محققان
می گویند بر اساس داده‌های به دست آمده از مطالعات دمای هوای کشور، تا ۹۰ سال آینده
میزان بارش کاهش و میزان دما افزایش می‌‌یابد ضمن آنکه سفره‌های آب زیر زمینی نیز
به طور کامل از بین می‌روند.
از طرف دیگر گرمای زمین در سالهای اخیر باعث افزایش
میانگین دمای سطح زمین و اقیانوس‌ها شده‌است به گونه‌ای که برخی از دانشمندان
معتقدند که دهه‌های پایانی قرن بیستم، گرم‌ترین سالهای ۴۰۰ سال اخیر بوده‌است.
گزارش‌ها حاکی از آن است که ۱۰ مورد از گرم‌ترین سالهای جهان تنها از سال ۱۹۹۰ تا
سال ۲۰۰۷ به ثبت رسیده است که این میزان در ۱۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده‌است.
پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۱۴ زمین شاهد رکورد بی‌سابقه “گرم‌شدن” باشد. این
محققان همچنین اعلام کردند که گرم شدن کره زمین در سال ۲۱۰۰ باعث خشکسالی شدید،
گرمای سوزان و توفان‌های وحشتناک خواهد شد.
یافته‌های محققان و کارشناسان محیط
زیست ایرانی هم مهر تأییدی بر این یافته هاست. بسیاری از آنها معتقدند که با افزایش
دما میزان بارش به ویژه برف کاسته می‌شود که این امر منجر به خشکسالی و از بین رفتن
سفره‌های آب زیر زمینی خواهد شد.
یک کارشناس محیط زیست نیز در این خصوص تصریح می
کند:” از طرف دیگر کل کره زمین 6 دهم درجه سانتی‌گراد گرم تر شده است که نتیجه آن
کاهش شدید بارندگی است.عرض رودخانه معروفی درهندوستان 30 متر کم شده که این نشان
دهنده گرمایش زمین و البته کاهش بارندگی است.اما باز هم با وجود اینکه این گرمای
کره زمین سراسری و جهانی است،بحران کمبود آب در کشورهای توسعه نیافته و عقب مانده
شدید تر است به این دلیل که از یک سو به اندازه کافی سد و مخزن و دریاچه مصنوعی
وذخیره آبی نداریم و از سوی دیگرروش های نوین استفاده از آب در زمینه‌های مختلف
هنوز به خوبی در این کشورها نهادینه نشده است. “
دکتر علی اکبر شمسی پور،آب و
هواشناس و مدرس دانشگاه تهران درباره خشکسالی های اخیر و افزایش دمای کره زمین در
گفت وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می گوید :”سالهای گذشته میزان بارندگی نسبت به
امسال خیلی بهتر بود.اگر نگاهی داشته باشیم به نمودار بارندگی ها در سالهای
اخیرخواهیم دید که حتی روند بارندگی و شدت هم یکسان نبوده چه برسد به میزان بارندگی
.یعنی در بعضی مناطق یا بارندگی‌های شدید و سیل آسا داشتیم و یا خشک سالی های
شدید.البته خیلی ها طبق یک باور اشتباه تصورمی کنند که آلودگی هوا در شهرهای مختلف
علت اصلی کاهش بارندگی است در حالی که برعکس، اتفاقا آلودگی عامل افزایش باران است
چون تراکم و چگالی هوا بیشتر می‌شود و در نتیجه بارندگی افزایش می یابد.مثلا اگر
ایستگاه های هواشناسی را نگاه کنیم خواهیم دید که میزان بارندگی در نواحی شهری خیلی
بیشتر ازمراکز بین شهری و حومه است.این موضوع مهم است اما نباید فراموش کنیم که
هرچقدر هم بارندگی زیاد باشد به دلیل افزایش دمای زمین و شدت گرما این آب به دست
آمده از باران تلف می شود.یعنی حتی اگر بارندگی را با افزایش ده درصدی تصور کنیم
بازهم به علت گرمای زیاد آب های سطحی و منابع آبی بیشتری تلف خواهد شد که این امر
لزوم هر چه زیاد تر مدیریت مصرف و چاره اندیشی را نشان می دهد .”
مهندسی معکوس
اما گذشته از بحث افزایش دمای کره زمین و کاهش بارندگی ها که تاثیرات زیادی
برخشکسالی‌های اخیر داشته است نباید این موضوع را از یاد ببریم که احداث سدها و چاه
های صنعتی عمیق که بسیاری از آنها بدون نگاه های آینده نگر طولانی مدت ،احداث
شده‌اند نیز در کاهش ذخایر آبی خصوصا آب های زیرزمین بی تاثیر نبوده است.
همان
طور که دکتر شمسی پور این موضوع را یادآور می شود و می گوید:” در واقع بعضی
ازخشکسالی‌ها هیدرولوژیک است و برخی دیگر اقلیمی یا همان خشکسالی ها با روند طولانی
است که تقریبا هردو نوع آنها یکسان هستند وناهماهنگی ها در آنها خیلی شدید
نیست.مثلا سال گذشته ما در نیمه جنوبی کشورترسالی داشتیم همین طور درتهران وشمال
شرق کشوراما در مناطق غربی عمدتا دچار خشکسالی بودیم.اما اگربخواهیم با نگاهی جامع
تر به این موضوع بپردازیم درواقع باید گفت مشکل عمده ما دراین میان الگوی نامناسب
مصرف آب است ونه میزان بارندگی .خب در هر صورت بخشی از این بارندگی دستخوش تغییرات
اقلیمی می شود.ازجامع به مایع و یا ازمایع به گاز اما در نهایت هرچقدر از این میزان
هم که ذخیره شود چنانچه با روش‌های اصلاح شده ، به مصرف نرسد،کافی نخواهد بود.”
دکتر شمسی پورهمچنین از نابودی کامل قنات‌ها وجایگزین شدن چاه هایی می گوید که
خودشان عامل مهمی در اتمام دخایر سفره آب های زیرزمینی محسوب می شوند. اوتصریح می
کند:”در واقع می توان گفت قنات ها یا به طورکامل نابود شده اند یا اگرهم باشند دیگر
آن کارکرد سابق خود راندارند.مثلا عمق قنات به طور استاندارد باید بین 20 تا 40 متر
باشد .خصوصا در مناطق کوهستانی. یعنی آب در آنها به صورت کاملا نرمال و ملایم و
البته سطحی در طول سال جریان داشت.اما چاه های عمیقی که حفر می شوند با عمق صد متر
یا حتی بیشتر،یکی پس از دیگری آب را از زمین بیرون می‌کشند و در نتیجه آبی درآن عمق
باقی نمی ماند.الآن تعداد قنات های باقی مانده بسیار پایین است و بسیاری از مناطقی
که تا پیش از این دارای آب زیر زمینی بودند الآن خشک شده اند در نتیجه روستا نشین
ها و مرتع دارها و دامدارها ، همگی زندگی خود را رها کرده و به نقاط دیگر مهاجرت می
کنند.علت تمام این بحران ها عامل انسانی است.ما در طبیعت بهترین چرخه یعنی چرخه
هیدرولوژیک را داریم یعنی تبدیل آب به حالت های گوناگون در شرایط مختلف اما با ورود
عامل انسانی این چرخه دچار دگرگونی شده است.”
وی می گوید: “به دلیل حفر غیر
اصولی چاه های عمیق و صنعتی بسیاری از مهمترین دریاچه های ما خشک شده اند.دریاچه
ارومیه ،دریاچه های پریشان و بختگان استان فارس، دریاچه هامون وگاوخونی،تالاب
زریوار استان کردستان و بسیاری از مناطق دیگر که فقط به دلیل برداشت بی رویه آب و
حفر چاه در نزدیکی آن در حال نابودی هستند.”
این کارشناس یادآور می شود :”یعنی
در واقع بیشتر این دریاچه های با ارزش منبع تغذیه چاه هایی می شوند که به صورت غیر
اصولی و بی رویه در حاشیه آنها حفر شده اند و درنیتجه به مرور زمان بستر آنها خشک
شده و نابود می شوند. و علت آن هم این است که اصلا این چاه های عمیق وغیراستاندارد
از سطح دریاچه پایین تر حفر می شوند در نتیجه موتورچاه به مرور زمان آب را می مکد و
سطح آب دریاچه افت می‌کند.یعنی به جای اینکه این موتورها طبق پیش بینی از چشمه های
کف تالاب تغذیه کنند از خود آب تالاب تغذیه می کنند و در طول زمان این دریاچه ها به
زه کش چاه تبدیل می‌شوند واز بین می روند.در واقع علت اصلی نابودی و شوره زار شدن
این تالاب ها و دریاچه های با ارزش همین موضوع است که عمق چاه ها از سطح دریاچه
عمیق‌تر است.”یک کارشناس برجسته محیط زیست نیزدرادامه با اشاره به حفر چاه های عمیق
و صنعتی و تاثیرآن برکاهش آب های زیر زمینی می افزاید:” ما در نواحی یزد بیشترین
تعداد قنات ها را داشتیم اما زمانی که سطح آب پایین تر از قنات ها می افتد،به مرور
زمان آنها از بین می روند.قنات تا زمانی پابرجاست که آب بالاتر از تونل های قنات
باشد اما وقتی سطح آب پایین بیاید بعد از مدتی دالان های قنات فرو می ریزد.الآن
نزدیک به 70 مورد از دشت های ما دچار کم آبی و فرو نشست هستند.چون آب در واقع مثل
ستون می ماند و خاک را بالای سرخودش نگه می دارد اما زمانی که بیش از اندازه مجاز
از این آب استفاده شود ،آب به مرور پایین می رود و در نتیجه دشت بالای آن فرو نشست
می کند بنابراین می توان گفت حتی خود انسان ها هم می توانند به نوعی با اقداماتی از
این دست باعث شدت یافتن خشک سالی شوند .”
گزارش روز
|
