تهران باز نشسته مي شود ؟ بايدها و نبايد هاي تغيير پايتخت در ايران-بخش نخست

گاليا توانگر
تهران كلان شهري با ريه هاي خاكستري و استخوان بندي لرزان، اگرچه به لحاظ موقعيت جغرافيايي و سفره هاي آب زيرزميني منطقه مناسبي براي ايجاد پايتخت بوده، ولي در حال حاضر به لحاظ ترافيكي و نيز بيم زلزله در موقعيت خطرناكي قرار دارد.
كارشناسان اخطار مي دهند كه تهران بر روي حداقل 100 گسل از جمله يك گسل 60 مايلي قرار دارد و در صورت وقوع زلزله بيشتر ساختمان ها به دليل غيراستاندارد بودن در ساخت وساز ويران خواهند شد. طرح تعيين پايتخت جديد ايران از 20 سال پيش مطرح شده بود كه با وقوع زلزله عظيم بم كه منجر به مرگ 40هزار نفر شد، دوباره مورد توجه قرار گرفت.
از سوي ديگر انتظار مي رفت با اجراي طرح هاي محيط زيست و مهار ترافيك از طريق احداث بزرگراه هاي درون شهري و نيز مترو مسئله آلودگي هوا و نيز شلوغي خيابان ها حل شود، اما متأسفانه علي رغم اجراي بخشي از اين پروژه ها هنوز هم شاهد قفل شدن خيابان ها براي دقايق طولاني و نيز تبديل شدن تهران به يك پاركينگ عظيم هستيم.
با مطرح شدن دوباره طرح تغيير پايتخت از سوي مجمع تشخيص مصلحت نظام قطاري از طرح ها و نظرات مختلف پيرامون اين مسئله در سايت ها و وبلاگ ها به راه افتاده است.
افرادي خوشبينند كه با يك سري نقل و انتقالات بتوانيم پايتخت سياسي و يا پايتخت اقتصادي جديدي در كمترين زمان ممكن داشته باشيم و عده ديگري نااميدانه اجراي اين پروژه را محال ممكن ارزيابي مي كنند. به هر جهت براي داشتن پايتخت جديد اولين گام پيدا كردن منطقه اي جديد و مناسب است كه از همه لحاظ پتانسيل پايتخت شدن را داشته باشد. در اين جستجو بايد معيارهايي چون سفره هاي آب زيرزميني، كمترين احتمال وقوع زلزله، بودجه ساخت و سازهاي اصولي، شرايط احداث جاده و فرودگاه و... مدنظر قرار گرفته شود.
برخي زمين شناسان مناطقي بين شهرستان هاي دليجان و قم در استان مركزي را براي پايتخت جديد پيشنهاد كرده اند كه در آنها طي 2000 سال گذشته هيچ زلزله اي اتفاق نيفتاده است. عده اي بهره گيري از پتانسيل ساير شهرهاي بزرگ نظير شيراز، اصفهان و مشهد را جايز دانسته اند. اما آيا مي توان در سراسر ايران منطقه اي را پيدا كرد كه عاري از هرگونه گسل باشد و احتمال وقوع زلزله به صفر برسد؟
چنين منطقه اي شايد در قلب شن زارهاي كوير لوت پيدا شود! از سوي ديگر انتقال پايتخت به شهرهايي چون اصفهان، شيراز و مشهد باز هم با سپري شدن يكي و دو دهه همين مشكلاتي را كه در تهران شاهدش هستيم، به دنبال خواهد داشت.
تا افق 1404 تغيير پايتخت ممكن است
يك تيم از ژاپن با همكاري شهرداري تهران پژوهشي را پيرامون خطر زلزله در تهران و نيز مسائل و چالش هاي زيست محيطي و ترافيكي اين شهر انجام داده كه ميزان خطر وقوع زلزله بسيار بالا اعلام شده است.
علي اكبر آقايي نايب رئيس كميسيون عمران در مجلس شوراي اسلامي باعنوان اين مطلب كه در اكثر كشورها پايتخت سياسي از پايتخت اقتصادي جدا است، مي گويد: «من با جدا كردن پايتخت سياسي از اقتصادي كاملاً موافقم. البته اين طرحي كه توسط مجمع تشخيص مصلحت نظام عنوان شده، زماني لازم الاجرا خواهد شد كه به تأييد مقام معظم رهبري برسد.
اجراي اين طرح در قالب چشم انداز 20ساله كشور و تا افق 1404 پيش بيني شده كه نيازمند زيرساخت هاي فراواني است. ابتدا بايد منطقه دوم را شناسايي كنيم و از همه لحاظ شرايط احداث يك پايتخت جديد مدنظر قرار بگيرد، سپس نيازمند بودجه هستيم تا بتوانيم در يك مدت زمان تعريف شده كار را به سرانجام برسانيم.»
وي در پاسخ به اين سؤال كه چرا در طي 20سال گذشته كه اين طرح مطرح بوده، هيچ اقدامي صورت نگرفته است، مي گويد: «يكي از موانع اصلي، پيدا كردن جاي مناسب است و ضمناً ترس از اين كه نتيجه چه خواهد شد؟ اما اخيراً ساير كشورها نظير مالزي اين كار را انجام داده اند و اتفاقاً موفق هم بوده اند، پس اين كار باتوجه به تجربه هايي كه ساير كشورها داشته اند، شدني است.»
وي ادامه مي دهد: «شما ببينيد وقتي پايتخت تركيه به خاطر زلزله تغيير كرد چه اتفاقي افتاد؟ آيا آنها رشد نداشتند؟ واقعيت را بايد پذيرفت كه تهران در شرايط فعلي از لحاظ ترافيك، معيارهاي زيست محيطي و حتي با ازدحام بيش از حد جمعيت از لحاظ خدمت رساني با افت شديدي روبروست.»
آقايي با خوشبينانه ترين ديد صراحتاً مي گويد: «اگر اعتبارات لازم تعيين شود، ظرف مدت 3 تا 5سال مي توانيم پايتخت جديد را راه اندازي كنيم.»
فرياد در گلو خفته زمين شناسان
پورفسور عكاشه استاد زمين شناسي بنا به گفته خودش از 5 دهه پيش ضرورت جابه جايي پايتخت را مطرح كرده بود. وي معتقد است اگر چنين كاري صورت مي گرفت، درحال حاضر با اين حجم عظيم مشكلات در شهر تهران روبرو نبوديم. بدون شك برگرداندن خيل عظيم جمعيت ناشي از مهاجرت بي رويه كه در تهران متمركز شده اند، كار بسيار دشواري خواهدبود.
ناصر حافظي مقدس استاد دانشكده علوم زمين دانشگاه صنعتي شاهرود يكي از دلايل اصلي انتقال پايتخت را به جز مسئله شلوغي و ترافيك، احتمال بالاي وقوع زلزله شديد عنوان كرده و مي گويد: «با مطالعاتي كه ژاپني ها داشته اند، اين مسئله تشديد شده است. اما به نظر مي رسد اكثر طرح هاي پيشنهادي براي انتقال پايتخت نيز طولاني و غيرممكن باشند!»
وي با اظهارنظر درباره اين مسئله كه منطقه جديد كجا باشد، بهتر است؟ مي گويد: «از كنار قم و ديليجان گسل قم- زفره مي گذرد كه بازهم اين مناطق را خطرناك ساخته است.
شايد امن ترين مناطق ايران از لحاظ وقوع زلزله به سمت سمنان و از آن طرف غرب كشور باشد. البته حتي درمورد مناطق كويري هم نمي توان گفت كه صددرصد از خطر زلزله مصون هستند، چراكه گاه زير رسوبات گسلي مخفي شده كه هرگز به چشم ما نيامده است. و يا اين كه اصفهان 2000سال و مشهد 800سال است زلزله نديده اند، ملاك خوبي نيست. بنابراين همه جاي ايران زلزله خيز بوده و تنها راه چاره مقاوم سازي در ساخت و سازهاست.»
تغيير پايتخت ارزش بررسي دارد
تغيير پايتخت ايده جديدي نيست اما فقط در حد يك طرح باقي مانده است. احتمالا بزرگترين دليل ناكام بودن چنين طرحي هزينه بالاي اجراي آن است. تهران ويژگي هاي مثبتي دارد كه بخشي از آن را به دليل سال ها پايتخت بودن كسب كرده است و همين ويژگي ها باعث شده است كه به نسبت ديگر شهرها امتياز بيشتري براي پايتخت بودن داشته باشد. وسعت شهر تهران بسيار زياد است و مراكز دولتي در وسعت زيادي پخش هستند و اين قضيه به امنيت آن كمك مي كند، همچنين از لحاظ مراكز بهداشتي و درماني و نيز مراكز اقتصادي تهران در جايگاه برتري قرار گرفته است. اما آيا اين شهر بيش از اين توان كشيدن عنوان پايتختي را دارد؟
شيرازي يك صاحب نظر و موافق تغيير پايتخت مي گويد: «نگاهي به ترافيك تهران داشته باشيد، يك باران و ريزش برف در مراكز شمالي تهران باعث ترافيك بسيار سنگين مي شود. با وجود بزرگراه هاي متعدد همچنان در ساعات رفت و آمد ترافيك سنگيني در اين بزرگراه ها جريان دارد و در نظر بگيريد اگر احيانا اتفاقي در بخشي از شهر و در يكي از جريان هاي ترافيكي به وجود بيايد، آن وقت با يك بن بست ترافيكي مواجه خواهيم بود كه شهر را فلج مي كند. در عين حال اين بزرگترين مركز اقتصادي و جمعيتي كشور همچنان شاهد مهاجرت از ديگر شهرهاي كشور است و اين قضيه حداقل هزينه سكونت در تهران را بيشتر كرده است. علاوه بر اين بخش هاي مهمي از شهر تهران در خط زلزله هستند و قابل تصور است كه در صورت حادثه احتمالي وضعيت شهر چگونه خواهد بود؟»
اين صاحب نظر محاسن انتقال پايتخت را اين گونه بيان مي كند: «در صورت انتخاب يك منطقه مناسب به عنوان پايتخت و توسعه آن با الگوهاي جديد شهرسازي مي توان در يك يا دو دهه انتظار يك پايتخت مدرن براي كشور را داشت. انتقال بخشي از مراكز دولتي و كارمندان آنها به پايتخت جديد به تنهايي مي تواند كمي از ترافيك و جمعيت تهران بكاهد. همچنين اين شهر جديد قاعدتا جاذبه اي براي مهاجرت جمعيت از تهران و ساير شهرها و يا انتقال مراكز اقتصادي به شهر جديد خواهد داشت و اين بزرگترين كمك به تهران است و توجه داشته باشيد كه تهران نيازمند سرمايه گذاري زيادي براي پشتيباني از افزايش جمعيت و نيازهاي ترافيكي دارد كه اين سرمايه گذاري مي تواند در شهر جديد صورت گيرد.»
وي در تكميل صحبت هايش مي گويد: «همچنين اين شهر جديد يك فرصت استثنايي براي سرمايه گذاري است و مي تواند سرمايه هاي بخش خصوصي كه صرف خريد و فروش مسكن در تهران يا خريد ملك در كشورهاي منطقه مي شود را جذب كند. از طرفي مي توان انتظار داشت آزاد شدن بخشي از ساختمان ها و زمين هاي افراد يا مراكزي كه از تهران به شهر جديد منتقل مي شوند و همچنين ذهنيت انتقال پايتخت از تهران مي تواند به كاهش هزينه زندگي در تهران كمك كند. تهران مي تواند همچنان بزرگترين مركز اقتصادي كشور باشد، اما مديريت كشور و بخشي از مراكز حكومتي مي تواند به شهر مدرن و با قابليت توسعه بيشتر منتقل شود.»
انتخاب شهر جديد بدون اعلام قبلي
سيدمحمد هاشم پور يزدان پرست استاد اقتصاد دانشگاه شيراز پيرامون طرح تغيير پايتخت صراحتا مي گويد: «شلوغي بيش از حد شهر تهران نشان داد كه نمي توان با امكانات جنبي مشكلات اين شهر را برطرف كرد.»
وي به دسته بندي مشكلات فعلي شهر تهران پرداخته و توضيح مي دهد: «تمركز دولت و كليه ارگان هاي مربوطه در شهر تهران يك رأس مشكل است. رأس ديگر به تمركز تعداد كثيري دانشگاه در اين شهر برمي گردد كه يكي از عوامل بسيار مهم مهاجرت مردم به خصوص نخبگان به شهر تهران است. در حدود 200 هزار دانشجو در شهر تهران نيروي محركه عظيمي است كه جوانان كشور را به تهران جذب كرده و به دنبال آن به خاطر امكاناتي كه در شهر تهران متمركز است از بازگشت آنها به شهرها و روستاهاي خود جلوگيري مي كند.»
وي رأس سوم مشكلات تهران را در انحصار تمركز واحدهاي اقتصادي كشور عنوان كرده و مي گويد: «علت عمده اين پديده دولتي بودن اقتصاد است و چيزي در حدود 70 درصد اقتصاد كشور دولتي است. اين امر موجب شده كه شركت ها، دفاتر آنها و واحدهاي مربوطه در تهران متمركز شوند كه متأسفانه طي سي سال گذشته جمعيت تهران و شهرهاي اطراف آن را به حدود 4 برابر جمعيت سال هاي گذشته رسانده است. لازم به تذكر است كه متأسفانه اكثر دانشگاه هاي شهر تهران نيز دولتي بوده همچنان كه اقتصاد و آموزش و پرورش دولتي است. شركت هاي عظيم خدمت رساني نظير مخابرات، بانك ها، حمل و نقل، هواپيمايي و... نيز دولتي بوده كه يكي از عوامل تجمع مردم در شهر تهران هستند.»
وي ادامه مي دهد: «انتقال پايتخت بدون انتقال موارد ذكر شده يعني واحدهاي فرهنگي، اقتصادي، تجاري، حمل و نقل و... كه دولتي هستند، يقينا نمي تواند مشكلات شهر تهران را كه در رأس آن مهاجرپذير بودن اين شهر است، حل كند.»
پوريزدان پرست به نكاتي اشاره دارد كه در صورت قطعي شدن تصميم انتقال پايتخت بايد مدنظر گرفته شوند. وي مي گويد: «در محل جديد مسائلي را كه از هم اكنون ايجاد خواهد شد، بايد پيش بيني كرد. اولين نكته هجوم فرصت طلبان براي خريد زمين و ساختمان در منطقه جديد خواهد بود كه موجب افزايش وحشتناك قيمت زمين، ساختمان و ساير هزينه هاي مردم خواهد شد. عده اي سعي خواهند كرد با بورس بازي و در پي گران شدن قيمت زمين سود كلاني به جيب بزنند. بايد معامله زمين در شهر جديد بر طبق قانون و براساس برنامه هاي دقيق بدون اعلام قبلي شهري كه براي پايتخت انتخاب مي شود، صورت پذيرد.»
گزارش روز