E-mail:shayanfar@kayhannews.ir

ملاقات در رستوران لاروزا

همايون، داريوش - 19
زمان: 13 ژوئيه 1970 - 22/4/49
محرمانه
سفارت آمريكا، تهران
صورت مذاكرات شركت كنندگان: آقاي داريوش همايون، ناشر و سردبير آيندگان دونالد آر. توساينت - رايزن سياسي سفارت
موضوع: خليج فارس
بحث ما در روز 13 ژوئيه هنگام صرف ناهار با داريوش همايون، بيشتر روي خليج فارس و سياست احتمالي انگليس در آنجا دور مي زد. همايون ضمن اين كه اظهار داشت قلباً خواستار اين است كه انگليسي ها تا قبل از پايان سال 1971 خليج فارس را ترك كنند، گفت كاملاً آگاه است كه ايران هنوز قادر نيست نقش حافظ و مدافع خليج فارس را ايفأ نمايد.
وقتي از او پرسيدم كه چرا علاقه دارد انگليسي ها در آن زمان خليج را ترك كنند، همايون گفت نمي تواند پاسخ بهتري از بياني كه چند هفته قبل يكي از «مقامات عاليرتبه وزارت خارجه» به او اظهار داشته است، ارائه دهد. اين بيان عبارتست از:
(الف) غير از اين كه تغيير يك موضع عام، كه چنان محكم از سوي شاه و ديگران در طول دو سال گذشته اعلام شده است، امري بسيار دشوار براي ايران خواهد بود، به نظر مي رسد ايران هيچگاه نتواند موضع و زمان بهتري از حال حاضر براي نيت ديرينه خود در رابطه با پذيرفتن نقش اصلي ايران در منطقه توسط كشورهاي عربي خليج فارس، به دست آورد.
(ب) تصميم شاه براي نقض ادعاي مالكيت بر بحرين، به شكلي صورت گرفت كه ضمن خوشايند ملي گرايي عربي، احترام عظيمي براي ايران در بخش عربي خليج فارس به وجود آورده است. ولي اين احترام ديري نخواهد پاييد، زيرا عربهاي افراطي هر چه در توان دارند براي تخريب آن به كار خواهند بست، و بدين ترتيب، مي توانند روي ترس و عدم اعتماد ديرينه اي كه در رابطه با نيات ايران وجود دارد، بازي كنند.
همايون، داريوش - 20
زمان: 13 ژوئيه 1970 - 22/4/49
خيلي محرمانه
تهران، ايران
صورت مذاكرات شركت كنندگان: آقاي داريوش همايون، ناشر و سردبير آيندگان
دونالد آر. توساينت، رايزن سياسي سفارت
موضوع: روابط با وزير امورخارجه، زاهدي و اداره اخبار و مطبوعات وزارت خارجه
داريوش همايون گفت خوشبختانه وي روابط شخصي و بسيار خوبي با وزير امورخارجه، زاهدي دارد - - آنقدر خوب كه در هر ساعت شب يا روز مي تواند براي تأييد اخبار مورد نظر براي چاپ در آيندگان با نامبرده تماس بگيرد. در مقابل وزيرخارجه نيز هر ساعت كه اراده كند مي تواند جهت ارائه نظر يا تفسيري خاص دربارأ موضوع خاصي كه به نفع دولت است، با همايون در تماس باشد. داريوش همايون گفت وي از اين نظريات، براساس قضاوت اين كه چه چيز به نفع ايران است، استفاده مي كند يا آنها را به كناري مي گذارد - و اين كه او، زاهدي را در هنگام اختلاف نظر خيلي فهميده و انعطاف پذير يافته است.
داريوش همايون گفت اين دسترسي شخصي به زاهدي بسيار با ارزش است. زيرا عليرغم تمام تغييرات خوبي كه زاهدي در عملكردهاي وزارت خارجه ايجاد كرده، هنوز نظامي به وجود نياورده است كه روزنامه نگاران متعهد بتوانند از وزارت خارجه انواع منابع عادي، رسمي يا توجيهات زمينه اي را براي مسائل جاري سياسي در وزارت خارجه دريافت دارند. وي گفت مديركل اداره اداره امور اخبار و مطبوعات وزارت خارجه (محمد صالحي) شخص خوب، ولي بسيار بي اطلاعي است و دفتر وي تقريباً بي خاصيت است و تنها استفاده آن كسب اطلاع درباره برنامه سفرهاي زاهدي و خارجيهايي است كه از ايران بازديد مي كنند.
همايون با علاقه و آگاهي زياد دربارأ مسائل جاري هند ، مالزي، سنگاپور و اندونزي صحبت مي كرد. ظاهراً، وي در سالهاي 66 - 1964 هنگامي كه در استخدام انتشارات فرانكلين بود، سفرهاي زيادي به اين كشورها داشته و علاقه اي خاص به امور اين كشورها پيدا كرده است.
همايون، داريوش - 12
سرّي
زمان: 19 دسامبر 1970 - 28/9/49
مكان: رستوران مكزيكي لاروزا
صورت مذاكرات شركت كنندگان: داريوش همايون، مدير مسئول روزنامأ آيندگان راس اي. پيتزنيك، دستيار مأموراطلاعات، سازمان اطلاعات آمريكا - تهران
موضوع: مطالب مختلف
داريوش همايون ، مدير مسئول آيندگان، مهمترين روزنامه صبح فارسي زبان ايران است. وي 84 سال دارد، فردي زيرك و مطلع است و سازمان اطلاعات آمريكا در تهران نظر مساعد و خوبي نسبت به وي دارد.
پس از تعارفات كلي، بحثي درباره وضعيت دانشگاه شروع شد كه به يك گفتگوي طولاني درباره فساد در ساختار قدرت ايران انجاميد. از همايون پرسيدم دانشگاه چند وقت تعطيل خواهد ماند و او گفت فكر مي كند مدتي طولاني دانشگاه را خواهند بست. وي گفت با عده اي در دانشگاه صحبت كرده است و به او گفته اند كه بقيه ترم امسال (كه چندان طول نخواهد كشيد) دانشگاه بسته مي ماند.
همايون گفت مي خواهد سرمقاله اي در آيندگان بنويسد و پيشنهاد كند كه دانشگاه و دانشجويان باهم جمع شوند و مذاكراتي را براي حل اختلافات يكديگر شروع كنند. ولي سانسور موجود در وزارت اطلاعات اين عقيده را كشت.
از همايون پرسيدم غير از موضوع فاصله انداختن بين امتحانات، چه موضوع ديگري باعث ناراحتي دانشجويان شده است، همايون گفت موضوعات فراواني وجود دارند، ولي به علت سردرگمي فراگير موجود، اين موضوعات مبهم مانده اند. وي گفت بسياري از دانشجويان از بابت فساد در «سطوح بالا در ايران» ناراحت و نگرانند.
همايون گفت تعداد فراواني از مقامات سطح سوم در وزارتخانه ها در حد «تهوع آوري» گرفتار فساد هستند. او گفت بيشتر وزرا درستكارند، هر چند وزير منابع طبيعي دست در كار فساد است. «وزير دربار علم و همسرش 200 ميليون دلار ثروت دارند ولي فقط 100 نفر در ايران از اين موضوع مطلعند. »
در اين هنگام، شهرام ، پسر بزرگ شاهدخت اشرف با سه نفر كه ظاهر شلخته اي داشتند، وارد شدند و در ميزي نزديك به ما نشستند. همايون در حالي كه براي آنها دست تكان مي داد، زمزمه مي كرد «آنجا نمونه كاملي از روش پول در آوردن در ايران ديده مي شود. پسر شاهدخت اشرف در 40 كسب و كار در تهران دست دارد. » همايون افزود به هيچ گونه سرمايه گذاري نيازي نيست، كافيست كه شهرام كمي اعمال نفوذ كرده و به طور كلي اشاره كند كه براي تأمين اين نفوذ چه كسي بيرون انداخته شود. و گفت كه «تازه در شروع كار است. »
همايون گفت با اين وجود شاه، همسرش و نخست وزير كاملاً درستكار هستند، هر چند بسياري از شاهزادگان چنين نيستند و شاه از اين امر كاملاً اطلاع دارد و مي داند كه فساد او را محاصره كرده است. همايون گفت «چنين حس مي كند كه شاه در اين كه مي تواند بر اين وضعيت غلبه كند و اين كه مي تواند فساد را مهار كند، كاملاً به خود مطمئن است. » همايون غرولند كنان افزود «شاه بيش از حد مطمئن است. »
در ادامأ گفتار راجع به شاه، همايون گفت «وي بيش از حد دربارأ امنيت نگران است». او توضيح داد كه شاه براي حفظ خود در مقابل كودتاگران احتمالي، كاري كرده است كه آن رقباي بالقوه پول زيادي به دست آورند. «حتي افسران ارتش» قادرند در بخشي از اين كار درگير شوند، ولي در مورد اين كه به اندازأ كافي كار وجود داشته باشد تا همه را راضي كند، ترديد داشت.
وي گفت با اين كه مسئله فساد مهمترين مسئله در نزد دانشجويان نيست، «ولي در عرض چند سال» چنين خواهد شد. وي در ادامه افزود با دانشجويان زيادي صحبت كرده است كه اكثر آنها فقير بوده اند - - «بايد برويد و خانه ها و وضع زندگي آنها را ببينيد. » آنها وقتي فساد را در دولت مشاهده مي كنند، به خشم مي آيند. وي ادامه داد، اين همين فسادي است كه همه آن را مي شناسند و ممكن است در سالهاي آتي تهديدي عليه دولت بشمار آيد.
ضمن يادآوري اين نكته كه ايران در مقام مقايسه از ويتنام يا تايلند بدتر نيست، پرسيدم چطور از دست اين فساد خلاص مي شويد؟ همايون گفت نمي داند چطور اين مشكل را حل كند. مطمئناً فساد امروز بهتر از 10 يا 20 سال گذشته است، ولي مشكل اين است كه دانشجويان كنوني در آن زمان بدنيا نيامده و يا با مشكلات آن دوران آشنا نبوده اند و آنچه آنها نگرانش هستند، امروز و حالا است. ما هر دو بر سر اين نكته توافق كرديم.
همايون ضمن اخطار مجدد كه نمي خواهد تصوير كاملاً بدي را ارائه دهد، تكرار كرد كه مسائل امروزه بهتر شده اند و ايران استعداد خوبي دارد. ولي او از مشاهده اين همه فساد در اطراف خود و نبودن راه حلي در افق نزديك افسرده شده بود. وي گفت شايد «تغييراتي در پرسنل» چاره ساز باشد.
اظهارنظر: بدبيني همايون تا حدي غافلگيرانه بود، زيرا نامبرده در ملاقات هاي قبلي خيلي خوشبين تر بود. شايد خلق خوشي نداشته است، هر چند نظريات وي در خط ساير روشنفكران و تحصيلكرده هاي شهر مي باشد.
همايون، داريوش - 22
خيلي محرمانه
زمان: 26 آوريل 1971 - 6/2/50
مكان: رستوران پوب، تهران
صورت مذاكرات شركت كنندگان: داريوش همايون، سردبير و ناشر آيندگان دونالد آر. توساينت، رايزن سياسي سفارت
موضوعات: روابط ايران و چين كمونيست، حادثأ سياهكل، شكايات از دولت ايران، آيندگان و بركناري وزير اطلاعات، منصور
روابط ايران و چين كمونيست:
همايون گفت وقتي در اواسط فوريه گذشته خبر سفر قريب الوقوع شاهدخت اشرف به چين كمونيست را شنيد، با نخست وزير هويدا براي كسب تأييد اين خبر و همچنين رهنمود جهت چگونگي برخورد روزنامه اش با اين خبر تماس گرفت. هويدا گفت بهترين راه اين است كه از اين خبر به هيچ وجه استفاده نشود، ولي تأييد كرد كه شاهدخت اشرف عازم چين كمونيست مي باشد. وي همچنين گفت كه تصميمي «اصولي» براي نزديك شدن ايران به پكن جهت بسط روابط دپيلماتيك اخذ شده است، و باتوجه به عكس العمل پكن، برقراري روابط پيگيري خواهد شد - - هر چند زمان چنين تحركاتي هنوز به طور دقيق مشخص نشده است.
هويدا ادامه داده كه در پشت تصميم ايران براي حركت به سوي جبهه چين دو اصل و انگيزأ اساسي نهفته است:
الف - به دلايل داخلي و بين المللي، ايران نمي خواهد از ابراز علاقه اش دائر بر بسط و حفظ روابط با چين از «ديگران عقب بيفتد». هويدا تعدادي از كشورهايي كه اخيراً با پكن روابط برقرار كرده و يا تمايل خود به چنين امري را آشكار ساخته اند، ذكر نمود و توجه خاصي به بهبود روابط آمريكا با پكن و حركات تركيه براي برقراري روابط با پكن مبذول داشت؛ وي گفت ايران نمي تواند شاهد «عقب افتادن بيش از حد خود» در چنين امري باشد.
ب - براي دولت ايران ضرورت دارد كه انتقادات چپگرايان افراطي در داخل و خارج ايران را كاهش داده يا برطرف سازد. آنگاه هويدا ضمن اشاره مختصر به حادثأ سياهكل، گفت قدرت احساسات ضد دولتي در بين بعضي از چريكها و موفقيت آنان در انجام عمليات داخل ايران باعث شده است تا چشم بسياري از اعضاي دولت ايران باز شود.
حادثه سياهكل:
همايون گفت: در نتيجه گفتگوهايش با نخست وزير، صحبت با ديگر مقامات نظامي و غيرنظامي و توجيه او توسط ساواك، مجاب شده كه حادثه سياهكل ضربه بزرگي بر دولت ايران وارد ساخته است. وي گفت حس مي كند اين ضربه از چند علت ناشي شده است: تعداد چريكها (كه همايون مي گفت اطلاع دارد بين 300 تا 400 نفر هستند)؛ استعداد آنها در برپايي يك پايگاه چريكي قبل از اين كه شناسايي شوند، و در مناطقي كاملاً دور از مرزهاي خارجي ايران؛ تعداد و نوع سلاح هاي آنان - كه البته بسياري از آنها را از خارج ايران به دست مي آورند ولي بعضي را نيز در ايران تهيه مي كنند؛ تعداد دانشجويان ناراضي در داخل و خارج ايران كه با چريكها همراهي مي كنند.
همايون گفت تصور مي كند (يك پنجم) كل چريكها دانشجو باشند. (هر چند وي دربارأ تعداد نسبي آنها چه در داخل و چه در خارج از ايران اطلاعاتي نداشت) و بسياري از آنان در بين چريكها از موضع و مقام رهبري برخوردارند.
همايون گفت: وي همچنين مجاب شده است كه چريكهاي سياهكل از برخي حمايت هاي مادي و پرسنلي منابع خارجي برخوردارند، ولي براي تعيين دقيق ميزان اين حمايت ها شواهد زيادي در دست نيست. وي گفت در حال حاضر بحث هاي داغي در بين دولتي ها، منجمله ساواك، در جريان است كه كمك هاي مذكور از سوي چه منابع خارجي به چريكها ارائه شده است: بعضي حدس مي زنند كه كمك هاي اصلي از ناحيه چين كمونيست مي آيد، عده اي عقيده دارند عراق اين كمك ها را مي فرستد، و برخي نيز براين باورند كه كمك ها از سوي شوروي براي چريكها ارسال مي گردد. خود وي عقيده دارد چون عناصر ناراضي گوناگوني در بين چريكها وجود دارند كه احتمالاً حمايت منابع گوناگون خارجي را طلبيده و پذيرفته اند، لذا كمك ها و حمايت هاي مذكور از سوي انواع منابع مثل فلسطيني ها، عراقي ها، شورويها و چين كمونيست ارسال مي گردند.
همايون شخصاً خاطر جمع بود كه بيشترين پشتيباني ها را شوروي ارائه مي دهد. وقتي سؤال شد چرا چنين مي انديشد، گفت در بين جوانان و روشنفكران ايران در طول پنج، شش سال گذشته «تصوير انقلابي» شوروي بسيار مخدوش شده است، بخصوص در رابطه و مقايسه با چين كمونيست، و لذا شورويها اين فرصت را غنيمت شمرده تا با پشتيباني از اين گروه تصوير انقلابي خود را باز يابند. با اين حال گفت كه شواهد محكمي براي تحليل خود در دست ندارد.
وي افزود كه نبايد دچار اين اشتباه شد كه چريكهاي سياهكل و شورشها و ناراحتي هاي موجود در دانشگاههاي ايران، فقط محصول نيروهاي خارجي هستند. هر چند اين نيروها مترصدند كه از هرگونه نارضايتي و تظلم موجود در جامعه ايران بهره برداري كنند، چه در راست و چه در چپ، ولي اگر ظلم هايي كه در ايران واقعاً و به طور وسيع احساس مي شود وجود نداشت، آنها نمي توانستند به موفقيت دست يابند.
شكايات و تظلم عليه دولت ايران:
از همايون خواسته شد تا دربارأ شكاياتي كه در ذهن دارد شرح بيشتري بدهد، وي گفت البته ظلم در جامعه اي در حال توسعه و دستخوش تغييرات سريع، امري فراگير است. به نظر او مهمترين آنها در ايران در حال حاضر عبارتند از:
1- ابتدا و مهمتر از همه، شكاف در حال رشد معيارهاي زندگي بين گروههاي با درآمد بالا و پايين. اين شكاف نه تنها در تمام جوانب در حال افزايش بوده، بلكه ثروتمندان و - بخصوص نوكيسه گان - مصمم اند شكوفايي و مال اندوزي خود را به رخ فقراي بدشانس بكشند. اين عاملي بالنسبه جديد در جامعه ايران است كه به نظر او، تا حدي به روانشناسي تازه به دوران رسيده ها و تا حدي نيز به نفوذ زنان بستگي دارد. وي گفت اين فاصله براي هر روستايي كه به تهران مي آيد توهين بزرگي است، و همين امر دربارأ يك جنوب شهري كه از شمال شهر تهران ديدن مي كند، و يا تمام ايرانياني كه در مدارس و دانشگاهها راجع به اهداف و آرمانهاي انقلاب سفيد چيز مي خوانند، نيز صادق است.
2- ثانياً نوعي عدم حساسيت مستمر در بين رهبران دولت ايران نسبت به نيازهاي ايرانيان جوان (يعني زير چهل سال) براي ايفاي نقش بزرگتري در تصميمات مربوط به آيندأ نظام اقتصادي، اجتماعي و سياسي ايران به چشم مي خورد. اين انتظار كه ايرانيان تحصيل كرده - كه بسياري از آنان در پيشرفت هاي سريع ايران داراي منافع اقتصادي هستند - نقش مشابهي با همتايان خود در ساير كشورهاي خارجي، منجمله كشورهاي در حال توسعه، در زمينه هاي سياسي طلب نخواهند كرد، امري غير واقع گرايانه است. وي گفت اين امر در حد كمتري درباره كارگران ايراني نيز صادق است. دولت هميشه به آنان دربارأ نجابت و اهميت نقش كارگر در شكوفايي ملي مي گويد، هر چند مكن است در آينده بيشتر كارگران با بهبود رفاه اقتصادي راضي شوند، ولي تعداد روزافزوني هم درخواهند يافت كه تنها رفاه اقتصادي بيشتر كافي نيست - - و اين امر بايد با نقش افزونتري در شكل دهي نظام اقتصادي و سياسي ايران همراه گردد. ايران فعلاً فقط شاهد آغاز اين تقاضاها از سوي كارگران است - - تقاضاها ادامه خواهند يافت، و در دهه آينده به يك مشكل سياسي عمده و شديد براي ايران بدل خواهند شد.
آگاهي دولت از تظلمات:
همايون در برابر اين كه آيا رهبران ايران منجمله شاه از اين تظلمات آگاهي دارند يا خير، پاسخ داد: «در واقع نه، يعني آنها عمق و شدت اين احساسات را درك نمي كنند. » وي ادامه داد كه عليرغم ستايش نامحدودش براي شاه، احساس مي كند كه شاه به اين باور رسيده است كه تمام تظلمات از نارضايتي اقتصادي ناشي مي شود و لذا علاج مسئله در منافع اقتصادي بيشتر مي باشد. به علاوه وي فكر مي كرد كه شاه نسبت به ضديت عليه دولتش چندان حساس نيست - و همچنين عليه شخص خودش - ضديتهايي كه به خاطر فاصلأ روزافزون در معيارهاي زندگي و نمايش هميشگي ثروت توسط بسياري از پيروان پايبند شاه به وجود آمده است.
آيندگان به عنوان يك روزنامه و عزل منصور ، وزير اطلاعات:
همايون گفت كه وقتي سه سال پيش به كار ايجاد آيندگان مشغول شد، فكر كرده بود - - عليرغم تحذيرات دوستانش - - كه باوجود تمام سانسورهاي موجود در ايران مي شود روزنامه اي داشت كه آزادانه درباره مسائل توسعأ سياسي و اقتصادي مقاله بنويسد. اينك مجاب شده كه فقط 05 درصد حق داشته است: روزنامه در رابطه با موضوعات اقتصادي و بين المللي از آزادي و تعهد بالنسبه اي برخوردار است، ولي اين امر در رابطه با مسائل سياست داخلي صادق نيست. مثلاً روزنامه «وادار شده» تا در مقابل تظاهرات دانشجويي در دانشگاه تهران در دسامبر گذشته، موضوع خصمانه اي بگيرد - - هر چند كاركنان روزنامه عقيده داشتند كه دانشجويان، حق قانوني براي تظلم و شكايت از رفتار ساواك در رابطه با بازداشت بدون مدارك كافي دانشجويان داشته اند. وي گفت اين موضع گيري توسط روزنامه آيندگان، تصوير آن را نزد عناصر ليبرال كشور بشدت مخدوش نموده است، هر چند اين امر قبلاً هم اتفاق افتاده و او مطمئن بود كه مي توان تصوير روزنامه را بتدريج ترميم كرد.
از همايون سؤال شد اين اتهام كه آيندگان روزنامه نخست وزير است، حقيقت دارد يا نه، وي پاسخ داد اتهام از اين جهت حقيقت دارد كه هويدا در تأسيس روزنامه و حمايت هاي گهگاهي در زماني كه روزنامه اندكي از حد خود تجاوز مي كرده، نقش داشته است. به علاوه، همايون ، هويدا را يكي از زيرك ترين و حساس ترين رهبران دولت ايران مي شناسد؛ بنابراين تمايل روزنامه در ستايش از هويدا از آشكار است. ولي، از آن جهت كه سرمقاله هاي آن منعكس كنندأ نظرات نخست وزير باشد، و يا نخست وزير به نحوي محتواي آن را ديكته كند، روزنامأ نخست وزير نيست.
براي مثال وي از سرمقاله آيندگان در شماره مخصوص هزارمين روز انتشار روزنامه به قلم جهانگير بهروز ياد كرد كه در آن نوشته بود كه آيندگان به دليل محدوديتهاي دولتي نتوانسته است به اهداف خود نائل شود. وي گفت: اين مقاله بدون اطلاع و نظر نخست وزير نوشته شده است. سؤال شد آيا حشم شاه از اين مقاله تا حدي بر سر نخست وزير و وزير سابق اطلاعات، منصور خالي شده است؟ پاسخ داد خير. اين منصور بود كه شاه را متقاعد به بازگرداندن بهروز كرد نه هويدا، و اين منصور بود نه هويدا كه دچار خشم شاه گرديد. همايون گفت: لحظه اي فكر كرده بود كه شاه به دنبال او هم (همايون) خواهد آمد، ولي چنين نشد. در هر حال از واضحات بود كه شاه بدنبال بهانه اي براي خلاصي از دست منصور مي گشت، زير عملكرد او در سمت وزير، فقدان حس رهبري و استعداد و تخيل لازم براي اين سمت را نشان داده بود. همايون گفت در دنياي مطبوعات هيچ كس به خاطر اخراج منصور ناراحت نشد - - و همه مجاب شده اند كه جانشين او محمد سام، عليرغم فقدان تجربه در زمينأ اطلاعات، كار بهتري ارائه خواهد داد.