دلهره «امتحان» پايان مي پذيرد؟ ضرورت بررسي شيوه هاي ارزشيابي تحصيلي دانش آموزان- بخش نخست

صديقه توانا
از شدت ترس و دلهره پشت در حياط ايستاده است و رغبتي به خانه رفتن نشان نمي دهد، وقتي به ياد تهديدهاي مادر مي افتد كه با انگشت سبابه به او اشاره مي كرد كه اگر نمره 20 نگيري حق خانه آمدن نداري! در جا ميخكوب مي شود و لرزه بر اندام نحيفش مي افتد. اين پاو آن پا مي كند، اما جرات زنگ زدن ندارد، گوشه اي كز مي كند، كيفش را روي زانوان كوچكش در بغل مي گيرد و چشمان معصومش به گريه نمناك مي گردد، نمي داند چه توجيهي براي گرفتن نمره 19 به مادرش داشته باشد، از نظر او نمره 19 با 20 هيچ فرقي ندارد، اما مادرش فقط از او نمره 20 مي خواهد، فقط 20!
هميشه اين طور بوده كه با شروع فصل امتحانات دل شوره و اضطراب عجيبي بين دانش آموزان و مخصوصاً والدين شيوع پيدا مي كند و تا پايان امتحانات زندگي خانواده ها را تحت الشعاع قرار مي دهد، اما خوشبختانه با كم رنگ شدن نمره و از بين رفتن امتحانات ثلثي در مقاطع مختلف تحصيلي و جايگزيني شيوه هاي جديد ارزشيابي تحصيلي، نه تنها اضطراب و نگراني دانش آموزان و والدين كم شده بلكه رقابت هاي مخرب نيز ازميان رفته است و ملاك و معيارسنجش و ارزيابي تحصيلي كه قبلا نمره بود، به ارزشيابي توصيفي تغيير يافته است.
ضرورت بررسي برگزاري امتحان در طول سال تحصيلي، آسيب شناسي شيوه هاي برپايي امتحانات ثلثي، مزايا و معايب امتحانات به صورت ميان سال و پايان سال (ترمي) و آشنايي با اهداف ارزشيابي توصيفي در نظام جديد آموزش ابتدايي از مهمترين محورهايي است كه در گزارش امروز و فرداي كيهان از زبان كارشناسان و صاحب نظران وزارت آموزش و پرورش مي خوانيد.
اصلاح مباني نظام آموزشي در آموزش و پرورش
چند سالي است كه با اجراي طرح ارزشيابي توصيفي در مدارس ابتدايي، والدين دانش آموزان در كارنامه فرزندان خود به جاي نمره با عبارت هايي نظير خيلي خوب، خوب، قابل قبول و... روبرو مي شوند. ارزشيابي توصيفي طرحي براي ارزشيابي پيشرفت تحصيلي دانش آموزان دوره ابتدايي است كه يكي از ويژگي هاي آن اعلام نتايج به صورت توصيفي است. براساس اين طرح معلم، با به كارگيري روش ها و ابزارهاي متنوع به دنبال اطلاعاتي است كه بتواند درباره بهبود يادگيري دانش آموزان و بهينه سازي روش هاي تدريس خود تصميم گيري كرده و اقدامات ضروري را اجرا كند.
كيومرث امجديان كارشناس وزارت آموزش و پرورش و مؤلف در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اهداف برپايي امتحان و ضرورت آن در مدارس چنين مي گويد: «در آموزش و پرورش ايرادهاي مبنايي داريم و به جاي اينكه به اصلاح مبناها بپردازيم بيشتر به اصلاح روبناها پرداخته ايم. در حقيقت آنچه در آموزش و پرورش اتفاق مي افتد، ارزشيابي نيست، بلكه بيشتر اندازه گيري است.»
وي اضافه مي كند: «ما در اندازه گيري ميزان تسلط دانش آموز بر مطالب درسي كه بر محتوا تمركز دارد را با مبنايي به نام نمره اندازه مي گيريم. اما پس ازمرحله اندازه گيري، مرحله سنجش را پيش رو داريم كه ميزان يادگيري دانش آموز را با هدفهاي يادگيري مي سنجيم كه اين خود مقدمه ديگري براي ارزشيابي است؛ در ارزشيابي در مورد ميزان يادگيري دانش آموز و ارزش يادگيري آن قضاوت مي كنيم و در اينجاست كه مي توان به ارزش گذاري رسيد و تعيين كرد كه آيا دانش آموز شايسته ارتقا به مرحله بالاتري از يادگيري مي باشد يا خير.» امجديان در ادامه با اشاره به اينكه امروز در كشور محور اصلي، حفظ مطالب درسي است و ميزان تسلط بر اين حفظ اندازه گيري مي شود و امتحان صرفاً وسيله اي براي اندازه گيري است و نه يادگيري، تصريح مي كند: «مسئولان آموزش و پرورش، دانش آموزان و والدين امتحان را هدف نهايي قلمداد مي كنند، حال آنكه امتحان فقط وسيله اي براي اندازه گيري است همچنين هرچه دفعات اندازه گيري بيشتر باشد، دقت آن بالاتر مي رود و بنابه گفته دكتر حيدرعلي هومن استاد دانشگاه، دقيق ترين اندازه گيري ها در بي نهايت ممكن است، لذا اگر ما دفعات اندازه گيري و سنجش را بيشتر كنيم، مي توانيم سنجش يادگيري را دقيق تر انجام دهيم.»
امجديان نظرش را در مورد دلايل جايگزين نمودن امتحانات ترمي به جاي امتحانات ثلثي اين طور بيان مي كند: «امتحانات ثلثي سه بار در طول سال تحصيلي و در هر فصل تحصيل يك بار انجام مي شد، ضريب ثلث اول و دوم، يك و ضريب ثلث سوم، دو بود، يعني ارزش امتحان پاياني دو برابر بقيه بود، اما در امتحانات ترمي، 4 مرحله امتحان يا به عبارت مصطلح «ارزشيابي» صورت مي گيرد، كه يكي ارزشيابي مستمر اول با ضريب يك، امتحان ميان ترم با ضريب 2 و مرحله بعد ارزشيابي مستمر دوم با ضريب يك و ارزشيابي پايان ترم با ضريب 6 برگزار مي شود، در اينجا دفعات امتحان بيشتر شده است و اين به دقت اندازه گيري مي افزايد، اما اين روش زماني مثمرثمر است كه ارزشيابي هاي مستمر به واقع انجام شود و نمره هاي آنها هم اثرگذار باشد.»
وي با اشاره به اينكه تفاوت زيادي بين امتحانات ثلثي و ترمي از نظر يادگيري ايجاد نشده مي گويد: «مشكل ما سنجش ميزان يادگيري است و بايد به اين مهم بپردازيم و تا زماني كه به اين مسئله توجهي نشود، توفيقي حاصل نخواهد شد.»
امجديان در ادامه به ارائه راهكاري براي حل اين مشكل مي پردازد و مي گويد: «مشكل ما در برنامه درسي است، به معلم نمي گوييم در راستاي تحقق هدفهاي يادگيري به دانش آموزان بياموزد، بلكه به او كتابي مي دهيم كه در محدوده و محتواي آن به دانش آموزان بياموزد، لذا سنجش يادگيري هم در قبال هدفها انجام نمي شود، بلكه اندازه گيري بيشتر بر تسلط دانش آموزان در مورد حفظ مطالب كتاب درسي است و اين خيلي نمي تواند توفيقي براي تعليم و تربيت ايجاد كند.»
امجديان در ادامه نظرش را در مورد نمره در امتحانات اين طور بيان مي كند: «نمره در مدارس يك مقياس است همانطور كه با متر طول را مي سنجيم، با نمره هم ميزان يادگيري را مي سنجيم و به نظرم نمره مجرد هيچ معنايي ندارد، چون نمره زمينه ضعف دانش آموز را بيان نمي كند، در حاليكه در ارزشيابي توصيفي ميزان يادگيري او را در هر مورد به خوبي توصيف مي نمايد. گرچه اين ارزشيابي هم به صورت واقعي صورت نمي گيرد، زيرا مقياس كمي عددي به مقياس كمي حرفي تبديل شده است. يعني حروف الف- ب- ج- د يا كلمات عالي، خوب، متوسط و ضعيف، جاي نمره را گرفته است، اما در اين روش از كمي كردن ميزان يادگيري براي تسهيل سنجش استفاده مي كنيم چون اگر مقياس نداشته باشيم، ميزان سنجش را نمي توانيم تعيين كنيم.»
رهاسازي ابزارهاي سنتي ارزشيابي
«به عنوان معلم بايد عميقاً باور داشته باشيم كه هر دانش آموز، قابليت رشد و يادگيري را دارد به شرط آنكه ما ابزارهاي سنتي ارزشيابي را كه بدون توجه به تفاوتهاي فردي، فقط به دنبال نقطه ضعف هاست رها كنيم و ابزاري بسازيم كه توانايي ها را شناسايي كند و به دانش آموز اعتماد به نفس بخشد و زمينه را به گونه اي مهيا كنيم كه نمره گرايي از بين برود و معلم، دانش آموز و اولياء همه به دنبال كيفيت كار باشند، نه كميت.»
اين سخنان محمد عليخاني دبير آموزش و پرورش يكي از دبيرستانهاي منطقه 2 تهران مي باشد كه در گفت وگو با گزارشگر كيهان مطرح مي كند و مي گويد: «هر كاري كه قضاوتي به همراه داشته باشد، ارزشيابي است كه بعضي از مواقع سنجش و ارزشيابي معادل به كار مي روند، اما هم معنا نيستند، سنجش، اندازه گيري عملكرد است و مشتمل بر قضاوت نيست و اين نقش برعهده ارزشيابي است.»
وي در ادامه در تعريف امتحان مي گويد: «در واقع امتحان نوعي ارزشيابي است كه طبق اصول معيني انجام مي شود و وسيله اي براي توصيف تغيير رفتار دانش آموز در جهت اهداف آموزش و پرورش و كمك به بهبود يادگيري است.»
سيدحشمت الله جاسمي اجاق كه 21 سال سابقه كار فرهنگي دارد، برخلاف نظر همكارش در گفت وگو با گزارشگركيهان چنين مي گويد: «بايد كاري كنيم كه دانش آموزان بتوانند در كسب نمره و امتياز اشتياق داشته باشند، البته اين به معناي آن نيست كه فقط براي نمره درس بخوانند، اما مزيت روش سنتي اين است كه دانش آموز در هر لحظه به فكر درس خواندن است و امروز اين نوع ارزشيابي، روند دانشگاهي را در مدارس تثبيت مي كند.»
وي مي گويد: «به نظرم معلمان بايد به نمره بها بدهند و ملاك را نمرات بالاتر قرار دهند همچنين در كلاس بايد نمرات مستمر بر مبناي آگاهي و اطلاعات دانش آموز و فراگيري متون درسي باشد و اگر سؤالات بر آن مبنا طراحي شود و نمرات مستمر به حساب آيد دانش آموز مي داند در قبال درسي كه مي خواند و امتحان مي دهد، نمره مي گيرد و اين كار نتيجه بهتري دارد.»
خروج از حافظه محوري
امروزه نيازمند سيستم هايي از سنجش و ارزيابي هستيم كه به هر دانش آموز به ديده حرمت نگاه كند و موهبت هاي طبيعي و انساني او را بسيار بيشتر از آزمون هاي سنتي نشان دهد، و آن نوع سنجش كه بتواند تصويري واضح و سه بعدي از رشد مهارتها، توانايي ها و دانش و نگرش دانش آموز بدهد، قابل دفاع مي باشد.
اسدالله عباسي نماينده مردم رودسر و عضو كميسيون آموزش و تحقيقات مجلس نظرش را درمورد شيوه ارزشيابي تحصيلي و درس دانش آموزان در گفت وگو با گزارشگر كيهان اين طور بيان مي كند: در گذشته امتحانات به صورت ثلثي و هر سه ماه يك بار برگزار مي شد، اما با تغييراتي كه در كتب درسي و برنامه ريزي هاي محتوايي هفتگي و ماهانه پيش آمد و همچنين مسائلي كه درمورد افت تحصيلي دانش آموزان مطرح گرديد، آموزش و پرورش رويكرد جديدي را آغاز كرد و امتحانات در مقطع راهنمايي و دبيرستان به صورت ترمي برگزار مي شود كه اگر دانش آموزي در يك درس در ترم اول موفق نشد، معدل و نمره حدنصاب را كسب كند، در ترم بعد فرصت جبران داشته باشد و به خاطر يك درس برروي تمام دروس خط قرمز كشيده نشود كه به نظرم اين شيوه بسيار خوب است چون ارزشيابي درسها براي ورود به دانشگاه هم براساس همين سنجش صورت خواهدگرفت.»
وي مي گويد: «باتوجه به اينكه در آينده بحث حذف كنكور را پيش رو داريم و ملاك ارزشيابي بايد دروس دوران دبيرستان باشد، اين شيوه ارزشيابي كاملاً سنجيده و معقول است و بهتر جواب مي دهد گرچه نياز به تغييراتي دارد و ما تا رسيدن به نقطه مطلوب فاصله زيادي داريم. اما بايد گفت شيوه ارزشيابي توصيفي در مقطع ابتدايي كاملاً جواب داده و اميدواريم در چند سال آينده شاهد اجراي آن در تمام سطوح تحصيلي در كشور باشيم.»
وي همچنين اظهار اميدواري مي كند كه خروجي اين ارزشيابي ها باعث تثبيت معلومات در ذهن دانش آموزان و بكارگيري آن به صورت كاربردي و عملي باشد و از حافظه محوري به سوي مهارت و كاربرد پيش رويم و مدارس ما كانوني باشد كه دانش آموزان بتوانند هم در مباحث معنوي و فرهنگي و هم در مباحث علمي و آموزشي از مهارتهاي لازم برخوردار باشند و ما دانش آموزان را قرباني اهداف تئوري و كمي نكنيم و فرايند ارزشيابي به نحوي باشد كه از دانش آموز انتظار خروجي خوب و با معلومات و كيفيت بالا را داشته باشيم.»
فرايند يادگيري- ياددهي
ارزشيابي به عنوان بخشي از فرايند يادگيري- ياددهي وظيفه ارائه بازخورد به معلم، دانش آموز و نظام آموزشي را برعهده دارد.
سيدمحمد بطحايي، معاون دبيركل شوراي عالي آموزش وپرورش در گفت وگو با خبرنگار سرويس گزارش كيهان با اشاره به اينكه بوسيله ارزشيابي كه در گذشته به نام امتحانات معروف بود و نظام آموزش وپرورش و بويژه معلم از دستيابي به اهداف آموزشي و پرورشي اطمينان حاصل مي كرد، مي گويد: «برخلاف تصور گذشته كه امتحانات صرفاً به عنوان ابزاري براي آزمون دانش آموز به كار گرفته مي شد، امروزه ارزشيابي نشان دهنده ميزان صحت كاركردهاي مختلف عوامل آموزشي در دستيابي به اهداف تعليم و تربيت ديده مي شود.»
وي مي گويد: «براين اساس در رويكرد جديد ارزشيابي، پيشرفت تحصيلي و تربيتي از مدتي قبل، نقش امتحانات پاياني كه عموماً بر سطح دانش تكيه دارد، كاسته شده و ارزشيابي مستمر و به عبارتي «تكويني» جايگاه بالاتري را در نظام ارزشيابي پيشرفت تحصيلي به خود اختصاص داده است.»
معاون دبيركل شوراي عالي آموزش وپرورش خاطرنشان مي كند: «متناسب با اين رويكرد، آيين نامه ارزشيابي پيشرفت تحصيلي كه در گذشته به نام آئين نامه امتحانات ناميده مي شد، تغيير ماهوي كرد، و ميزان فهم ارزشيابي هاي مستمر در مقايسه با ارزشيابي پاياني افزايش يافته است.»
بطحايي مي گويد: «هنگامي كه صحبت از ارزشيابي مستمر مي شود، منظور كليه فعاليتهاي دانش آموز اعم از انجام تكاليف خارج از مدرسه، فعاليتهاي فردي و گروهي در دستيابي به اهداف تعليم و تربيت، آزمونهاي ميان ترم و ساير فعاليتهايي از اين دست مي باشد كه اين مهم بويژه در دوره آموزش عمومي يعني دوره ابتدايي و راهنمايي بتدريج به سمت پررنگ شدن فهم ارزشيابي هاي مستمر رو به اصلاح مي باشد.»
بطحايي در ادامه به معايب و موانع برگزاري امتحانات به صورت ثلثي اشاره مي كند و مي گويد: «آسيب شناسي هاي به عمل آمده نشان مي دهد، يكي از مهمترين آفت هايي كه مانع تحقق اهداف جديد ارزشيابي پيشرفت تحصيلي مي شود، آسيب شناسي معلمان با روشهاي ارزشيابي هاي مستمر مي باشد، به گونه اي كه شواهد تجربي نشان داده است در برخي مواقع به جاي پرداختن به فعاليتهاي دانش آموزان و مشاركت آنها در فرايند ياددهي و يادگيري، مجدداً بر امتحانات كتبي تكيه شده است.»
وي مي گويد: «شايد بتوان اين مشكل را يعني كم آشنايي معلمان و يا عدم رغبت آنها به انجام صحيح ارزشيابي هاي مستمر را مهمترين چالش فراروي نظام آموزش وپرورش در رويكرد جديد دانست.»
تاريخچه تصويب ارزشيابي توصيفي
«شوراي عالي آموزش وپرورش در جلسه 674 مورخ 5/2/81 به وزارت آموزش وپرورش مأموريت داد كه تبديل مقياس ارزشيابي كمي (20-0) به ارزشيابي كيفي و تعيين معيارهاي مناسب ارزشيابي از دروس را مطالعه و نتيجه را به شوراي عالي گزارش دهد.»
شاپور محمدزاده دبير كميسيون اساسنامه و مقررات شوراي عالي آموزش وپرورش با بررسي تاريخچه و ارائه گزارشي از روند اجراي طرح ارزشيابي توصيفي به گزارشگر كيهان مي گويد: «به همين دليل پس از ارائه نتيجه، شوراي عالي در تاريخ 30/1/81 به وزارت آموزش وپرورش اين اجازه را داد تا ارزشيابي توصيفي را در سال تحصيلي 81-82 در 100 مدرسه و 200كلاس در سراسر كشور اجرا كند.»
محمدزاده مي گويد: «براساس رأي صادره در تاريخ 3/6/83 شوراي عالي، اجراي طرح آزمايشي مذكور را تا پايان سال تحصيلي84-85 به مدت سه سال در پايه اول تا سوم ابتدايي استمرار و اجرا كرد كه در مجموع در مدت 6سال به صورت آزمايشي اجرا شد و نقاط قوت و ضعف آن هم مورد نقد و بررسي قرار گرفت. اما قبل از آن پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش پس از سه سال اجراي آزمايشي طرح، آن را مورد ارزيابي قرار داده و سپس به شوراي عالي ابلاغ شد و طرح در تاريخ 12/6/82 در كميسيون معين بررسي و تصويب شد كه پس از تأييد نيز به شوراي عالي ابلاغ گرديد.»
دبير كميسيون اساسنامه و مقررات شوراي عالي آموزش و پرورش مي گويد: «در نهايت در تاريخ 18/4/87 طرح ارزشيابي توصيفي، تحت شرايطي به صورت پلكاني از سال جاري تحصيلي 88-89 ابتدا در پايه اول و سپس در سنوات بعدي به ترتيب در ساير پايه ها به صورت كامل در مدارس سراسر كشور به صورت قطعي درحال اجرا مي باشد.
گزارش