عزاداري حسيني؛ شور يا شعور؟مروري بر آسيب شناسي مجالس مداحي- بخش نخست

پريسا جلالي
محرم بانگ رساي همه انسانهاست و ذات عاشورا نماز است و عدالت، نه فقط عزاداري و مصيبت.
بنابراين اگر كسي عاشورا را با همه ابعاد آن بشناسد، اصل مصيبت را فراموش مي كند و براي عاشوراي حسيني به سوگ مي نشيند و گوش دل باز مي كند تا بشنود از حرف هاي
زخم داري كه تيغ تيزش روح را مي تراشد و صيقل مي دهد تا تنديسي بسازد از آدميت.
پس ابزاري نياز است از منبر و مداحي تا شور و شعور كه انسان را آسماني كند از زميني كه قفسي شده و مانع از اوج گرفتن.
منبر و مداحي از ديرباز كاركرد رسانه اي را ايفا مي كند تا به وسيله آن نام و ياد ائمه اطهار و مصائب وارده بر آنان را زنده نگه دارد.
مناسك و مراسمي كه مداحان بر پا مي كنند با ايجاد شور و حرارت در ميان جوانان به برانگيختن انگيزه آنها پرداخته و تلاش مي كنند اينگونه به بازخواني و ذكر وقايع عاشورا و ديگر مصيبت ها بپردازند.
اما در اين ميان و با تقويت جايگاه مداحان نقش منبرها كمرنگ شده تا جايي كه برخي، اين موضوع را كمرنگ شدن جايگاه منبر و موضوعات آن در ميان نسل جوان مي دانند.
اما شور مداحي و شعور منبر همچنين جايگاه عقل و احساس در اين ميان موضوعي نيست كه بتوان به سادگي از كنارش گذشت بلكه قدر و منزلت اين دو رسانه تا جايي انكار ناپذير است كه منبر را مي توان منبع عقل و مداحي را محرك احساس دانست.
به همين منظور برآن شديم بيشتر نسبت به كاركرد اين دو پرداخته و با بررسي مفصل تر به آسيب شناسي مجالس عزاداري از زبان منبري ها و اهل فن همچنين مردمي بپردازيم كه خطاب مجالس هستند.
آنچه آسيب خوانده مي شود
سيدالشهدا (ع) حماسه اي ماندگار در جهان اسلام خلق كرد و اسوه مبارزان و مجاهدان تاريخ است از همين رو منبر محرم بايد پيام رسان عبرتهاي حماسه ماندگار عاشورا باشد، اما نوع مداحي و عزاداري مشتاقان و شيفتگان سالار شهيدان گاهي دچار آسيب هايي مي شود.
در همين زمينه حجت الاسلام والمسلمين تاج لنگرودي كارشناس علوم ديني واستاد دانشگاه و از خطبا و وعاظ با سابقه در گفت و گو با خبرنگار سرويس گزارش كيهان معتقد است: » گاهي اوقات آنچه اسمش را آسيب مي گذارند به معناي واقعي آسيب نيست بلكه احساسات پاكي است كه در جوانان ما وجود دارد و همين احساسات پاك مسبب جذب آنها به سمت هيات ها و دسته جات عزاداري و سينه زني مي شود. پس قبل از پيشداوري اصل اين احساسات را از نظر ديني بايد مورد بررسي قرار دهيم.»
وي مي گويد:«انسان ها داراي 2 نيرو هستند كه با اين دو نيرو زندگي مي كنند، يعني جدا از هم اصلا امكان ندارد و آن عقل و دوم، احساس است. پس ا حساس چيزي نيست كه مورد نكوهش واقع شود چه در زنان و چه در مردان. چون مملكت وجودي افراد اقتضا مي كند تا هر كس از اين دو نيرو در جهت كمال استفاده كند هر مقدار كمال بيشتري كسب كند به خداوند مقرب تر است.»
وي منبر را منبع عقل و مداحي را محرك احساس دانسته و مي گويد: «احساسات مورد نياز انسان براي عزاداري ها در روايات هم ديده
مي شود. در روايات آمده زماني كه امام سجاد(ع) كربلا را ترك مي كردند دستور دادند خيمه هاي نيم سوخته را همراه بياورند. وقتي به نزديكي هاي مدينه رسيدند گفتند خيمه ها را بنا كنند تا مردم مدينه اين ها را ببينند كه چه بر سر
آل رسول الله(ص) آمده است. گاهي مواقع اگر شور تنها باشد آن هم بدون بيان مفاهيم مي شود آسيب. اما اگر در كنار هم باشند و از شعور استفاده كنيم و اهداف امام حسين (ع) را در مجلس بررسي كنيم، اين خودسازي انسان را به همراه دارد. اگر اين دو در كنار هم و همپاي هم باشند انسان با شركت در عزاداري ها ترغيب مي شود به سوي خداوند و رضاي او و همين سودمند است .»
براساس همين ادعا وعاظ، خطبا و منبريها
پيام آوران واقعي قيام امام حسين(ع) در جامعه امروزي هستند و منبر محرم پيام رسان عظمت، عزت، آزادگي و شجاعت سيدالشهدا (ع) است.
به حتم به همين دليل است كه مداحان و وعاظ بايد در مجالس عزاداري امام حسين (ع) در كنار بيان عظمت سيدالشهداء (ع) مظلوميت و غربت آن حضرت و يارانشان را تشريح كنند.
مجالس را مديريت كنيد
سپردن مجالس عزاداري و مولودي خواني به مداحان جوان در نتيجه فقدان مديريت و ساماندهي مجالس از جمله آسيب هايي است كه برخي از مردم طي گفت و گو با گزارشگر كيهان به آن اشاره مي كنند.
سيد محمد جباري جوان بسيجي واگذاري مجالس عزاداري و حتي مولودي خواني به برخي مداحان جوان كه فارغ از تجربه و تحصيل و مطالعه جامع در اين خصوص هستند را آسيب جدي براي مجالس عنوان مي كند.
وي در گفت و گو با خبرنگار سرويس گزارش كيهان اينطور توضيح مي دهد:« برخي از جوانان كه علاقه زيادي به مداحي دارند تنها ابزار ايجاد شور را در مجالس صداي گرم و شيوا و گرياندن مردم مي دانند در حالي كه اين شرايط باعث مي شود مجالس محتواي نازلي داشته باشد حتي در اثر كم تجربه بودن مداح دلخوري حاضريني كه به اميد يادگيري از مكتب اهل بيت (ع) وارد مجلس شده اند كاملا طبيعي است.»
اين جوان 23 ساله ادامه مي دهد: »برخي از مجالس عزاداري سخنران و منبري ندارند و اين باعث مي شود حاضران بهره كافي از مجلس نبرند. اين موضوعي است كه تجربه كرده ام و بارها از دوستانم هم شنيده ام كه مجالس عزاداري اطلاعات كاملي از سيره ائمه اطهار (ع) نمي دهد بلكه بيشتر با كتل و علم و ابزارهايي كه برخي هيئات دارند يا شعرخواني هايي كه منحصر به زيبايي صورت نه سيرت شهداي كربلا است به خرافه دامن مي زنند. در حالي كه اگر مديريت خوبي اعمال شود يا سازمان و نهادي براي ساماندهي مجالس و تاييد مداحان و اشعار آنها وجود داشته باشد ديگر مجالس دچار آسيب نخواهد شد.»
به محتوا اهميت دهيد
امروزه با مشاهده برخي موارد در مجالس عزاداري اين امر به ذهن خطور مي كند كه اين رسالت عظيم و كارآمد چند سالي است دستخوش تغييراتي شده و بيشتر در منابر و مجالس عزاداري به تبيين مظلوميت امام حسين (ع) پرداخته مي شود كه هيچ معرفتي را در مخاطبان در خصوص آن حماسه ماندگاركربلا ايجاد نمي كند.
حجت الاسلام والمسلمين يحيي كمال كارشناس معاونت فرهنگي تبليغي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم نيز آسيب شناسي مجالس عزاداري را بحث مفصلي مي داند كه مدتي است روي آن كار مي شود.
وي در گفت و گو با خبرنگار سرويس گزارش كيهان اظهار مي كند: »اخيرا طي جلسات كاربردي به مبلغان گوشزد شد كه تاريخ را به درستي مطالعه كنند و با آگاهي كامل از حوادث و قيام عاشورا خودشان تحريفات و آسيب ها را شناسايي و دقت كنند. آنچه در اين ميان مهم به نظر مي رسد محتوا، نحوه اجرا و همچنين خود مداحان هستند. يعني در بحث محتوا اگر مطالعه كاملي صورت نگيرد واقعيت ها مطرح نشده در نتيجه خطاها و اشتباهات خود باعث آسيب مي شود.»
حجت الاسلام والمسلمين كمال در قالب اجرا نيز به دسته هاي سينه زني كه با علم و كتل و يا قمه وارد خيابان ها مي شوند اشاره و تاكيد مي كند: »شايد زماني اين روش خوب بود اما فقط حسن فعلي مهم نيست بلكه حسن فاعلي هم اهميت دارد چرا كه چشم هاي زيادي اين روزها روي مسلمانان زوم شده و بايد مراقب بود تا ورود مطالب وهن و خرافه موجب صدمه زدن به جامعه اسلامي نشود. دعوت از مداحان هم سومين عامل موثر در جلوگيري از آسيب به مجالس عزاداري است و اينكه مردم نبايد از مداح فقط شور مجلس را بخواهند بلكه هدف محتواي اشعار و زنده نگاه داشتن سيره ائمه اطهار است كه مداحان و مردم بايد رعايت كنند. اگراينطور نباشد انحراف را در مجالس خواهيم داشت.»
حفظ شأن سيدالشهداء (ع) در مجالس عزاداري ماه محرم در گرو اخلاص و صداقت مداح و خطيب در بيان ويژگيهاي آن حضرت و عظمت قيام امام حسين (ع) از اهم مسايلي است كه مي بايست توسط مداحان و سخنرانان مورد توجه قرار گيرد .
وظايف خطيب و مداح
به اعتقاد كارشناسان يك خطيب و مداح بايد با ظرافت خاصي پس از مطالعه و استخراج منابع ديني در مورد قيام امام حسين (ع)،معنويت و عرفان آن حضرت را در كنار ديگر جنبه هاي حماسي ايشان بدون هيچ كم و كاستي براي مردم تشريح كند تا نسبت به امام خود معرفت واقعي پيدا كنند. مهم اينست كه نبايد از هر وسيله اي براي برانگيختن احساسات مردم استفاده كرد .
حجت الاسلام محسن تاج لنگرودي نيز امام حسين (ع) را نماد واقعي ايمان، شجاعت، رشادت، جوانمردي، ايثار و ... دانسته و عنوان مي كند: »تبيين اوصاف بي شمار سيدالشهداء (ع) از وظايف خطبا در ماه محرم است. وعاظ با استناد به روايات، احاديث مستند و با زبان ساده و قابل فهم مي توانند در عين بيان غربت و مظلوميت امام حسين (ع) شجاعت و ايثار و فداكاري ايشان را در مقابل دشمنان براي مردم تبيين كنند.»
اين استاد دانشگاه با اشاره به لزوم احياي دو فريضه امر به معروف و نهي از منكر در جامعه تصريح مي كند: »احياي اين دو فريضه از ديگر دلايل قيام امام حسين (ع) بود كه خطبا در منابر محرم با پرداختن به اين مساله و تبيين زواياي آن در زندگي امروزي بشر فهم بهتر آن را براي مردم فراهم مي آورند.»
علاوه بر بحث مداحي و حفظ شان و جايگاه امام حسين (ع)، نياز است به بحث اشعاري كه در مجالس عزاداري خوانده مي شود نيز توجه كافي شود. چرا كه يكي از ملزومات مجالس عزاداري روضه خواني مستند و متقن و استفاده از منابع معتبر است. منبري نبايد براي برانگيختن احساسات مردم از هر متن و روايتي در مجلس ائمه (ع) استفاده كند.
تاج لنگرودي در مورد ويژگيهاي روضه خواني حضرت سيدالشهداء (ع) معتقد است: »در روضه امام حسين (ع) نبايد تنها بر جنبه احساسي مردم تاكيد داشت بلكه بايد در كنار اين مساله به بيان فضايل آن حضرت پرداخت . گاهي شنيده مي شود اشعاري بدور از فضايل آن امام همام و عقل و منطق در مجالس مداحي قرائت مي شود و يا در مجالس روضه خواني مطالبي تنها در جهت شور گرفتن خوانده مي شود كه اين مساله چندان جالب نيست.»
وي روضه راستين را داراي اين خصوصيت عنوان مي كند كه بايد از اهداف بينشي و گرايشي برخوردار باشد و در كنار معرفت و شناخت اهل بيت(ع) گرايش به برانگيختن احساسات و عواطف مسلمانان نيز در آن وجود داشته باشد.
گزارش