خانه بياراييد بهاردر راه است نگاهي به سنت هاي آخرين ماه سال در ايران -بخش پاياني

صديقه توانا
فقط چند هفته به پايان سال 88 مانده است، زمستان به آخر رسيده و ديگر زماني باقي نمانده تا بهار حضور قطعي خود را به رخ بكشد. وقتي عيد مي آيد همه مي دانند كه چيزي ورق خورده است و بايد دوباره از نو شروع كرد و دوباره از نو سفره هاي رنگين هفت سين را پهن نمود. خريد لباس و كيف و كفش، اسباب و اثاثيه جديد، آجيل و شيريني، برنامه ريزي براي سفرهاي نوروزي و مهمتر از همه خانه تكاني از سنت هاي آخرين روزها و هفته هاي سال است. مردم با خريدهاي متنوع و وسايل نو، به نوعي گرد و غبار ازوسايل كهنه مي زدايند و به استقبال بهار مي روند.
خانه تكاني يكي از قشنگ ترين مراسم نوروزي است كه با اين سنت، هيجان و شور نوروز زنده مي شود. پاكيزه شدن خانه ها، زدودن زنگارها، زنده شدن طبيعت و با روحي شاد به پيشباز شكوفه هاي سپيد بهاري رفتن و سال نو را به انتظار نشستن چه زيباست و چه باشكوه!
خيابانها پرترافيك تر از هميشه و مملو از آدم هايي است كه به دنبال پيدا كردن وسايل موردنياز هستند. ماهي هاي قرمز در سطل ها، آكواريومها و ظرف هاي شيشه اي، كاسه هاي لبريز از سمنو، گل هاي سنبل، نرگس و لاله و سبزه هاي نورسته و فرش هاي شسته و از بالكن آويزان شده همه و همه حال و هواي شهر را تغيير داده است.
در چنين ايامي از هر كوچه و خياباني كه عبور كنيد، آدم هاي بسياري را مي بينيد كه از سرتا پاي خانه هاي كوچك و بزرگ خود را آب مي گيرند و دستي بر غبار يك سال گذشته مي كشند. كاسب ها نيز از ريز تا درشت آنها، جلو مغازه خود را نورافشاني كرده اند و رنگي و لعابي نو بر ويترين شان زده اند.
روزهاي پاياني سال، همواره روزهاي پرتراكمي براي واحدهاي صنفي است و بازار اجناس مصرفي، لوازم خانگي، پوشاك و... در واپسين نفس هاي اسفند ماه روزهاي شيريني را تجربه مي كنند.
پيشباز نوروز با ريزه كاري ها
نوروز به همراه خود شادماني، نشاط، تميزي و تازگي مي آورد و چه چيز از اين باشكوهتر و دلپذيرتر كه با هر گردش طبيعت تمام اشياء و اثاثيه منزل پاك و پاكيزه شوند. رفتن به پيشباز نوروز ريزه كاري ها و مراسم خاصي دارد كه هيجان اين جشن را بيشتر مي كند. خانه تكاني شب عيد يكي از همين مراسم است كه البته، برخلاف نامش در شب عيد انجام نمي شود و حدوداً از اواخر بهمن خانم هاي خانه به همراه آقايان دست به كار مي شوند.
درگذشته كه خانه ها حياط هاي بزرگ داشتند سبك و سياق خانه تكاني هم متفاوت تر از امروز بود. بيشتر اثاث خانه را به حياط مي آوردند و كهنه ها را به كناري مي گذاشتند تا اگر به دردكسي مي خورد، آن را ببخشند و يا به دور اندازند، وسايل ديگر را هم تا آنجايي كه ممكن بود، برق مي انداختند و تميز مي كردند، فرش ها را در حياط خانه پهن مي كردند و 5-6نفري دور آن را مي گرفتند و مي شستند و بر روي پشت بام پهن مي كردند، تمام وسايل پستو به بيرون آورده مي شد و بعد از شست و شو دوباره هر چيز در جاي خود چيده مي شد.
شستن شيشه ها، هوا دادن رختخواب ها براي ازبين بردن حشرات موذي، جمع كردن و نفتالين زدن لباس هاي زمستاني، سفيد كردن ظروف مسي، شستن چراغ لامپ هاي برنجي و شمعدان هاي بلوري و سبزه ريختن و پياز نرگس كاشتن در گلدان هاي سوراخ دار سفالي، همه از سنت هاي قديمي عيد نوروز بود كه امروز با رواج آپارتمان نشيني و كوچك شدن خانه ها، و نبودن پستو و انباري هاي متعدد، خانه تكاني آسان تر شده، اما اصول آن تغييري نكرده است.
به اعتقاد جامعه شناسان با كاركردن خانم ها در بيرون از منزل و كمبود وقت، بازار كارگران خانه ها در اين ايام سكه مي شود. از ماه اسفند تمام وقت آنان پر است و خدا نكند كه كسي فراموش كند براي خانه تكاني وقت بگيرد، آن وقت است كه پدر مرد خانه درمي آيد!
بازار گرم نظافت چي ها و شركت هاي خدماتي
هرچه به آخر اسفند نزديك مي شويم روزنامه ها و در و ديوار شهر از آگهي نظافت چي براي كارهاي شب عيد پر مي شود كه در روي برخي از آنها نظافت منزل و راه پله، شست وشوي فرش و موكت و اسباب كشي درج شده است و حتي در برخي از آگهي ها، شركت هاي خدماتي بهداشتي به صورت شبانه روزي هم سرويس مي دهند.
همچنين وانت بارهايي كه پر از فرش هاي ماشيني است اين روزها زياد در كوچه و خيابان ها به چشم مي خورد در خانه ها هم بوي تميز كننده ها در فضا موج مي زند و خلاصه همه چيز رنگ و بوي امروزي و به اصطلاح مدرن به خود گرفته است. براي اطلاعات بيشتر از نرخ شركت هاي خدماتي جهت نظافت، با يكي از اين شركت ها تماس گرفتم، ليست قيمت ها را بدين شرح اعلام كرد:
«كارگر منزل آقا، ساعتي 3 هزار تومان و خانم 4 هزار تومان، 8 ساعت كار مفيد در طول يك روز هم 22 هزار تومان. قيمت شست وشوي فرش ماشيني با آب خالي متري 1200 تومان با شامپو 1500 تومان و اعلاشويي 2 هزار تومان. فرش دستباف البته از نوع مشهد و كاشان از متري 3 هزار تومان به بالا.»
بدين ترتيب اگر قصد داريد به شيوه مدرن خانه تكاني كنيد بايد دست در جيب شويد و اگر ترجيح مي دهيد لذت و شيريني شب عيد را با خانه تكاني سنتي بيشتر نمائيد، با بيرون ريختن لوازم اضافه و شستن ظروف بلور و كريستال داخل بوفه ها و كمدها كار را آغاز كنيد.
البته در اينكه خانه تكاني كار سخت و پرزحمتي است، هيچ شكي نيست، ولي كافي است بعد از تميز شدن خانه و جابه جايي وسايل از پنجره تميز خانه به جوانه هاي سبز شده درختان نگاهي بيندازيد و بوي عيد را استشمام كنيد، تمام خستگي از بين خواهد رفت.
خانه تكاني براي شادي گذشتگان
اسدالله ايزدپناه استاد دانشگاه و مدرس مردم شناسي در گفت وگو با گزارشگر كيهان، يكي از آيين هاي نوروزي كه از روزگاري دور در فرهنگ ايرانيان ثبت شده و خانواده هاي ايراني را هر ساله پيش از فرارسيدن نوروز و آغاز بهار به جنب وجوش وامي دارد، «خانه تكاني» عنوان مي كند و مي گويد: «ايرانيان از قديم با تميز و مرتب كردن خانه هاي خود به استقبال بهار و طبيعتي نورفته و در پي اهميتي فراتر از نظافت معمولي آن را خوش يمن مي دانند. اين رسم ديرينه در اعتقاد مردم، به بازگشت ارواح درگذشتگان در اين روزها به زمين و خانه و كاشانه خود ريشه دارد.»
وي مي گويد: «ايرانيان باستان بر اين باور بودند كه ارواح درگذشتگان از ديدن خانه هاي تميز و آراسته شاد مي شدند و براي بازماندگان دعاي خير مي فرستند و در غير اين صورت غمگين و افسرده بازمي گردند. همچنين مي گويند بسياري از ايرانيان و بخصوص زرتشتيان از چند روز قبل از آغاز بهار، در خانه خود مشك و عنبر مي سوزاندند و شمع و چراغ روشن مي كردند.»
اين استاد دانشگاه مي گويد: «خانه تكاني و زدودن ناپاكي و پلشتي ها از فضاي خانه در پايان سال مظهر و نمادي از زدودن كهنگي، سياهي و آماده كردن فضايي پاك براي استقبال از روشنايي ها و خوبي هاست.»
سنتي براي نزديك شدن دل ها
خانه تكاني سنتي است كه همراه ديگر آداب و رسوم، در روزهاي پاياني سال از تازگي بهار الگو گرفته است. نو شدن امري است كه ابتدا از خانه ها شروع مي شود و به دنبال آن به افراد يادآوري مي كند كه بايد خود را در سال جديد متحول كنند.
روان شناسان معتقدند به باور ايرانيان نظافت خانه و دور ريختن وسايل قديمي و تعمير خانه زندگي و روحيه آنان را نو و شاداب مي كند و اين شادابي و تازگي روحيه مضاعفي را به آنان براي آغازي نو مي دهد. سالي كه در آن همه مصمم هستند با انگيزه و انرژي بيشتري به زندگي ادامه دهند.
دكتر سميه فواديان روان شناس نيز در گفت وگو با سرويس گزارش كيهان در تحليل كاركردهاي اين سنت پسنديده معتقد است: «خانه تكاني به افراد جرأت رهايي از وابستگي ها را مي دهد و فرصت دور ريختن خاطرات بدي كه در ذهن خود بايگاني كرده اند را ايجاد مي كند. همچنين خانه تكاني اولين مشخصه نزديك شدن به سال نو و روزهاي ديگر است، سالي كه در آن بايد همراه با تميز كردن پليدي هاي مادي، پليدي هاي روحي را نيز دور كرد.»
دكتر فواديان مي گويد: «تميز كردن و مرتب نگه داشتن محيط، نظم و انضباط در اطراف خانه و زندگي از پديده هايي هستند كه انسان ها همواره به آن توجه داشته اند و ترجيح مي دهند به اين شيوه زندگي خود را اداره كنند، پاكيزگي بيش از آنكه، اهميت جسماني و سلامت براي جسم و بدن انسان داشته باشد، روي روح و روان انسان هم موثر است.»
وي در ادامه مي گويد: «خانه تكاني همچنين قدرت انسجام ميان افراد را در خانواده افزايش مي دهد و روحيه كار دسته جمعي را بالا مي برد و به آنها آموزش مي دهد، خانه تكاني و مسئوليت پاكيزه نگه داشتن خانه نبايد تنها بر دوش يك نفر باشد و بهتر است ساير اعضاي خانواده با هم همكاري كرده و به طور دسته جمعي خانه تكاني كنند. در اين صورت يك نفر احساس خستگي و نارضايتي نمي كند.» اين روانشناس مي گويد: «وقتي كه تمام خانواده با يكديگر همكاري مي كنند جو صميمانه اي پديد مي آيد حتي مادران و همسران بايد از اعضاي خانواده بخواهند تا خود اتاق و وسايلشان را مرتب و تميز كنند، در اين صورت افراد خصوصا كودكان مسئوليت پذيري را فرا خواهند گرفت و احساس مشاركت براي آنان دروني مي شود.»
مراحلي براي خانه تكاني موفق
شست وشو و رفت و روب از رسوم بسيار قديمي آماده شدن براي عيد نوروز است هر چند كه آپارتمان هاي كوچك و بدون پستو و زيرزمين تقريبا در تمام مدت سال نسبتا تميز هستند، اما تميزترين خانه ها هم مدتي مانده به نوروز براي شگونش هم كه شده از بالا تا پايين خانه روفته، شسته و برق انداخته مي شوند.
مريم ميرفتاحي طراح و دكوراسيون داخلي منازل در گفت وگو با گزارشگر كيهان مي گويد: «اين روزها كه كمتر كسي به صورت تمام وقت در خانه است و كار نظافت بايد تدريجي انجام شود، هيچ چيز بهتر از يك روش خوب و برنامه ريزي شده به كمك نمي آيد.»
وي مي گويد: «روند داشتن خانه اي تميز، بدون نگراني و تشويش طي مراحل مختلفي به انجام مي رسد. كه مهمترين آنها زود شروع كردن خانه تكاني است. نظافت و تميز كردن خانه بايد از مدتها قبل از رسيدن لحظات سال تحويل انجام شده باشد. يعني خانه تكاني را بايد از همين الان آغاز كرد. همچنين قبل از اينكه كار نظافت آغاز شود، بهتر است فهرستي از تمام چيزهايي كه بايد تميز شود تهيه گردد. كارها را بايد براساس هر اتاق تقسيم كرد تا خيلي خسته كننده نباشد.» ميرفتاحي در ادامه با اشاره به اينكه كارها را بايد ساده كرد و وسايل اضافي به بيرون از منزل منتقل شود، مي گويد: «نظافت لزوما معادل با كار سخت نيست گوش كردن يك موسيقي خوب يا يك برنامه راديويي مفيد مي تواند افراد را با اشتياق بيشتري به تحرك وادارد. انگيزه لازم هم براي كار بايد به وجود آيد ضمن اينكه مشاركت همه اعضاي خانواده در خانه تكاني شيوه بسيار خوب و دلچسبي براي اجراي اين سنتهاي قديمي است.»
بهار رستاخيز طبيعت
«رسم و رسوم خانه تكاني ريشه در اعتقادات مذهبي ما دارد و نشان دهنده اين است كه دين اسلام پيروان خود را به رعايت بهداشت كه لازمه ارتقاي سطح كارآمدي افراد يك جامعه است، سوق مي دهد و هر سنتي كه ما را به نظافت دعوت كند در راستاي دستورات ديني و انبياي الهي است خصوصا در شروع فصل بهار كه با زنده شدن طبيعت نشاطي در كل عالم و در همه مردم بوجود مي آيد و بهار مظهر جمال خلقت است و در اين فصل عالم طبيعت از حالت خمودگي به حالت زندگي و نشاط برمي گردد و اين سنت نيز اشاره به اين مسئله دارد» حجت الاسلام والمسلمين خليل منصوري نويسنده و پژوهشگر در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان مطلب فوق اضافه مي كند: «در فرهنگ اسلامي- ايراني، بهار و نوروز معنا و مفهومي ديگر مي يابد، اين فصل، فصل رويشي دوباره است و نظافت و پاكي كه جزئي از ايمان است در اين محفل به تخت مي نشيند. گردوغبار همانگونه كه از فضاي خانه به شست وشوي ظاهر مي رود، جان آدمي نيز به صفاي ديدار، صله رحم و عفو و گذشت طاهر مي شود.»
وي مي گويد: «نوروز، سنت ايراني است ولي چون با طهارت آدميان آميخته است، نوروز خودسازي ايماني نيز مي باشد، از اين روست كه در آن همه گونه طهارت و نظافت و شست وشو از تن و جان و خانه و كاشانه به چشم مي خورد.»
منصوري در ادامه اضافه مي كند: «بهار همانگونه كه در سنت ما رستاخيز طبيعت است، بهارشستن و رفتن كدورت هاست. اين گونه است كه با غباروبي آستان خانه و آب پاشي درگاه كاشانه، نشانه هايي از بهار زنده شدن جان را به دوستان هديه مي دهيم و با گشودن درهاي خانه، درهاي جان را نيز به آب آبادي صله رحم و ديد و بازديد دوستان آبادان مي كنند و زنگار كينه ها از دل ها مي زدايند و ابرهاي تيره و تار دشمني را به خورشيد مهر، پراكنده مي سازد.»
اين نويسنده با اشاره به اينكه زيبايي بهار و نوروز را مي بايست در همين هماهنگي ميان طبيعت آفاقي وانفسي آدمي يافت، در توضيح بيشتر اين مطلب چنين مي گويد: «همان طور كه طبيعت بيرون، از مهر خورشيد و ترنم باران و چهچهه مستانه پرندگان به وجد مي آيد و زنده و هوشيار مي گردد، طبيعت درون آدمي اين گونه به شور مي آيد و شيرين مي گردد و صورت و سيرت آدميان گشاده مي شود و جان ها و تن ها گرم از صفاي مهر و محبت مي شود و شادي همه هستي را دربرمي گيرد.»
حجت الاسلام منصوري در ادامه صحبتهاي خود به رمز ماندگاري آيين هاي ايرانيان هم اشاره مي كند و مي گويد: «راز مانايي و پويايي آيين نوروز و خانه تكاني ايرانيان در هماهنگي و سازگاري شگفت عقل و فطرت، بيرون و درون، و آفاق و انفس است، بنابراين همانگونه كه هر ساله با خانه تكاني و خاك روبي و غبارزدايي بر آنيم تا ظاهر ما زيبا و قشنگ جلوه نمايد، بكوشيم تا با خودسازي و غبارروبي از جان هايمان، شادي ظاهري را به سروري باطني تبديل كنيم. كينه ها و حسادتها را كنار نهيم و با گذشت و عفو از خطاها و اشتباهات و گناهان، به خود و ديگران فرصت بازسازي دوباره را دهيم چنانكه بهار خداوند اين فرصت را به ما مي دهد تا رستاخيز خود را داشته باشيم و از گذر زمان به حقيقتي جاودانه رسيم.»
گزارش