شعر و شاعري امام علي(ع)

علي خوشه چرخ آراني
در باب شناخت و معرفت امام علي(ع) و عظمت علم و دانش او همين بس كه انسان هرچند هم پرمطالعه و دانش اندوخته باشد، به اشاره بگذرد؛ زيرا شناسايي علي بن ابي طالب(ع) در حد و توان مطالعه و علوم و مقياس هاي بشري نيست، به ديگر عبارت سخن درباره امام علي(ع) و ذكر اوصاف و فضايل او به مصداق كلام پيامبر اكرم(ص) كه فرمودند: لو ان الرياض اقلام و البحر مداد و الجن حساب و الانس كتاب ماحصوا فضايل علي بن ابي طالب(ع) (بحارالانوار، جلد 28، صفحه 197) «اگر درختان باغ ها قلم شوند و تمام درياها مركب شوند و جن ها حسابگر و انسان ها نويسنده، نمي تواند فضايل علي(ع) را برشمار آورند» حجت است زيرا طبيعي است كسي كه در دريايي بي ساحل و كبود دست و پا مي زند و خورشيد را مي نگرد كه از سويي از آب طلوع مي كند و در سويي ديگر در آب فرو مي رود، نمي تواند درباره اين دريا زبان را به تحرك وادارد و كلامي بر زبان جاري سازد.
علي(ع) همان بيكران دريايي است كه خورشيد همه ارزش هاي زندگي و احساس و شعر انساني از يك سو از آن مي دمد و از سوي ديگر در آن غروب مي كند و گنجايش سطح هستي علي(ع)، است كه مي تواند تمام تابندگي هاي وجود را بگيرد و از خود متجلي سازد.
اگرچه واقعيت علي (ع) در همه مظاهر زيبايي هاي عظمت شامل احساس، تقوا، شجاعت، بزرگي، سخاوت، انسان دوستي، ايثار، يتيم نوازي، نيايش، عبادت، ولايت مطلق، تسلط بر ملك و ملكوت، محبت و همه سجاياي انساني و الهي متجلي است. ولي آن گاه كه از همه اين خوبي ها مي گذريم، ياد مي آوريم كه علي(ع) شاعري توانا هم هست. تا آن جا كه «ابن عبد ربه» در كتاب «العقد الفريد» گويد: شاعران پيامبر سه كس بودند، حسان بن ثابت، عبداله بن رواحه و كعب بن مالك.» سپس از سعيدبن مسبب نقل مي كند كه: «ابوبكر شاعر بود، عمر شاعر بود، ولي علي ابن ابي طالب(ع) شاعرترين سه تن بوده، و آن گاه چكامه «لمن رايه سوداء» را به عنوان شعر امام علي(ع مي آورد. ضمن اين كه بسياري ازبزرگان و پيش كسوتان علوم ديني و تفاسير اعم از راغب اصفهاني، شيخ مفيد، طبرسي، سيوطي، مجلسي، زمخشري و... سروده هايي را از امام علي(ع) در آثار خود نقل كرده اند كه منبع اكثر اين اشعار كتاب «انوار العقول في اشعار وصي الرسول» است كه ديواني است منسوب به حضرت علي(ع) كه در آن اشعار به طريق الفبايي قافيه تنظيم شده است و كار گردآوري آن به وسيله «قطب الدين كيدري» انجام شده است كه اين نقل حاكي از اين موضوع است كه علي(ع) شعر مي سرود و خود سخن وري سخن سنج و نقاد بود كه اوج سخن وري ايشان در كتاب پرارج نهج البلاغه قابل مشاهده است.
ذكر اين نكته هم ضروري است كه شعر و شاعري با همه نقش رسانه اي و اهميت كه در آغاز اسلام داشته و با وجود آن كه پيامبر عظيم الشأن اسلام(ص) شاعران راستين را ستوده ولي باز اين گونه از سخن در سرآغاز نزول تدريجي قرآن طلوع و فروغ آيات نوربخش آن، رنگ جاهلي اش را باخته بود و در جايگاهي از ارزش و اعتبار نبوده كه انگيزه اي براي امام در سرودن شعر ايجاد مي كند وگرنه شعر علي بن ابي طالب(ع) هم، همانند نثر وزين و پربهاي نهج البلاغه در اوج فصاحت و بلاغت ذكر مي گرديد و
«سيد رضي» اهتزاز درآورنده پرچم بلاغت امام، اشعار منظوم او را نيز تدوين و گردآوري مي كرد ولي با اين حال «سيد رضي» در نهج البلاغه و ديگر اثرش به عنوان «خصايص امير المؤمنين» قطعه هايي را از شعر حضرت علي(ع) نقل كرده است. اين نكته و همچنين سخناني همچون سخن سعيدبن مسيب نشان مي دهد كه علي(ع) با شعر و شاعري بيگانه نبوده و گاه گاهي به جهت تناسب و تقارن با حوادث و... سروده هايي رانقل مي نموده است و بي جهت نيست كه امام عارفان در خطبه 233 نهج البلاغه صراحتاً اعلام مي نمايند كه...» وانا لامراء الكلام» ما اميران وپيشوايان سخن هستيم» كه اين عبارت كوتاه از نگاه شاعران فارسي زبان دور نمانده و در قالب الفاظي موزون و مقفي چنين واقعيتي را به تصوير كشيده اند، مثلاً ناصرخسرو در تأييد كلام ذكر شده مي گويد:
بنده سخن اويند، احرار خود امروز
فرداش به بند آيند او باش به خنجر
و يا سعدي گويد:
آفرين بر زبان شيرينت
كاين همه شور در جهان انداخت
و يا الهي قمشه اي مي سرايد:
بنيوش پندش كه يك سخندان
همچو علي شاه اوليا نيست
و يا «طالب آملي» بيان مي دارد كه:
معلي كلام و مصفي ضميرم
ملمع بيان و مرصع زبانم
اميد آن كه خداوند سبحان همگي ما را از متوسلين و متمسكين به ولايت علي(ع) قرار دهد تا زمينه شناخت و معرفت نسبت به او افزون گردد.

تقديم به ساحت قدسي امير المومنان علي (ع)

حامد انتظام
كسي نمانده كه نام تو را نمي داند
زمانه حجم كلام تو را نمي داند
عقيق مي شوي و هديه مي شوي شب وروز
كوير وسعت بام تو را نمي داند
نشسته تير به پايت كه استخاره كني
و تيغكي كه مرام تو را نمي داند
قمر دو نيمه شود در هجوم حادثه ها
كه عقل قرص تمام تو را نمي داند
چه دير مي شود اين توبه هاي بي فرجام
براي آنكه مقام تو را نمي داند
عجب مدارم از اين لطف هاي بي پاسخ
كسي جواب سلام تو را نمي داند

در نخستين اجلاس ناشران جهان اسلام مطرح شد
جهان ،تشنه انديشه هاي ناب اسلام است

امين احمدي
پيشينه فرهنگي بسيار غني و دانشمندان فراوان در آسمان علم و ادب كشورهاي اسلامي، قرن ها زبانزد كشورهاي جهان بوده است. در اين ميان متاسفانه ارتباط كشورهاي اسلامي در حوزه نشر ضعف هاي بسياري دارد كه موجب گسست عميقي بين ناشران شده است و به دليل عدم آشنايي آن ها با هم آثار مكتوب همديگر را خنثي
مي كنند. اما به نظر مي رسد با برگزاري اولين نشست ناشران جهان اسلام در سالن اجلاس سران كشورهاي اسلامي زمينه براي ارتباط بيشتر اين كشورها از توليدات علمي و فرهنگي هم شده و زمينه اي براي معرفي نويسندگان و شاعران مسلمان در سراسر سرزمين هاي اسلامي ايجاد شود.
اين نشست دو روزه با هدف ارتباط بيشتر ناشران و نزديكي آن ها براي تعامل و همكاري در حوزه نشر و با حضور محمود احمدي نژاد،
آيت الله تسخيري دبيركل مجمع تقريب مذاهب اسلامي ، سيدمحمد حسيني وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، علي زارعي نجفدري، مشاور رييس جمهور و دبيركل اجلاس ناشران جهان اسلام، سردار جزايري معاون فرهنگي ستاد كل نيروهاي مسلح، پروفسور مولانا مشاور رئيس جمهور و جمعي از ناشران داخلي و خارجي روز يك شنبه در تهران برگزار شد.
جهان اسلام بايد در حوزه نشر پيشواي جهان باشد
علي زارعي نجف دري مشاور رييس جمهور و دبيركل اجلاس ناشران كشورهاي اسلامي نخستين سخنران اين نشست بود. او با بيان اينكه جهان اسلام بايد فراتر از حوزه نشر جهان غرب عمل كندو پيشگامي جهان را در اين عرصه برعهده بگيرد گفت: ظرفيت نشر در دنياي اسلام به حدي است كه ناشران مسلمان مي توانند پيشوايي حوزه نشر در دنيا را بر عهده بگيرند.
مشاور رئيس جمهور درباره تعداد كشورهاي حاضر در اين نشست و اهداف برگزاري اين اجلاس گفت: اين اجلاس با هدف آشنا كردن ناشران مسلمان با يكديگر برگزار شده تا ناشران مسلمان يكديگر را پيدا كنند و با هم آشنا شوند. متاسفانه ناشران مسلمان در حال حاضر در دنيا همديگر را
آن گونه كه بايد نمي شناسند، به همين دليل قصد ما در وهله اول ايجاد تعامل بين ناشران مسلمان است.
او ادامه داد: در اين اجلاس نمايندگان 32 كشور جهان حضور دارند و درباره ضرورت هاي اين ارتباط به گفت و گو مي پردازند.
دبيركل اجلاس ناشران كشورهاي اسلامي با اشاره به تجربه موفق كشورهاي غربي در چاپ مشترك آثار مكتوبشان گفت: يكي از دلايل افزايش آماري تيراژ كتاب در غرب، تعامل بسيار زياد ناشران اروپايي و امريكايي با يكديگر است به طوري كه گاهي شمارگان يك كتاب آن ها به ميليون ها نسخه در دنيا برساند. به عقيده من ايجاد تعامل ميان ناشران تمام كشورهاي اسلامي كه از اهداف بلند مدت ماست مي تواند اين تيراژ را براين نويسندگان اسلامي نيز به همراه داشته باشد.
زارعي همچنين بر محتواي غني آثار اسلامي كه زمينه ساز رشد و گسترش ناشران اسلامي مي شود تاكيد كرد و افزود: اگرچه حوزه نشر در غرب توسعه يافته و بسيار جلو و به روز است، اما براي ما مدينه فاضله نيست، ما با توجه به پيشينه علمي- اسلامي و نويسندگان و انديشمندان بزرگي كه داريم به جايگاهي بسيار فراتر از جايگاه غربي ها مي انديشيم.
او در پايان تاكيد كرداجلاس ناشران مسلمان حركتي مستقل است كه هم از حمايت دولت برخوردار است و هم از پشتيباني بخش خصوصي.
معرفي سيماي واقعي اسلام به دنياي غرب
« جمهوري اسلامي ايران خواهان همياري و همكاري جهان اسلام براي پيش برد اهداف و
آرمان هاي اسلامي و شكوفايي فرهنگ اسلامي است و ناشران جهان اسلام مي توانند با بهره گيري از تجربيات يكديگر و مشاركت در ترجمه آثار يكديگر در دست يابي به اين هدف شتاب دهند.» اين ها سخنان محمد حسيني، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي بود كه به عنوان دومين سخنران در اين نشست به سخنراني پرداخت.
وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي افزود: كتاب بهترين وسيله براي مبادله فرهنگي، معرفت و شناخت است و ناشران در جهت ايفاي اين رسالت الهي نقشي بي بديل دارند. اجلاس ناشران كشورهاي جهان اسلام فرصت خوبي است كه به حوزه نشر و كتاب توجه جدي صورت بگيرد
او اضافه كرد: برگزاري اجلاس ناشران جهان اسلام تأكيد مجددي بر اين باور است كه مسلمانان عالم مي توانند و بايد امت واحده اي تشكيل دهند. در واقع همين امر سبب مي شود ما رويكرد مجدانه اي به كتاب و لوازم آن مانند نشر داشته باشيم.
سيد محمد حسيني در ادامه سخنان خود به وضعيت نشر در ايران پس از پيروزي انقلاب اسلامي اشاره كرد و گفت:بعد از پيروزي انقلاب اسلامي توجه به انتشار آثار فاخر بيش از گذشته شد، به طوري كه سالانه بيش از 60 هزار كتاب در ايران منتشر مي شود. در عين حال در كنار اين ميزان نشر ما نمايشگاه هاي متعدد بين المللي و استاني برگزار مي كنيم كه همه اينها نشان از رونق صنعت نشر در كشور دارد و موجب مباهات ماست.
او ادامه داد: رويكرد فرهنگي دولت، توجه به مقوله كتاب و اهتمام به ترويج مطالعه در كشور ، همچنين بحث نشر از نقاط برجسته توجه جمهوري اسلامي ايران به اين موضوع است.
حسيني با بيان اينكه جهان اسلام و ناشران جهان اسلام ظرفيت هاي زيادي دارند، گفت: ما نبايد صرفا به پاسخ گويي به شبهات و دفاع از تعليمات اسلام بسنده كنيم؛ بلكه بايد مباني فرهنگي ليبرال را نيز به چالش بكشيم.
وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي با اشاره به افزايش علاقه مندي جهان غرب به انديشه هاي اسلامي مسئوليت ناشران جهان اسلام را بسيار بيشتر از قبل دانست و گفت: يكي از مختصات جهان امروز، عطشي است كه در ميان مردم دنيا براي آگاهي از محتواي اصيل اسلامي ايجاد شده است، امروزه گرايش جهان غرب به عرفان اسلامي و قران به حدي است كه باعث نگراني مسئولان آن كشورها شده است. اين موضوع باعث مي شود ناشران مسئوليتي سنگينتر از گذشته بر دوش داشته باشند.
وي از ناشران مسلمان خواست كه پيش از آنكه مستشرقان بخواهند مسائل و وقايع دنياي اسلام را با زباني تحريف آميز بازتاب دهند، خودشان وارد ميدان شده و اصالتهاي اسلامي را به دنيا معرفي كنند.
حسيني با بيان اين كه دشمنان جهان اسلام به دنبال گسترش اسلام هراسي هستند، گفت: مسلمانان نبايد اجازه دهند كه آن ها به اين هدف خود دست پيدا كنند و در اين ارتباط، حوزه نشر و كتاب نقش مؤثري دارد.
وزير فرهنگ و ارشاد يادآور شد: در روزگاري كه كمترين وسايل ارتباطي به زحمت در دنيا پيدا
مي شد، پيامبر اسلام(ص) با ارسال نامه به سران كشورهاي دنيا رسالت خودشان را انجام دادند و اينك ما در عصر ارتباطات امروز هيچ عذري نداريم كه بخواهيم از مسئوليت خودمان شانه خالي كنيم. جمهوري اسلامي ايران تجربيات گرانبهايي در حوزه فرهنگ دارد كه مي تواند آنها را در اختيار ناشران ساير كشورهاي اسلامي قرار دهد.
حسيني در پايان خواهان حفظ نگاه اسلامي ناشران شد و از ويروس تقليد صرف از غرب نام برد و گفت: هدف عمده ما از برگزاري اجلاس ناشران جهان اسلام صيانت از روحيه تسليم ناپذيري ناشران مسلمان دربرابر فرهنگ غربي است ما بايد به جاي تقليد صرف از دنياي غرب، بيش از پيش سيماي حقيقي اسلام را به دنيا معرفي كنيم.
نقد دنياي غرب، ماموريت ناشران جهان اسلام
سومين سخنران نخستين اجلاس ناشران كشورهاي اسلامي، رئيس جمهوري ايران بود. محمود احمدي نژاد در ابتداي سخنان خود به اهميت اين نشست پرداخت و گفت: اولين ماموريت ناشران جهان اسلام نقد دنياي غرب و دومين ماموريت آن توليد و انتشار محصولات جهان اسلام در كل عالم است.
احمدي نژاد با اشاره به اجتماع انديشمندان و ناشران به عنوان حركتي بزرگ و سازنده گفت: : نشر و توليد علم دو بال حركت فرهنگي هستند، تاليف و توليد انديشه ، فرهنگ و انتشار آن يك مديريت الهي است. اگر علم و انديشه اي توليد شود اما در اختيار جامعه بشري قرار نگيرد همانند اين است كه اصلاً توليد انجام نشده است.
رئيس جمهور در ادامه سخنان خود به تفاوت ديدگاه اسلام با دنياي غرب پرداخت و گفت: از ديدگاه اسلام، انسان موجودي اجتماعي است، ما معتقديم كه تنها راه شكوفايي انسان، تعاملات و ارتباطات انساني است و انسان بدون اين تعاملات موجودي بي معناست، ولي تعريف آن ها از انسان مانند قرار دادن كالاها در كنار هم ديگر است به طوري كه مزاحم هم نشوند. دنياي غرب همه موجوديت انسان را در غرايض و تمايلات مادي وي خلاصه كرده است، اما ما معتقديم خداوند متعال عالم را براي انسان خلق كرد و انسان را براي خود به طوري كه انسان بايد خليفه خدا بر روي زمين شود زيرا اين استعداد را دارد.
احمدي نژاد در ادامه خطاب به ناشران جهان اسلام گفت: امروز كفگير ليبرال دموكراسي غرب به كف ديگ خورده است. اكنون غربي ها سوخت تاريخي شان تمام شده است و امروز نوبت شما موحدان و عدالت خواهان جهان است، حركت كنيد و انديشه هاي ناب و آموزه هاي پاك پيامبران را به بشريت هديه كنيد.
موضوع اسلام هراسي غرب ديگر موضوعي بود كه احمدي نژاد در سخنانش به آن پرداخت و گفت: در ادامه با اشاره به اينكه امروز يك جريان سازمان يافته اسلام هراسي در دنيا مشاهده مي شود، اين جريان نه فقط جرياني ضداسلامي بلكه جرياني ضد دين است. كساني كه جريان اسلام ستيزي و ستيز با ارتباط انسان با آسمان را سازمان دادند، خودشان ضرر كرده اند و از اين به بعد بيش از اين ضرر خواهند كرد. وظيفه ناشران نيز توجه به انتشار كتاب هايي است كه اسلام واقعي را به تشنگان اين مفاهيم در سراسر جهان منتظر آن ها بشناساند.
رئيس جمهور در ادامه به جريان مادي و برابري انسان با حيوان در اين جريان اشاره كرد و گفت: جريان مادي انسان را به سمت ارضاء غرايز سوق مي دهد كه رفتن به اين سمت حتي از كشته شدن آن فرد نيز بدتر است زيرا اين نوع رفتار نسل هاي پي در پي را از بين مي برد. اين نوع ساختمان و مادي گرايي معيار ارزش انسان در جوامع سرمايه داري است چرا كه ما شاهد هستيم خود انسان باعث تبليغ كالاها شده است.
احمدي نژاد در پايان خطاب به انديشمندان و ناشران جهان اسلام گفت: ما به دنبال نجات جهان اسلام نيستيم بلكه به دنبال نجات بشريت بوده و هستيم چرا كه معتقديم پيامبر اسلام متعلق به همه بشريت است. اكنون به لطف خدا دوران امپراطوري مادي رو به پايان است و فلسفه وجود خود را از دست داده است. بر همين اساس ما بايد از موضع انفعالي خارج شويم كه اولين گام آن نقد جهان سرمايه داري و گام دوم معرفي نگاه الهي اسلام به انسان است.

گفت وگوي اشپيگل با مانكل هنينگ نويسنده سوئدي
بي عاطفگي غرب نسبت به آفريقا خواب را از چشمان من ربوده است

هنينگ مانكل متولد سوم فوريه سال 1948، يك نويسنده است كه گاهي نيز براي كودكان و همچنين در زمينه نمايشنامه نويسندگي مي كند. وي بيشتر بخاطر سري رمان هاي جنايي خود و خلق قهرماني به نام
كرت والندر (Kurt Wallander ) شناخته شده است. اين نويسنده سوئدي كه كتابهايش در سر تا سر اروپا بهترين فروش را داشته است، به مدت چهار سال زمان خود را بين وطن اسكانديناويايي خود و ماپوتو، پايتخت موزامبيك تقسيم كرد، و در آنجا هدايت تئاتر Teatro Avenida را به دست گرفت. كتابهاي مانكل تنها در آلمان بيش از 4 ميليون فروش داشته كه خيلي از آنها از مجموعه كتاب هاي مخلوق محبوب افسانه اي اش، والندر بوده است. وي در رمان هايش به مسائلي همچون فقر، جهاني سازي و مشكلات پيچيده قانوني و اخلاقي مي پردازد. مانكل در تعداي از كارهايش سعي كرد
ناخوشي ها و بدبختي هاي آفريقا را به تصوير بكشد و آنها را به يادگار بگذارد، مانند نليو (Nelio) كه داستاني گيرا درباره يك پسر بچه يتيم است كه در موزامبيك زندگي مي كند. درباره زندگي سياسي او به اختصار مي توان به حضور او در تظاهرات مخالفان سال 1968 سوئد اشاره كرد، به مسائل ديگري نيز همچون جنگ ويتنام، جنگ مستعمراتي پرتقال، رژيم
تبعيض نژادي آفريقاي جنوبي نيز اعتراض كرده است .نويسنده پر فروش
داستان هاي مرموز جنايي، هنينگ مانكل، كسي كه مدت مديدي را نيز در آفريقا زندگي كرده است به تشريح فقر در آفريقا، اپيدمي ايدز و توقف
كمك هاي بين المللي به كشورهاي درحال توسعه مي پردازد.
اشپيگل: آقاي مانكل، هنگامي كه نخست وزير انگلستان توني بلر رياست اتحاديه اروپا و سه سال بعد كشورهاي گروه هشت را قبول
مي كند، مبارزه عليه فقر و مريضي در آفريقا را به عنوان اصلي ترين برنامه سياسي بين المللي خود قرار مي دهد. رئيس جمهور جديد آلمان، هورست كوهلر، به عنوان اولين سفر خارجي خود كشورهاي سيرا لئون، بنين، اتيوپي و جيبوتي را در آفريقا انتخاب مي كند. آيا اينها نشانه هايي از شناخت و درك مشكلات آفريقا محسوب مي شوند؟
مانكل: من ياد گرفته ام كه قبل از جدي گرفتن برنامه كاري هر صاحب منسبي، منتظر بمانم و آن را تماشا كنم. در ضمن اين اولين باري نيست كه سياستمداران پشت تريبون ها اعلام مي كنند كه قصد دارند در نهايت اقدامي عليه بدبختي در آفريقا بكنند. هرگاه چنين چيزي در گذشته اتفاق افتاد، همان سياستمداران اينجا و آنجا سفر كردند و در نشريه ها و رسانه ها جملات هوشمندانه ايي را در حيطه گستره تعهدات سياسي خود گفتند. مردمي كه در آن سوي اين قول ها قرار داشتند، هرگز به سودي نرسيدند.
¤ شما بايد قبول كنيد كه ميليون ها دلار و يورو كمك هاي خارجي كه در سالهاي اخير به آفريقا فرستاده شد، حاكي از تغيير است. چرا اينقدر نسبت به مقاصد سياسي كشورهاي پيشرفته بدبين هستيد؟
-نوع علاقه غرب نسبت به آفريقا، خصوصا در طي15 سال گذشته، به طرز چشمگيري تغيير كرده است. وقتي جنگ سرد تمام شد، اين قاره اهميت نظامي و استراتژيك خود را براي بقيه جهان از دست داد. ناگهان هيچ كس ديگر به آفريقا علاقه ايي نداشت. نتيجه آن تغيير اين است كه ما امروز مي دانيم آفريقا چگونه در حال مردن است اما تقريبا هيچ چيزي راجع به زندگي در آفريقا نمي دانيم. البته از مواد خام آفريقا از جمله قهوه، تنباكو، مواد معدني و يا بازيكنان فوتبال بدمان نمي آيد. جالب است كه بدانيم اكثر دكترهاي آفريقايي در كشورهاي اروپايي مشغول هستند تا در خود آفريقا.
¤ تمام اين مطالب با توجه به كشوري مانند موزامبيك (جنوب شرقي آفريقا) به چه معناست، كشوري كه شما 15 سال در آن زندگي كرده ايد و كار كرده ايد؟
- موزامبيك يكي از فقيرترين كشورهاي دنيا است. اما هميشه اينطور نبوده است. در واقع، موزامبيك مي بايست يك كشور ثرتمند باشد. همه چيز دارد: آب، مناطق ماهي گيري غني، اقتصاد كشاوزي چند بعدي، معادن، و حتي شايد نفت و قابليت توريستي بالا. اين كشور داراي موهبت هايي است همچون خط ساحلي به طول 1200 مايل، ساحل هاي شني بي انتها و جمعيت نسبتا كم. موزامبيك به طور سيستماتيك تخريب شده و تبديل به كشوري فقير شده است.
¤ توسط چه كسي؟
- فقر بنيادي محصول سالها استعمار است، اين كشور به طور مثال زدني چپاول شد. هنگامي كه استعمارگران پرتقالي نهايتا در سال 1975، كمتر از 30 سال پيش، اين كشور را ترك كردند، از خود يك مشت موزامبيكي تحصيل كرده دانشگاهي بر جاي گذاشتند كه هيچ گونه توانايي در كنترل اقتصادي سياسي كشور نداشتند و در عين حال ساختارهاي رسمي آن را نيز تغيير مي دادند.
¤ به نظر شما انداختن تمام تقصيرها به گردن استعمارهاي گذشته كمي ساده انگاري نيست؟
- نه تمام تقصيرها. اگر شما مي خواهيد در كشوري فقر را پيدا كنيد، بهترين كار اين است كه به دنبال ثروت بگرديد. خيابان هاي شهري مانند ماپوتو، پايتخت موزامبيك، پر است از مرسدس ليموزين هاي بزرگ. تا به حال آنقدر ماشين گران قيمت در يك نقطه از پايتخت كشورهاي فقير نشين نديده ام. ثروت در واقع جايي وجود دارد كه فقر وجود دارد و اكثر ثروت آنها نيز از گذر فساد به دست مي آيد و كمك هاي نقدي خارجي نيز اغلب به دست كساني كه بايد برسد، نمي رسد. در واقع سياست توسعه بين المللي اغلب بدون اينكه خود نيز بداند بازيچه دست دولت هاي فاسد جهان سوم شده است.
¤ اما آيا اين حقيقت ندارد كه بانك جهاني از سال 1985
حدود75/2 ميليارد دلار به موزامبيك تزريق كرده است، كه اكثر آن به صورت وام هاي بي بهره و كمك هاي مالي مستقيم بوده است؟ مبلغ كمي نيست.
- و چه نتايجي در بر داشته؟ اكثر اين وام ها صرف اقدامات اصلاحاتي در ساختار كشور شد. معمولا اين به معني كاهش بودجه براي مخارج عمومي بود. در نتيجه، اندك تشكيلات كارآمد باقي مانده در كشور نيز نابود شدند.
¤ چرا شما اين حرف را مي زنيد؟ نياز به اصلاحات ساختاري داخلي همچون كاهش مخارج، بي دليل نيست، خصوصا هنگامي كه هدف كاهش ميزان كمك هاي خارجي باشد كه توسط مقامات فاسد مكيده مي شود.
- در مورد خدمات بهداشتي موزامبيك كه از قبل ضعيف بوده است، به عنوان مثال، مجبور كردن آژانس هاي مهم خدماتي به بستن درب هاي خود به معني كاهش در كيفيت مراقبت هاي بهداشتي بود. اما شما هنگامي كه مراقبت هاي باليني مادران باردار را حذف مي كنيد، كه اين قضيه واقعا اتفاق افتاد، نتيجه مستقيم و بي رحمانه آن افزايش در تعداد مرگ و مير كودكان است. تمام اين ها ناشي از سياست هاي بانك جهاني است.
¤ اما مدتهاست كه در سازمان ملل چيزهايي مانند اعمال خوب حكومت از طريق سازمان هاي دموكراتيك، سيستم ماليات كاركرد، و اقدامات موثر جهت مبارزه با فساد از جمله اهداف با ارزش محسوب مي شوند.
- اعمال خوب حكومت ايده
خوبي ست. اما نمي توان آن را براحتي كلاه در سر كسي فرو كرد. اين مسئله مرا به ياد گاليله مي اندازد كه با اسرار فراوان قصد داشت مفتشان عقايد را وادار به قبول چيزي بكند كه با چشمان خود مي توانستند ببينند. بانك جهاني بايد با نگاهي دقيق تر اتفاقاتي را كه در اين كشورها رخ مي دهد مورد بررسي قرار دهد، به ويژه در بخش
مراقبت هاي بهداشتي. اگر ارائه كمك هاي مالي به نابودي اندك سازمان هاي كارآمد باقي مانده از سيستم مراقب هاي پزشكي منتج شود، تعداد مرگ و مير كودكان افزايش مي يابد. به همين خاطر است كه در غالب موارد من اعتقاد دارم سياست هاي بانك جهاني به طرز خطرناكي به نسل كشي نزديك شده است.
¤ شما نمي توانيد منكر اين قضيه شويد كه سياست هاي بانك جهاني براي مبارزه با فقر در جهان موفقيت هاي درخشاني را نيز
در بر داشته است. نگاهي به كشورهايي بياندازيد كه به سرعت در حال توسعه هستند، مانند چين و هند.
- موافقم. اما مقايسه كردن كشورها مي تواند گمراه كننده باشد. موزامبيك حداقل 10 سال را در جنگ داخلي كه توسط نيروهاي موجود در رودزيا (Rhodesia) و آفريقاي جنوبي از دست داد. هر كشوري كه زير بار چنين تجربه ايي رفته باشد، با مشكلات مشابهي روبرو مي شود. بانك جهاني از ديدن اين مسئله غافل ماند و سياست هايش به طور وحشتناكي شرايط را بدتر كرد. به عنوان مثال باعث از بين رفتن آخرين صنعت كارآمد موزامبيك شد.
¤لطفا منظورتان را شفاف تر بيان كنيد.
- توليد، آماده سازي و صادرات بادام هاي هندي. دولت با تحميل
تعرفه هاي حمايتي قصد محافظت از اين صنعت حساس داشت. اما مدافعان نظريه اقتصادهاي بازار آزاد بانك جهاني تقاضاي بازار آزاد كردند. چيزي كه مي خواستند به دست آوردند و عواقب بدي را برجاي گذاشتند. بدون حمايت دولت، صنعت آماده سازي بادام ديگر دوام نياورد. امروزه همين صنعت به شدت رو به زوال است، هزاران كارگر هم اكنون بي كار هستند، و بادام ها بدون اينكه مراحل آماده سازي را در موزامبيك طي كنند به صورت خام صادر مي شوند. و چرا اين اتفاق افتاد؟ زيرا اقتصاد بازار آزاد كاملا بدون محدوديت است و حرص انسان بدون مرز است.
¤ اين ها جملات سخت و اتهامات سنگين هستند......
- ........ كه بنظر مي رسد بانك جهاني با آنها موافق باشد. هر چه باشد رئيس بانك جهاني، جيمز ولفنسون اعتراف كرده است كه اشتباهاتي صورت گرفته است.
¤ سياستي كه باعث مي شود كمك هاي مالي وابسته به كشورهاي دريافت كننده تمايل به معرفي اصلاحات داشته باشند چه مشكلي دارد، حد اقل از اين طريق مقداري از پول به دست كساني مي رسد كه بيش از همه به آن نياز دارند.
- هيچ مشكلي ندارد، حد اقل از نظر تئوري. تنها انتقاد من متوجه ديدگاه «يك سايز براي همه» مي باشد كه توسط بانك جهاني براي اعمال
سياست هايش مورد استفاده قرار گرفته است. بانك جهاني، همانند ديگر سازمان هاي گسترش بين المللي، از اين مسئله غافل ماندند كه راه حل ها بايد در خور و مطابق با شرايط ويژه و نيازهاي مخصوص هر كشور باشد. و همانطور كه همه مي دانند كشورها با يكديگر متفاوت هستند.
¤ اتحاديه اروپا ضرورتا تعرفه هاي حمايتي، شرايط و
سهميه بندي هاي تعيين شده توسط دولت براي صادرات و واردات را كه زماني جزو شرايط برقراري روابط تجاري با 49 كشور فقير دنيا بود، حذف كرده است. آيا با توجه به اشتباهات گذشته، اين گام در مسير درستي برداشته شده است؟
- خوب، حداقل گام صحيح و مهمي است. من با رضايت كامل تصديق مي كنم كه با وجود تمام نقص هاي موجود در سياست هاي بانك جهاني، اين سازمان بسيار حائزاهميت است. نقش مهمي را به عنوان ابزار اجراي اقدامات مالي بين المللي در بازارهاي سرمايه بازي مي كند.
¤ دوست شما آقاي يان ميردال (Jan Myrdal) ، چپ گراي سوئدي، دوست دارد كمك هاي مالي متوقف شود چرا كه اعتقاد دارد اين نوع كمك ها دريافت كنندگان خود را به فساد مي كشد.
- من كمي متفاوت به اين موضوع نگاه مي كنم. مبارزه با فساد بسيار مهم است خصوصا در سطح دولتي. اما اين فساد دوطرفه است، دهندگان و گيرندگان. ما مجبوريم همزمان اقدامي در مقابل فقر بكنيم. فقر اولين شيطان قاره آفريقا است زيرا تمام مشكلات از آن نشأت مي گيرد: كثيف بودن، نبود آموزش و فرهنگ، و ايدز.
¤ ايدز بزرگ ترين بلاي حال حاضر است. 40 ميليون مردم در دور دنيا مبتلا به HIV هستند و 25 ميليون آن در آفريقا زندگي مي كنند. به نظر شما آيا سياستمداران برجسته دنيا، حتي نلسون ماندلا برنده جايزه نوبل، از اين مشكل بزرگ غافل مانده اند و يا اهميت آن را كمرنگ جلوه داده اند؟
- بله همينطور است. نلسون ماندلا رئيس جمهور آفريقا جنوبي بود و به ندرت راجع به اين مسئله صحبت مي كرد. اما من ماندلا را مقصر نمي دانم. او شغل پر مسئوليتي را به عهده گرفته بود و مشكلات زيادي براي بررسي در دست داشت.
¤ خوب، بهرحال اين اسم بيشتر جنبه سمبليك دارد. رهبران آفريقايي هنگام مواجه با معضل ايدز، به غفلت و كمبود توجه شهرت دارند و بهانه نامعقول و اصلي آنها نيز عموما اين است كه ايدز چيزي بيشتر از يك سرما خوردگي مسري است كه بتوان توسط داروهاي نا معلوم قبيله ايي درمان كرد. آيا آفريقا تمايلي به مقابله با حقيقت ندارد؟
- البته بخش اعظم آن مربوط به رسم و رسوم سنتي آفريقا و عدم تمايل آفريقايي ها به صحبت بي پرده پيرامون روابط جنسي است. اما اين طرز تفكر رو به تغيير است، اگرچه اين تغيير چيزي حدود 10 الي 15سال دير كليد خورده است. اوگاندا مثال خوبي است. تمام مردم آن از يك روستايي ساده زيست گرفته تا خود رئيس جمهور اين كشور آفريقايي درك كرده اند كه بايد به صورت جدي با اين مشكل برخورد كنند كرده و عادت هاي خود را تغيير دهند. بودجه ايي بايد براي اجراي برنامه هاي پيش گيري تخصيص يابد. اين تغيير مسير تا كنون زندگي هاي بسياري را نجات داده است.
¤اين قضيه مشابه شرايط كشور بوتسوانا (Botswana) در جنوب آفريقا است. در آنجا به مردم مبتلا به HIV داروهاي رايگان داده
مي شود. اما با توجه به موهبت الماس در آنجا بايد گفت كه بوتسوانا كشوري نسبتا غني است. در نقاط ديگر اين قاره، آفريقايي هاي صاحب نفوذ همچون وانگاري ماآتاي Wangari Muta Maathai))، برنده جايزه صلح نوبل سال 2004، مشغول انتشار اين تفكر غلط مي باشند كه ايدز توسط غرب وارد شده است تا آفريقا را از وجود مردم فقير پاكسازي كند.
- بسيار ناراحت كننده است، و تأسف آميز و اگر همين الان از اين در وارد مي شد به او مي گفتم كه چقدر در اشتباه است. اما همين مسئله نشان مي دهد كه چقدر فقر و ايدز به آميخته مي باشند. چطور مي توان به يك جوان بي سواد راه هاي پيش گيري از ايدز را آموزش داد، جواني كه هيچ پولي ندارد، در يك بيغوله زندگي مي كند و از داشتن ابتدايي ترين ابزار براي آموزش محروم است. به همين دليل است كه بهترين اسلحه براي مبارزه با ايدز در موزامبيك و نقاط ديگر آفريقا، ابتدايي ترين آنها است. علم و تعليم، دسترسي به اطلاعات و برقراري ارتباط مهمترين عناصر جلوگيري از ايدز هستند. اما كشورهاي فقير براي آموزش و برنامه هاي جلوگيري نيازمند پول هستند.
¤ اما شما نيز موكدا از اين طرز تفكر حمايت كرديد كه غرب، به خصوص اروپا تمايل خود را براي مبارزه با ايدز از دست داده است و سرنوشت آفريقا برايش مهم نيست.
- فكر كردن به شدت بي عاطفگي و بي احساسي غرب اغلب شبها مرا تا نيمه بيدار نگه مي دارد. در اروپاي ثروتمندي كه دور تا دور ما وجود دارد، داروهاي جديد ايدز را تبديل به يك بيماري مزمن كرده است. امروزه اروپايي هاي مبتلا به ايدز مي توانند يك زندگي طبيعي را داشته باشند. در آفريقا ايدزي ها براحتي مي ميرند. نمي توانم تصويري زشت تر از اين بي عدالتي تصور كنم. ما خيلي لجوجانه از اعتراف به اين موضوع اجتناب مي كنيم.
¤اما آيا اينطور نبوده است كه جامعه بين الملل، تا حدي نيز با پشتيباني سازمان ملل، توجه زيادي را به برنامه هاي كمكي، اقدامات آموزشي، مراقبت هاي پزشكي و تحقيقات كرده اند؟
- با توجه به اقتصاد و تجهيزات لجستيك ما بايد گفت كه خيلي بيشتر از اينها مي توانست انجام شود. در همين اواخر، ما به 80 ميليون بچه در ظرف چند روز كوتاه واكسن فلج اطفال زديم. اين نشان مي دهد كه هر چيزي ممكن است. و هيچ كس، بخصوص اروپايي ها، نبايد خود را در لحاف ايمني خود پوشانده و به طرز تفكر «ما» و «آنها» جان هميشگي ببخشند. ايدز يك بمب ساعتي است و سالها در حياط پشتي آلمان تيك تيك مي كرد. كشورهاي پيمان ورشو را به عنوان مثال در نظر بگيريد. اروپاي شرقي اخيرا بيشترين ميزان آلودگي هاي HIV جديد را دارد، حتي بيشتر از آفريقا.
¤ دبير كل سازمان ملل، كوفي عنان، به اين موضوع اعتراض كرده است كه جامعه جهاني پول كلاني براي مبارزه با تروريسم خرج مي كند اما در مقابله با يك ويروس كوچولو تقريبا هيچ پولي خرج نكرده است....
- ....كه حتي برنامه كاري سياسي و مذهبي خود را نيز ندارد. اين اعتراض بهترين چيزي بود كه كوفي عنان پس از مدت ها به زبان آورده است. زمان بهانه تراشي ها و عذرخواهي ها براي اين شرايط غير قابل دفاع به پايان رسيده است. دنياي امروز ما، در سال 2004، بايد بخاطر جايگاه كنوني خود در مبارزه با ايدز شرمنده باشد.
¤آقاي مانكل، بابت اين گفتگو متشكرم.
مترجم: محمد جعفري
منبع: اشپيگل - 2004.م