تلخ گويي چرا ...؟!
نگاهي به اثرات و فرآيندهاي سوء سرزنش در تعليم و تربيت (بخش نخست)

حسن آقايي
... چه مي شود كرد؟ آنگاه كه آموزش يا انتقاد و حتي ملامت زباني آن هم در يك جمع غريبه، تربيت و آداب آموزي چنان پرصدا و حيرت انگيز مي شود كه... ماجرا اين است: واگن مترو با انبوه مسافر در حركت است. كنار خانمي نسبتاً جوان فرزند پسر 5-4 ساله اش روي نيمكت نشسته است. بچه به عالم خودش گاه چند قدم از لابلاي جمعيت اين طرف و آن طرف مي رود. برمي گردد و سر جايش مي نشيند. اندكي بعد بلند مي شود. يكبار در اين نشست و برخاست ها كفش هايش را درمي آورد كنار خودش مي گذارد و پاي بدون كفش كف واگن مي ايستد. مادر متوجه مي شود و بازوي او را محكم مي گيرد، بلندش مي كند و مي نشاندش روي نيمكت و بدون درنگ يك سيلي محكم به صورت طفلش مي زند كه صدايش همه را متوجه خود مي كند. پسرك ساكت سر به زير خم مي كند. لحظاتي بعد كم كم و زيرچشمي آدم هاي روبرو و اطراف را نگاه مي كند، اما تا مقصد از جايش نمي جنبد، مردم را نگاه مي كردم اغلب مبهوت آن ضربه و حس حقارت پسرك شده بودند.
سرزنش ها و نكوهش هاي انسان در هر سن و موقعيتي غيرممكن است نفس شخصيت آدمي را جريحه دار نكند. اين تأثير تلخ در پستوي فكر نيز از سر فراموشي باعث مي شود چراغ محبت كورسو بزند و مقام انساني و تصوير دوستي و دوست هم بودن مه زده شود. اين است كه گاه عيب كار رفتار و وظيفه مداري عادت و زبانزد مي شود.
با اين حال اين سؤال اساسي پيش مي آيد كه چرا در برخي مواقع سرزنش تاوانش ريزش اعتبار آدمي مي شود؟
در اين گزارش ديدگاه هاي برخي از مردم در خصوص موضوع، تأثير و فرآيند سرزنش كردن فرد و بعضاً محور تخريب رواني و تحقير شخصيتي را مي خوانيم در همين ارتباط ديگر سوي ديدگاه مردم معطوف به كاربرد زبان خوش، دوستي و همينطور انتقاد سازنده است. بدين سان شخصي كه مورد سرزنش واقع مي شود نه تنها غفلت و نادرستي رفتار يا كردارش را بايد بپذيرد بلكه بايد احساس حقارت در ميان ديگران نكند. شهروندي هم بر اين نظر است كه عادت سرزنش كردن ناشي از وضعيت ناخوش حالي و يا خودبزرگ بيني شخص سرزنش كننده است، شهروند ديگري هم ردپاي حقارت سرزنش كردن بچه ها و نوجوان ها در محيط هاي خانه و مراكز آموزشي و اجتماع را در همه سال هاي زندگيشان برمي تاباند. با اين قبيل ديدگاه ها اما همه، سرزنش كردن را امري منفي مي خوانند وليكن در صورت لزوم توصيه و راهنمايي به درست كاري، زبان محبت را مثبت دانسته و بر آن تأكيد مي ورزند.
سرزنش چندان نتيجه مثبت نمي دهد
اگر فردي قصد سرزنش كسي را دارد و فكر مي كند با تحقير مي تواند مشكل بين شان را برطرف كند بايد گفت اين شيوه چندان نتيجه مثبت نمي دهد، چيزي كه الان كم و بيش در جامعه رايج است.
«علي ستوده» كارمند، با اين اظهار اما از برخي اشخاص نكوهنده به عنوان كساني ياد مي كند كه مي خواهند بار فشار روحي و عقده خودشان را كم كنند و به دوش طرف مقابل بگذارند.
او در اين باره مي گويد: «راننده خودرويي در خيابان يك طرفه حركت مي كند. راننده مقابل به او اعتراض مي كند. ليكن راننده خلافكار با يك كلمه و يا جمله اي ناپسند، اعتراض آن راننده را به مسخره و طعنه مي گيرد. يا اين كه پدر خانواده اي از محل كار خسته به خانه مي آيد. سرحال نيست. منتظر يك بهانه از همسر و يا فرزندان است كه خستگي و احياناً بدخلقي همكار و يا معطلي اتوبوس و... را سر آنان خالي كند و خود شايد سبك شود. اين گونه برخوردهاي ملامت بار مي تواند دلايلي ديگر داشته باشد.
مثلا فشار زياد روحي، هزينه روزمره زندگي و... به هر جهت، تحقير شخصيت هر فرد به دليل اشتباه كاري، سهل انگاري در انجام وظيفه و يا خلف وعده خانوادگي گاه باعث بروز احساس نوعي پوچي و از دست دادن اعتماد به نفس خواهد شد.»
زبان خوش به جاي سرزنش
مسئول يك كتاب فروشي، با دوگانه خواندن پيام سرزنش، باز خورد تلخ زباني در ملامت ديگران را عكس العمل منفي قلمداد مي كند. به گفته «مفيدي» سرزنش ممكن است دو صورت داشته باشد:
1-هشدار براي مخاطب كه او را به خطاي خود واقف مي كند.
2-چنانچه سرزنش حالت خشن داشته باشد، امكان عكس العمل منفي را در پي خواهد داشت كه نه تنها شخص مخاطب متوجه اشتباه خودش نمي شود بلكه ممكن است واكنش او به معناي نپذيرفتن سرزنش شود. در نهايت، طرف احساس حقارت مي كند. با اين وصف و حال چنانچه با زبان خوش با چنين فردي صحبت شود دور از انتظار نخواهد بود كه موضوع رفع و رجوع شود. ولي اگر زبان ترش و تلخ باشد عكس العمل منفي او غيرمنتظره نخواهد بود.
رفتار دوستانه با دورانديشي
يك طراح لباس هم نكوهش را دو روي يك سكه مي خواند: يك رو خوبي و طرف ديگر بدي است.
به گفته «نيك» گاه سرزنش كردن موجب مي شود شخص مقابل، كارش را جدي بگيرد اما بعضي مواقع سرزنش، موقعيت طرف را خرد مي كند. اين اتفاق بد است. مثلا در مدرسه اي معلمي بخواهد از شاگردي ايراد درسي يا انضباطي بگيرد بايد دليل و لحنش طوري باشد كه نقاط قوت و ضعف موضوع در دانش آموز عامل صدمه زدن به روحيه و يا سوءاستفاده او نشود. او در كارگاهش حكم يك معلم را دارد؛ گاه با كارگران از سرمحبت گفتاري صميمانه دارد ليكن بعضي از آنان از اين شيوه سوءاستفاده مي كنند.
اين طراح لباس، در ادامه صحبتش اين باور خود را مطرح مي كند كه سرزنش از سرمحبت چيز خوبي است، ولي برخي انسان ها احساساتي هستند كه از درشت گويي خوششان نمي آيد. در حالي كه سرزنش به جا و منطقي يك نوع انتقاد درباره يك عمل و كردار ناصحيح، تلقي مي شود.
چند واكنش منفي و يك نتيجه مثبت
او سپس از دو نوع برخورد و دو واكنش با يكي از كارگرانش تعريف مي كند كه كارگر دوزنده اش را هميشه مورد تشويق زياد قرار مي داده است.
يك روز او را در حضور كارگران ديگر نكوهش مي كند كه كارش را خراب كرده است. آن كارگر كه انتظار چنين حرف و نظري از جانب كارفرمايش را نداشته است مي گويد: «شما هميشه گفته ايد كارم خوب است، حالا ايراد مي گيريد!...» چند دقيقه بعد كارفرما همان كارگر را احضار مي كند و فقط مي گويد اگر بار ديگر كار را خراب كند اخراجش خواهد كرد... كارگر به سر كارش برمي گردد و از اين جمله تهديدآميز و آن سرزنش در ميان همكاران و تشويق هاي پيشتر، به خود مي آيد و ششدانگ حواسش را جمع كار و موقعيتش مي كند. نتيجه اين مي شود كه منبعد كارش هيچ ايرادي پيدا نمي كند.
«نيك» اما در جمع بندي اين بخش از صحبت هايش اظهار مي دارد: «يك مدير در هر شغل و موقعيتي نبايد نسبت به كاركنان و مخاطبان خود حالت سرزنش خشونت بار داشته باشد چون اگر چند بار چنين سرزنش كردن را ادامه دهد ممكن است كارگزار متبوع با وجود تجاربش نتواند كارش را درست انجام دهد.»
نصيحت به جاي ملامت
يك كارشناس ارشد مديريت، اعتقاد خود پيرامون ماهيت و چگونگي ملامت را بر اين اصل انساني مي نهد كه چنانچه فردي دچار سهل انگاري و اشتباه امور متعارف در زندگيش شود آن كه در مقام سرزنش برمي آيد بهتر است نصيحت و انتقاد دوستانه را جايگزين عمل ناپسند يا همان به اصطلاح سركوفت زدن، كند و برخوردش با او جوري باشد كه اشتباه خود را بپذيرد بدون آن كه شخصيت فردي و اجتماعي اش خدشه دار شود.
گفته «عباسي» محور موضوع تأثير سرزنش، دلالت به اين نظر است كه نادرست بودن انجام كار يك كارمند يا شاغل به ويژه كه گاه ممكن است اشتباه كاري بدون نيت و يا اتفاقي رخ دهد و او و امثال او مورد سرزنش قرار بگيرند. چون سرزنش طبيعتاً جنبه منفي دارد و در اين حالت اصل هدف الزام رعايت حرمتمداري مطلوب انساني ممكن است مخدوش شود.
از اين كارشناس سؤال مي كنم خود در اين زمينه و يا سرزنش شخصي تجربه اي دارد؟ او پاسخ مي دهد: «شخصاً از سرزنش خوشم نمي آيد. اما اگر بنا باشد با چنان افرادي روبرو شوم با انتقاد دوستانه برخورد مي كنم چرا كه اعتقاد دارم بهترين روش براي هر انساني اعم از پدر، معلم، دوستان و ... در مقابل فردي كه عمل نادرست انجام داده است با زبان خوش با او صحبت كرده است. معتقدم آدم ها يكديگر را بايد دوست داشته باشند. از سوي ديگر اصولاً تحقير كردن انسان را هيچ كس قبول نمي كند چرا كه نتيجه عكس مي دهد اگر چه خيلي پيش آمده است كه برخي در مقابل يك كار ناروا عليه شان عصبي و به اصطلاح به جوش و خروش افتاده اند. به نظر من شخص سرزنش كننده اگر حقي هم در اين ميان داشته باشد، بهتر آن است كه قبل از سرزنش فكر كند وقتي مي خواهد نتيجه درست از ضرري كه به او وارد شده است بگيرد، طرف را دوستانه نصيحت يا از او انتقاد كند. خلاصه اين كه بايد با مهرباني، دوستي و حتي دلسوزي براي شخصي كه مورد ملامت قرار گرفته است برخورد كرد طوري كه شخصيت انساني او تحقير نشود. به نظرم او مستحق دلسوزي است كه رفتار يا كار اشتباه قابل توجهي انجام داده است.»
گفت وگو با دانشيار دانشگاه
در گفت وگو با «دكتر باقر غباري بناب» دانشيار دانشگاه تهران نظرشان را درباره فرايندهاي منفي نكوهيدن و روش هاي برخورد مناسب با فردي كه اقدام به كاري نادرست كرده است، مي پرسم. وي در صحبت هاي خود اظهار مي دارد: «سرزنش كردن به لحاظ منفي بودن بيشتر مواقع رافع مشكل نمي شود و نكوهش كردن در ميان مردم آسيب هاي فراوان نيز درپي خواهد داشت.»
گزارش روز