نگاهي به نمايشگاه بين المللي كتاب تهران و وضعيت كتابخواني در كشور - بخش پاياني
غبار نامهرباني بر چهره يار مهربان

حسن آقايي
قصه هاي پيش از تولدش كه مادر مي خواند، آرام آرام در نرمي ذهنش ضبط شد تا به دنيا آمد... قصه گوي پرحوصله با عشق بيشتر مي خواند سرگذشت قهرمانان خوب را، ياد مي داد اسم نقش گل سرخ را و پرنده اي زيبا را چنان آرام و خوش لحن و آهنگ كه گويي دانه هاي شبنم بر گلبرگ هاي كوچك غنچه رز مي نشيند... كودك اندك اندك درك و رشدش افزون مي شد مادر قصه هاي شيرين تر و روان تر همي گويد تا طفل به دبستان رسيد. قهرمان قصه هاي مادر مثل همزاد همه جا با او بودند.... بعد جوان شد با اندوخته ها و آشنايي هاي كتابخواني كه به پيشرفت در درس و هنر زندگي كمك شد... و سرانجام خورشيد عمر آرام و آهسته از طلوع به ظهر و عصر رسيد و انساني سالخورده شد... اوحالا با آن ذخاير قصه هاي كودكي، ذهن سرشار از دانايي و شادابي دارد و هنوز كه هنوز است دست از كتابخواني اش برنمي دارد.
سومين و آخرين بخش گزارش با موضوع ثمرات كتابخواني و راهكارهاي تشويق مطالعه و گسترش كتاب را از زبان مردم و كارشناسان مي خوانيم. مسئول يك كتابفروشي در مبحث راهكار گسترش كتاب خواني ضمن بيان اين نظر كه كار كردن صبح تا شب جايي براي اوقات فراغت مطالعه نمي گذارد، مي افزايد: «اگر انگيزه مطالعه در بزرگ ترها باشد بقيه افراد خانواده تمايل به كتاب خواني پيدا كرده و از آنان تبعيت مي كنند.»
«ملكان» در بين صحبت هاي خود همچنين از مساله كپي كردن كتب اورژينال در كشور به عنوان يك چالش در توليد كتاب ياد مي كند در حالي كه در كشورهاي ديگر، قانون منع كپي كتاب اجرا مي شود.
تاثيرپذيري كودك از والدين
دانشجوي زبان انگليسي «كوششيان» دليل اين كه بسياري از افراد از بچگي كتاب غيردرسي نخوانده اند را ناشي از قصور والدين مي داند. او اضافه مي كند: «حال هم در قبال رواج فراگير بازي هاي كامپيوتري جايگزيني خوب نداريم.» شخص همراه او هم بر اين نظر است كه تاثيرپذيري و ياد گرفتن كتابخواني كودك به لحاظ استمرار كتاب خواندن پدر و مادر است. از اين طريق بچه ها به مطالعه كتاب عادت مي كنند.»
«بهرامي» شغل آزاد هم مي گويد: «بچه ها نخست بايد از پدر، مادر و اطرافيان خود با فوايد كتاب و مطالعه آشنا شوند و به كتابخواني عادت كنند.»
وي اظهار مي دارد: «با توجه به رواج انواع سرگرمي هاي كامپيوتري و بازي هاي موبايل، ضروري است براي ترويج مطالعه به خردسالان و طيف جوان كتاب هديه داد.»
«وحيدنيا» عضو جامعه المصطفي بر اين باور است كه چنانچه فرهنگ كتابخواني از طريق سيما، گفتارها و جلسات در جامعه رواج يابد مردم بيشتر به كتابخواني روي خواهند آورد.
يك جامعه شناس فرايندهاي بديهي سايه روشن هاي كتاب خواندن و كتاب نخواندن فرد و جامعه را برمي تاباند و تصويري از زمزمه هاي كتاب خواندن پيش هنگام تولد كودك و نيز سپس در حضورش كه به واقع الفباي شناساندن كتاب است.
كتابخواني پيش از تولد
«صنوبر محمدي» به استناد گفته بسياري از پژوهشگران صاحب نظر در موضوعات فرهنگي و جامعه شناختي، مي گويد: «مطالعه از زمان كودكي بايد در زندگي افراد امكان پذير شود اما به عقيده روان شناسان كتابخواني بايد از ابتدا حتي قبل از تولد نوزاد؛ زماني كه جنين در حال رشد است براي او كتاب خواند زيرا كودكان قادر به فهميدن و درك هستند. بر اين مبنا بايد فرزندان را از همان دوران طفوليت با كتاب آشنا كنيم.
هر شب دست كم يك ساعت براي كودكان كتاب بخوانيم. اين عمل را به عنوان يكي از راهكارهاي لازم، براي آنان به مرحله باور برسانيم. از طرف ديگر كودكان وقتي ببينند پدر يا مادر همان طور كه زماني را براي استراحت، كارهاي روزمره نظير تهيه و صرف ناهار و شام و خريد پوشاك اختصاص داده و نيز زماني از شبانه روز براي مطالعه تعيين كرده خود به خود مي آموزد كه مطالعه كتاب هم جزو لاينفك زندگي اوست. شخصا بر اين باورم يك مادر خانه يا پدر كارگر براي تربيت فرزندشان نياز به دانستن و مطالعه دارند تا بتوانند فرزندي خوب و آگاه تربيت كنند و اين مستلزم مطالعه است.»
ادامه ديدگاه هاي اين جامعه شناس، محور بي توجهي برخي افراد به سودمندي هاي كتاب و برآيند بي ميلي نسبت به مطالعه است. او اظهار مي دارد: «گاهي بعض مردم در توجيه علت نخواندن كتاب بهانه هايي از قبيل در دسترس نبودن كتاب، گران بودن قيمت و يا نداشتن وقت براي خريدن كتاب مطرح مي كنند يا شايد شما هم با افرادي در جامعه برخورد كرده باشيد كه از كتاب دوري مي كنند. به عبارت ديگر ساعت ها وقت خود را به بطالت مي گذرانند و در خيابان و پارك ها مي گردند اما حاضر نيستند چند دقيقه اي را براي خواندن كتاب صرف كنند. چنين اشخاصي غافل از ضرورت آگاهي و لذت بخشي مطالعه كتاب در جريان زندگي خود را محروم مي كنند.»
جايگاه ويژه كتاب در متن تكنولوژي
يك كارشناس ارشد روان شناسي واكاوي و تجزيه موقعيت، تاثيرات و فرآيندهاي كتاب و كتابخواني در سنين كودكي تا سالخوردگي را پيش روي ما مي نهد.
«محمد كيوان زاده» نخست جايگاه كتاب را در متن دنياي ارتباطات نوين مطرح مي كند و در اين باره مي گويد: «با وجود آن كه عصر حاضر را به عنوان عصر ارتباطات مي شناسيم و پيشرفت تكنولوژي نيز در اين عصر با آمدن رسانه هاي مختلف ديداري و شنيداري همچون راديو، تلويزيون، ماهواره و بخصوص اينترنت چشمگير بوده اما علي رغم اين پيشرفت ها هيچ يك از رسانه هاي مذكور نتوانسته اند جايگاه كتاب را به خطر بيندازند و كتاب همچنان بهترين وسيله انتقال اطلاعات و فرهنگ محسوب مي شود. استفاده از كتاب و كتابخواني در تمامي ادوار زندگي انسان، علي الخصوص دوره كودكي، نقش اساسي دارد به طوري كه دوره كودكي بر روي رشد عاطفي، شناختي و شخصيتي فرد اثرگذار بوده كه بالطبع در ساير ادوار زندگي وي نقش تعيين كننده اي را ايفا مي كند.
كودك، كتاب و جهان پيرامون
كيوان زاده مي گويد: «كودك با كتابخواني توانايي آن را پيدا مي كند تا با عواطف خود همچون شادي، احساس همدردي، مهرباني، دوستي و دوست داشتن آشنا شده و آنان را در خود نهادينه كند. همچنين انسان در دوره كودكي به منظور سازگاري با محيط و تغيير دادن آن، نيازمند آگاهي از جهان پيرامون خود مي باشد. اين امر با مطالعه قابل دسترسي است. در سنين بالاتر، اين شناخت به صورت انتزاعي مي باشد.»
به گفته وي، روان شناسان در زمينه شخصيتي بر اين باورند كه چون كودكان از ناخودآگاه كمتري برخوردار هستند و هنوز اين ناخودآگاهي تكامل نيافته است بنابراين با خودآگاه خود زندگي مي كنند. در نتيجه كتابخواني پيش از دوران بلوغ سبب مي شود فرد به استقلال و كسب هويت فردي، جامعه پذيري و تلاش براي تحقق آزادي فردي دست يابد. «كيوان زاده» مي افزايد: «اما سن نوجواني كه توام با رشد عقلي، جسمي و بلوغي است نيازهاي فرد نيز در اين سن افزايش مي يابد كه با كتابخواني مي توانيم بسياري از مشكلات تغييرات عنوان شده را در اين سن برطرف كنيم. تمايل به كتاب خواندن در سن جواني اهميت ويژه اي براي فرد پيدا مي كند و بيشتر تمايل دارد كه در اوقات فراغت خود كتاب بخواند. در اين دوره جوانان دو دسته كتاب را مورد مطالعه قرار مي دهند؛ دسته اول كتاب هاي دانشگاهي و تحصيلي، دسته دوم كتاب هاي متفاوت رمان و تاريخي و... جواناني كه در اين دوره بيشتر كتاب هاي متفرقه را مورد مطالعه قرار مي دهند از اعتماد به نفس بالاتري برخوردار بوده و علاوه بر آن، تفكر و منطق آنان نيز رشد بيشتري يافته و تحت تاثير قرار مي گيرند.»
كارشناس ارشد روان شناسي تاكيد بر اين نكته مي كند كه توجه داشته باشيم عادت به كتابخواني تا سن جواني شكل گرفته و ماندگار مي شود. سرانجام در دوره بزرگسالي بخصوص پس از سن بازنشستگي، افراد فرصت بيشتري براي كتابخواني پيدا مي كنند. در اين دوره افراد نبايد از مطالعه غافل شوند. همانطور كه نياز به آب و غذا براي ادامه حيات انسان ضروري است به همان ميزان نياز به مطالعه كتاب كه باعث تقويت ذهن مي شود نيز ضرورت دارد چرا كه با به چالش كشيدن و درگير كردن ذهن در اين دوره افراد كمتر دچار بيماريهاي جسمي و روحي همچون فراموشي و افسردگي شده و مي توانند سلامتي خود را در اين دوره حفظ كنند.
مطالعه آزاد در كنار كتب درسي
«محمدي» در ادامه ارايه ديدگاه هاي خود پيرامون كتاب و مطالعه، به راهكارهاي گسترش كتابخواني مي پردازد. وي در اين ارتباط نخست با اشاره به مشغله هاي زندگي ماشيني كه فكر، خلق و ديدگاه هاي آدمي را كدر كرده و رنج مي دهد به طوري كه هيچ چيز نمي تواند انسان را آرامش دهد، مي افزايد: «در چنين وضعي، شخص با مطالعه يك كتاب، يك برگ روزنامه و مجله به آسودگي خاطر دست مي يابد.»
او اما در خصوص دستيابي به راهكار توسعه مطالعه مي گويد: «يك راهكار آموختن فرهنگ كتاب خواني از ابتداي ورود دانش آموزان به دوران ابتدايي و سپس در مقاطع ديگر تحصيلي به آنان مي باشد به اين صورت كه در كنار كتاب هاي درسي ساعاتي براي مطالعه آزاد دانش آموزان باشد. همين طور زماني در مدرسه راجع به مطالب خوانده شده بحث شود. اين شيوه ها باعث مي شود دانش آموزان خود به خود به مطالعه كتاب علاقه مند شوند.
يكي ديگر از راهكارها فرهنگ سازي كتاب و مطالعه به روش انواع اطلاع رساني در جامعه است: مثلا انتخاب بهترين كتاب هاي سال در زمينه هاي مختلف و شناسايي آنها به جامعه است. در اين خصوص نيز مي توان در بزرگراه، خيابان و مكان هاي عمومي و پررفت و آمد از جمله ايستگاه هاي مترو با نصب پوستر و به وسيله بيلبورد عناوين كتاب ها را با نمايش جلوه هاي متنوع، در ذهن افراد ماندگارتر و ماناتر كرد.»
نقش مطالعه در جامعه
گفته اين جامعه شناس در مورد فوايد مطالعه همچنين دلالت بر اين دارد كه افراد اهل مطالعه كتاب به لحاظ آگاهي در مباحث علمي، اقتصادي، فرهنگي و سياسي نسبت به آناني كه مطالعه نمي كنند نظراتي متفاوت دارند. بنابراين بي شك كتاب در زندگي و افكار نقش بسزايي داشته و دارد زيرا با مطالعه كتاب است كه انديشه ها شكل خاص مي گيرند و استعدادها و خلاقيت هاي پرورش داده مي شوند. همچنين با مطالعه به روز است كه ديدگاه افراد جامعه ارتقا يافته و نسبت به مسائل جاري بازتر مي شود.»
«محمدي» جامعه شناس، در بخش پاياني ابراز ديدگاه هاي خود، با اين مطلب كه «گاه در زندگي با مسائلي روبه رو مي شويم كه براي پيدا كردن راه حل بعضي از آنها فقط مشورت كردن با ديگران كارا نيست، بنابر اين گاهي پاسخ بسياري از پرسش هايمان را در كتاب هاي مفيد مي يابيم كه اين نيز فايده كتاب و مطالعه مي باشد.»
وي در شرح و بسط حديث دير زمان كتاب و مطالعه يك دو نكته ديگر مي افزايد: «يكي نمايشگاه كتاب تهران كه هر ساله مورد استقبال گرم دوستداران كتاب و مطالعه قرار گرفته، اين است كه فرهنگ كتابخواني نبايد فقط به زماني خاص نظير مدت زمان برپايي نمايشگاه كتاب تهران اختصاص داده شود اگرچه همين چند روز فعاليت آن براي جامعه طالب كتاب به فال نيك گرفته مي شود.
مورد ديگر: لازم است مكان هايي كوچك و بزرگ به عنوان نمايشگاه كتاب در محله هاي سطح شهر توسط شهرداري احداث شود كه حتي كساني كه براي استراحت و بهره وري از طبيعت هم به پارك ها مي روند به فكر مطالعه بيفتند و رايگان از مطالعه كتاب دقايقي استفاده كنند.»
زنگ انشاء كتابخواني شود
«ابوطالبي» مدير بازرگاني مؤسسه چاپ و نشر عروج، يك راهكار و تمايل به كتابخواني در مدارس را در قالب اين پيشنهاد مطرح مي كند: «در مدارس زنگ هاي انشاء به كتابخواني اختصاص داده شود. سپس دانش آموز در محيط خانواده خلاصه اي از موضوع آن كتاب را بيان كند. او همچنين شيوه ديگر ترغيب به مطالعه را در استفاده به روز نحوه جذاب تبليغات در رسانه ها نظير تلويزيون و اينترنت قلمداد كرده و تاكيد دارد در ترويج و معرفي كتاب و مطالعه از جاذبه هايي در تبليغات استفاده شود.»
قصه گويي و اهداي بن كتاب
كاربرد قصه گويي به منظور تحريك و تمايل خردسالان به كتاب و دادن بن كتاب به كارمندان و بچه هايشان از جمله راهكارهاي گسترش كتابخواني و مطالعه است.
مسئول انتشارات نويد در اين باره چنين توضيح مي دهد: «ترغيب و آشنايي كودكان به كتاب و مطالعه بايد از مهد كودك و پيش دبستاني شروع و به اين روش صورت گيرد كه مربي و معلم روزي يك قصه جذاب و مناسب را نيمه براي اين قبيل كودكان بخوانند و فردايش نظر بچه ها را در مورد آن قصه بپرسند و بدانند آنان چه برداشتي كرده اند. بعد دنباله همان قصه را برايشان تعريف كنند.»
گزارش روز