آسيب شناسي ضعف ها و موانع پيش روي فرهنگ مطالعه- بخش نخست
يار مهربان در طاقچه غفلت و فراموشي

صديقه توانا
«با وجود پيشرفتهاي اخير در وسايل ارتباط جمعي و ارتباطات جديد و نوظهور كتاب هيچ گاه منزوي نخواهد شد و هيچ ابزار پيشرفته ارتباطاتي و فرهنگي نمي تواند جايگزين كتاب شود، كتابخواني بايد به يك عادت هميشگي در مردم به ويژه جوانان تبديل شود و در سبد كالاهاي مصرفي خانواده سهمي قابل قبول پيدا كند... توليد، ترجمه و نشر كتاب بايد برطرف كننده نيازها و خلأهاي فكري جامعه باشد. تيراژ هاي چند هزاري و چاپ هاي مكرر كنوني كتاب، شايسته كشوري 75 ميليوني و با جمعيت گسترده جوان نيست.»
حضرت آيت الله خامنه اي رهبر معظم انقلاب اسلامي در اواخر تير ماه سال جاري در ديدار مسئولان كتابخانه ها و جمعي از كتابداران ضمن بيان سخنان فوق، با اشاره به سابقه كهن و تاريخي ملت ايران در توليد كتاب و كتابخواني، شرايط كنوني توليد و نشر كتاب و آمارهاي مطالعه را در كشور راضي كننده ندانستند و همه مسئولان دستگاه هاي فرهنگي و مرتبط با موضوع كتاب و كتاب خواني را به بازنگري جدي و حركتي جديد و فراگير براي ترويج كتابخواني و مطالعه كتاب هاي مفيد و سالم به ويژه ميان نوجوانان و جوانان فراخواندند.
امروزه مي بينيم براي برخي كالاها و محصولات كم اهميت و حتي مضر مثل چيپس و پفك تبليغات گسترده اي در صدا و سيما، مطبوعات و در سطح شهرها مي شود، اما براي كتاب كه محصولي با ارزش است، تبليغ و تشويق مناسبي صورت نمي گيرد و در واقع فقدان مطالعه منظم و دقيق بر شانه هاي فرهنگ و توسعه كشور بيشتر سنگيني مي كند.
براساس آمارهاي رسمي و غيررسمي سرانه مطالعه در كشور بسيار پايين و در حد 12 دقيقه در روز مي باشد و در حد مطلوبي نيست. دليل اين امر بين نوجوانان و جوانان وجود سرگرمي هاي ديگري از جمله رايانه و بازيهاي فراوان و جذاب رايانه اي و فيلمها و سريالهاي تلويزيوني و بين والدين و پدر و مادرها مشغله هاي كاري زياد و كم توجهي به مطالعه است كه بايد راهكاري براي آن انديشيد.
راهكارهاي توسعه و ترويج فرهنگ مطالعه و كتابخواني در جامعه، موانع و مشكلات موجود در پيش روي توليد و نشر كتابهايي با غناي بالاي علمي، آموزشي و اخلاقي و وظيفه كتابداران و مسئولان فرهنگي در فرهنگ سازي و تشويق جوانان براي مطالعه كتاب مهم ترين، محورهاي مورد بحث در دو شماره گزارش پيش روست.
مطالعه كتاب سنتي ضعيف و شكننده
علي رغم همه تاكيدات و توصيه هاي بزرگان و فرهيختگان به مطالعه، هنوز هم شاهد كم توجهي خانواده ها به مقوله كتاب و كتاب خواني هستيم، اگر آن قدر كه پدر و مادرها براي تغيير دكوراسيون منزل، خريد اسباب بازي و لباس بچه هاي خود هزينه مي كنند و ساعتها براي خريد يك تي شرت معمولي وقت مي گذارند و مغازه ها را بالا و پايين مي كنند، همان زمان را در بوستان پرطراوت كتاب بگذرانند و دسته دسته گل دانش بچينند، يا ساعتي از وقت خود را به گشت و گذاري در يك يا چند كتابفروشي اختصاص دهند، شاهد تحولي عظيم در نوع نگاه مردم به خصوص نوجوانان و جوانان به كتاب و كتابخواني خواهيم بود.
اميرحسين فردي، مدير مركز آفرينش هاي ادبي حوزه هنري و مدير مسئول مجله كيهان بچه ها در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه بحث مطالعه كتاب در فرهنگ ما يك بحث شكننده و لرزان و سنتي ضعيف است، مي گويد: «اين موضوع از ساليان قبل هم مطرح بوده و ريشه جامعه شناختي و تاريخي دارد، چرا كه ملت ما، يك ملت شفاهي است و خيلي به مطالعه توجهي ندارد و اين مسئله نياز به بررسي دارد كه چرا به اينجا رسيده ايم.»
آقاي فردي اضافه مي كند: «اگر محصولات خوب فرهنگي وارد بازار كنيم و كتابهاي خوبي چاپ شود و در اختيار خوانندگان قرار گيرد قطعاً مردم از كتاب خوب استقبال مي كنند.»
وي با بيان اينكه شرايط فعلي مطالعه كتاب شرايط ايده آلي نيست و كار بسيار زيادي مي خواهد خاطر نشان مي كند: «تلاش خانواده ها و مسئولان آموزش و پرورش براي تشويق بچه ها به مطالعه خارج از فرايند درس و مطالعه آزاد قطعاً در تبديل شدن مطالعه به يك فرهنگ در جامعه مؤثر خواهد بود.»
از آقاي فردي در مورد موانع و مشكلات چاپ و نشر كتاب خوب و بامحتوا و غناي بالا سؤال مي كنم كه در پاسخم مي گويد: «موانع به پيكره برمي گردد وقتي مخاطب خوب نداريم، بيانگر اين است كه نويسنده و ناشر خوب نداريم البته نه اينكه الان ناشر خوب نداشته باشيم بلكه منظورم ناشر ايده آل است. انسان كنجكاو و شيفته دانش است و يكي از راههاي آموزش نيز كتاب است. وقتي نويسنده اي كتابي مي نويسد با يك مخاطب روبه رو است و بايد نيازها و استعدادهاي او را در نظر بگيرد يك كتاب تخصصي نياز به تيراژ بالايي ندارد چون مخاطب خاص خود را دارد، اما يك كتاب تاريخي - هنري و ادبي كه مخاطب عام دارند به ترتيب اولويت مي تواند تيراژ بالايي داشته باشد، در مجموع يك كتاب خوب به راحتي مي تواند خواننده خود را جذب كند.»
از آقاي فردي، در مورد ويژگيهاي يك كتاب خوب سؤال مي كنم كه در پاسخم مي گويد: «كتاب خوب، كتابي است كه نثري ساده داشته باشد و بتواند ارتباط عميقي با خواننده برقرار كند. ضمن اينكه از پيچيدگي كلام به دور باشد، مردم از كتاب ساده استقبال مي كنند، وقتي كتابها و نويسندگان شرايط حال مردم را رعايت نمي كنند و با زبان پيچيده با افراد سخن مي گويند چگونه مي توان انتظار داشت كه كتاب مورد استقبال مردم باشد!»
تالارهاي وحشت
نظر آقاي فردي را در مورد كتابهاي تخيلي و به اصطلاح وحشتناك براي مقاطع سني نوجوانان و جوانان جويا مي شوم، كتابهايي كه تحت عنوان تالار وحشت در اكثر كتابفروشي ها در قفسه هاي متعدد جاي زيادي را اشغال كرده اند يا در نمايشگاه كتاب در غرفه هايي وسيع با تبليغاتي گسترده در معرض ديد بچه ها قرار مي گيرد، كتابهايي كه فقط هيجانات كاذبي را در نوجوانان ايجاد مي كند، بدون اينكه كمترين آموزشي براي بچه ها داشته باشد، براستي وقتي نويسندگان چيره دست ما مي توانند از تاريخ ايران زمين و افسانه هاي كهن آن بنويسند، چرا بايد اين كتابها بين نسل جديد جامعه اين همه مورد استقبال قرار گيرد؟
آقاي فردي، مدير مركز آفرينش هاي ادبي حوزه هنري در سخناني توضيح مي دهد: «اين گونه كتاب ها كه از يك ترجمه بسيار سطحي برخوردارند ، در جوامع غربي تيراژ بالايي دارد، اما دليلي وجود ندارد كه در كشور ما هم مخاطب زيادي داشته باشد. اما متاسفانه اين كتابها بدون توجه به نياز جامعه از سوي برخي مترجمان صرفاً براي كسب درآمد روانه بازار مي شود.»
وي مي گويد: «هر كتابي را نبايد ترويج كنيم، جامعه ما هدفمند است و بايد به اين فكر كنيم كه چه كتابي با چه مفاهيم و مضاميني چاپ كنيم تا ما را به هدف واقعي برساند. هر كتاب جذابي به درد جامعه نمي خورد، براي يك جامعه انقلابي و آرمانگرا كه طبق اصول دين حركت مي كند، كتابي مناسب است كه نگاه عميق آرمان گرايانه و پايدار به مفهوم زندگي داشته باشد. مردم بايد كتابي را مطالعه كنند كه در عرصه مقاومت و پايداري به رشته تحرير درآمده باشد، جامعه تشنه آب گواراست و اين بايد از دل انقلاب و جنگ و گنجينه هاي ماندگار استحصال شود و با يك زبان زيبا و نرم و در قواره دلپسند به جامعه عرضه شود و اين كار يك شبه انجام نمي گيرد.»
مدير مسئول كيهان بچه ها مي گويد: «سرمايه گذاري بر روي جوانان و نوجوانان نياز به زمان دارد و در اين ميان مدارس نيز نقش بسزايي برعهده دارند.»
وي همچنين به معرفي كتابهاي خوب توسط كارشناسان فرهنگي تاكيد مي كند و مي گويد: «چنانچه كارشناسان و كتابداران، نويسندگان و ناشران راه هاي معرفي يك كتاب خوب را به درستي طي كنند و تبليغات وسيعي در اين زمينه انجام دهند، خوانندگان به سوي خواندن و مطالعه تشويق مي شوند.»
هيچ چيزي جاي كتاب را نمي گيرد
«اگر مسئولان و متوليان فرهنگي كشور به اين فرمايش رهبر معظم انقلاب كه فرمودند هيچ چيزي جاي كتاب را نمي گيرد توجه جدي و ويژه اي داشته باشند، قدم بزرگي در زمينه ترويج مطالعه در كشور برداشته مي شود.»
احمد عطايي، مدير مسئول مؤسسه فرهنگي
قدر ولايت در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان مقدمه فوق به ضعف هاي متعددي در زمينه كتابخواني و مطالعه بين متوليان فرهنگي كشور اشاره مي كند و مي گويد: «عدم انسجام و هماهنگي در برنامه ها، عدم ثبات مسئوليتها در مديريتهاي فرهنگي و به دنبال آن تغيير در اصل برنامه ها و ارائه نگاه هاي نو به همراه مديريتهاي جديد نيز برخي از عواملي است كه به ضعف مطالعه و كم رنگ شدن كتابخواني در جامعه، دامن مي زند.»
آقاي عطايي در ادامه ناشران را مورد خطاب قرار مي دهد و به مشكلاتي كه در اين زمينه وجود دارد اشاره مي كند و مي گويد: «تشكل هاي نشري كه بين ناشران وجود دارد در دو زمينه فعاليت مي كنند، بخشي در جريان ناسالم و نفوذي هستند كه با آنها كاري نداريم و مخاطب ما نيستند، اما مخاطبان اصلي تشكل هاي ناشران سالم هستند كه اسمي در ميدان دارند، متاسفانه اين ناشران خيلي در بخش نشر اثرگذاري ندارند و آن فعاليت جدي را طبق منويات رهبر معظم انقلاب كه از آنها انتظار داريم، به منصه ظهور نمي گذارند، اين ناشران سر در لاك خود فرو برده و فقط اسمي از آنها به ميان مي آيد و به صورت جدي وارد عرصه چاپ كتاب هاي سالمي كه مورد نظر حضرت آيت الله خامنه اي است نمي شوند.»
از وي در مورد علت اين كار سؤال مي كنم كه مي گويد: باتوجه به اينكه بازار نشر بازار سالمي نيست و مخصوصاً در زمينه توزيع كه دستهايي پشت پرده است تا كتابهاي ناسالم و غيرمفيد را در سطح جامعه نشر دهد، تا مردم سراغ كتابهاي ناسالم بروند، متاسفانه اين ناشران هم خود را كنار مي كشند، چون برخي از توزيع كنندگان كتابهاي خوب را توزيع نمي كنند و همين امر باعث كم رونقي و بي علاقگي ناشران ارزشي شده است و بعضاً آنها را جذب بازار كتاب كاذب مي كند.»
مدير مؤسسه قدر ولايت اضافه مي كند: «ارتباط تشكل هاي نشر ناسالم با ناشران ارزشي و متعهد مسلمان ارتباط جدي نيست، و در اطلاع رساني هم ارتباطات مثبتي بين آنها مشاهده نمي شود و به طور طبيعي ناشران سالم جمع محدودي مي شوند كه جايگاه مناسب خود را پيدا نمي كنند.» ضمن اينكه برخي ديگر از تشكل هاي نشر، صبغه دولتي دارند و بخش خصوصي را جذب و حمايت نمي كنند، آنها مشكلات بخش خصوصي را درك نمي كنند و به طور طبيعي نمي توانند نقش هدايتي داشته باشند و همين امر باعث شده ناشران بخش دولتي هيچ همكاري و تقابلي با ديگر بخشها نداشته و وارد ميدان نمي شوند و خود به خود منزوي مي گردند.»آقاي عطايي در ادامه به محتوا و مطالب كتابها هم اشاره مي كند و مي گويد: «در متن كتابها كمتر به موضوعات انقلاب و خلأهاي موجود اشاره شده است و نويسندگان و مؤلفان بيشتر به آثار سطحي، كم عمق و مشتري پسند و ترجمه روي آورده اند كه صرفاً براي آنها درآمدزايي دارد، حال آنكه مولفان بايد به سمت آثار فاخر و ارزشي بروند. در مجموع مردم و مسئولان بايد توجه جدي به بحث كتاب و كتابخواني داشته باشند، به هر حال وقتي رهبر معظم انقلابمان تا اين اندازه وارد جزئيات مقوله كتاب مي شوند، اين نشان دهنده اهميت مقوله كتاب است. مقام معظم رهبري در زمينه كتابخواني پيشنهادهايي ارايه داده اند كه از سوي مسئولان و ناشران مورد غفلت واقع شده است، از جمله آقا فرمودند: «كه زنگ انشاء در مدارس را تبديل به زنگ كتابخواني كنيد» به طور كلي در ايران حدود 60 هزار مسجد داريم، اگر روحاني مسجد هفته اي يك كتاب سالم و ارزشي و خوب را معرفي كند، معلمان تربيتي و پرورشي مدارس بين دانش آموزان كتابهاي مفيد معرفي كنند و در نيروهاي مسلح هم بين سربازان وظيفه هفته اي يك كتاب معرفي شود، شما چه موجي از كتاب خواني سالم و ارزشي از نظر مقام معظم رهبري خواهيد داشت.»
كتاب حافظ تكريم و انديشه هاي ناب
موضوع كتاب و كتابت در رشد حيات اجتماعي تاثير بسزايي دارد، روح يك جامعه در پرتو اين مهم بارور مي شود و به همين دليل ميراث فرهنگي و تمدن اسلامي، هميشه مملو از كتابهاي بزرگاني است كه افتخار جامعه بشري بوده و همه همت اولياي دين اسلام بر اين بوده است كه بندگان خدا به سوي روشنايي كتاب رهنمون شوند.
مجيد زمان پور، مسئول انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام نيز در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه بحث كتاب بعد از انقلاب به طور جدي مورد مداقه و گفت وگو بود و حضرت امام نيز در سخنراني ها و مكتوبات خود به مقوله كتاب مي پرداختند، مي گويد: «كتاب از ديرباز حافظ و احياكننده تفكر و انديشه هاي والا و منبع عظيمي بوده است كه طالبان علم، انديشه و حقيقت را سيراب نموده است و ارزيابي شرايط و امكانات موجود فرهنگي مبين اين نكته است كه امروزه كتاب مي تواند به عنوان يك وسيله مطمئن و كارآمد در بهينه سازي فضاي فرهنگي جامعه مورد استفاده قرار گيرد.»
آقاي زمان پور به اشاره به اينكه كتاب «بوستان عالمان» در مورد تبيين ديدگاه هاي حضرت امام در خصوص كتاب بعد و قبل از انقلاب اسلامي را به رشته تحرير درآورده است، به نقطه نظرات حضرت امام در مورد كتاب از محورهاي مختلف استناد مي كند و به بيان تاثيرگذاري كتاب بر روي جوامع مي پردازد و مي گويد: «كتاب و نشر مكتوب وقتي وارد يك جامعه مي شود از نظر فرهنگي اثر خود را بر روي افكار آن جامعه مي گذارد و از مصاديق بارز آن مي توان به فرمايشات حضرت امام استناد كرد كه ايشان مي فرمايند، اسامي برخي از مغازه ها كه به عناوين خارجي تغيير يافته است و اين امر بيانگر تاثيرگذاري كتاب و كتابخواني در كشور است، و افكاري است كه از محتواي كتب غربي وارد كشور مي شود. حال اگر اين محتوايي كه به صورت فرهنگ و در قالب ادبيات خارج از مرز وارد ايران مي شود، چنانچه جنبه علمي و مفيد داشته باشد خوب است، اما گاهي هم مي تواند اين فرهنگ براي جامعه مضراتي را به دنبال داشته باشد كه با فرهنگ اصيل ايراني اسلامي در تعارض است و در اين مورد مسئولان فرهنگي بايد دقت لازم را به خرج دهند و متوجه اثرات منفي كتابهاي خارجي باشند.»
وي در ادامه به اهميت كتاب و كتابخواني از ديدگاه حضرت امام مي پردازد و مي گويد: «چنانچه محتوا و مضامين كتابي خوب باشد باعث سلامت جامعه و مردم آن مي شود و گاه مطالعه يك كتاب مخرب اثر منفي بر جامعه مي گذارد و مثل ميكروب عمل مي كند و اذهان را تخريب مي نمايد.»
وي در ادامه به ساده نويسي كتب علمي براي فهم راحت تر مردم اشاره مي كند و به اهميت مميزي و بررسي كتاب قبل از چاپ مي پردازد و مي گويد: «حضرت امام نه تنها در فرمايشات خود به اين مبحث توجه ويژه اي داشتند، بلكه در پيام ها و نامه هاي خود خطاب به دست اندركاران امر كتاب نيز به اين مقوله تاكيد مي ورزيدند كه اين نامه ها در مجموعه صحيفه امام دوره 22 جلدي اسناد آن موجود است. ايشان پيشگيري را بهتر از درمان مي دانستند و براي اين كار هم توسط مبادي ذي ربط و تحت نظارت عده اي از صاحب نظران بدون غرض كه اهل علم بودند، استفاده مي كردند تا كتابها و محتواي آنها قبل از چاپ مورد بررسي قرار گيرد.»
از ايشان سؤال مي كنم مگر در حال حاضر اين حساسيت ها قبل از چاپ كتابها وجود ندارد كه در پاسخ مي گويد: «در حال حاضر نهادهاي قانوني براي اين كار تشكيل شده است و در اين بخش مشكلي وجود ندارد، اما مشكل از اين به بعد است كه دچار افراط و تفريط مي شويم.»
گزارش روز