خاموشي نغمه پرندگان در شعله هاي آتش جنگل
آسيب شناسي چگونگي صيانت از جنگل هاي كشور- بخش نخست

حسن آقايي
اجتماع شكوه بار درختان ايستاده شكيبا و سخاوتمندانه پاكيزگي هوا و سلامت محيط زيست و زندگي را محسوس و خموش به انسان ها مي بخشند. درختان جنگل درآزمايشگاه طبيعت خود، درمانگران بدون ويزيت و نسخه در به نظم كشيدن روان و احساسات و فعل و انفعالات انسان هستند. برخي از درخت هاي جنگلي مبارزاني عليه باكتري، قارچ و حشرات زيان كارند. از آنجا كه جنگل هاي طبيعي ساليان دور متأثر از آب، خاك و مناسبات جوي رويش يافته و تناور شده اند، نابودي شان جبران پذير نيست.
درختان اما ايستاده مي ميرند با اره هاي تجاري متخلفان، مي سوزند به آتش براي عمليات ساختمان سازي و يا ريشه زني مي شوند براي گسترش راه و تردد ماشين، جنگل ها گاه از تهديد و زيان خشكسالي و آتش سوزي در اثر گرماي شديد هوا مصون نيستند. درختان همچنين در تهديد تبديل شدن به چوب مصرف سوخت گرمازا و پخت وپز غذاي برخي مردم هستند.
جنگل هاي ايران
از نگاه «فائو»
«اكنون ايران يكي از كشورهاي درحال توسعه جهان با پوشش كم جنگلي (پوشش جنگلي كمتر از 10درصد از مساحت كل اراضي) است.»
نماينده سازمان خواربار كشاورزي ملل متحد (فائو) چندي پيش در گفت وگو با خبرگزاري ايرنا ضمن هشدار در مورد روند سريع نابودي جنگل هاي ايران، از تصويب تازه پروژه منطقه اي بررسي وضع منابع ژنتيكي جنگل در خاور نزديك از جمله ايران خبر داد.
به گفته نورالدين مونا» در ارتباط با اين مصوبه وضع منابع ژنتيكي جنگل هاي ايران هم مورد بررسي قرار مي گيرد. اين طرح با هدف تقويت كمبودهاي اطلاعاتي در زمينه منابع ژنتيكي و ظرفيت مديريت ذي نفعان در كشورهاي خاور نزديك توسط دفتر منطقه اي فائو در خاور نزديك و شمال آفريقا به تصويب رسيده است. وي مي گويد: «بررسي وضع ژنتيكي جنگل در خاور نزديك شامل كشورهايي همچون مصر، ايران، عراق، لبنان و يمن مي شود.»
به گفته وي جنگل هاي ايران همانند تمام جنگل هاي منطقه خاور نزديك سريع تر از آنچه در اكثر نقاط جهان مشاهده مي شود درحال نابودي هستند.
نماينده فائو همچنين اظهار كرده سازمان خواربار كشاورزي سابقه همكاري طولاني با سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري ايران در زمينه مشاركت و دريافت تسهيلات جهاني محيط زيست دارد. او همچنين مي گويد: «اين سازمان براي حفاظت و احياي جنگل ها به دنبال افزايش سطح آگاهي عمومي و آموزش مردم در زمينه مديريت حفاظت و توسعه پايدار است.»
جنگل ها در صورت تغيير كلي و كيفي امكان جايگزين كردن نخواهند داشت چرا كه مجموعه اي از عوامل طبيعي طي دوران ديرينه سبب رويش و پيدايش جنگل ها شده است. بنابراين موارد به رغم اقدامات انجام شده در راستاي توسعه جنگل ها در تهديد آسيب هاي مختلف هستند. اين وضع درحالي است كه سرزمين ما به لحاظ آن كه جزو كشورهاي خشك و نيمه خشك است، سطح جنگل در مقايسه با مساحت كشور، محدود است. از سوي ديگر در مبحث آسيب شناسي عرصه جنگل ها راهكارهاي افزوني ايمن سازي جنگل ها ارايه شده از آن جمله جداسازي حد و مرز جنگل ها از زمين هاي افراد و نيز تدوين ضوابط محور موضوع مديريت پايدار محيط هاي طبيعي كه مورد عمل دستگاه هاي اجرايي است، مي باشند.
اين مطالب فرازهايي برآمده از گفت وگو با مديركل دفتر زيستگاه- امور مناطق حفاظت شده- سازمان حفاظت محيط زيست است كه با توضيحات فراگير وضعيت چندسويگي جنگل هاي كشورمان را كم و بيش ارزيابي مي كنند.
«مهندس ناصر مقدسي» نخست از موقعيت اقليمي و سرشت ويژه حياتي جنگل هاي طبيعي مي گويد: «با توجه به وضعيت اقليمي كشور كه جزو طبقه بندي كشورهاي خشك و نيمه خشك است، سطح جنگل ها نسبت به مساحت سرزمين مان، محدود است. بنابراين، صيانت از جنگل هاي طبيعي در مناطق حايز اهميت است.»
وي در ادامه با اشاره به اين كه آسيب پذيري مناطق خشك و نيمه خشك از لحاظ درجه بندي، بالا است، اضافه مي كند: «چنانچه اين مناطق به هر دليل دستخوش تغيير كمي و كيفي شوند بازگشت به حالت اوليه امكان پذير نيست...» مي پرسم: چرا؟ مي گويد: «چون اين جنگل ها طي ادوار ايجاد شده اند و عوامل آب، خاك، هوا و مجموعه شرايط طبيعي دست به دست هم داده تا اين جنگل ها پيدا شده اند. به همين دليل حساسيت آسيب پذيري زياد دارند.»
وي همچنين با بيان اين كه آب در مناطق خشك حرف اول را مي زند و مباني توسعه براساس منابع آبي است، مي افزايد: «جنگل ها هم با داشتن فوايد زياد در مناطق خشك نقش اصلي دارند و همچنين داراي ارزش اقتصادي وافر هستند ولي مهم تر از آن، ارزش هاي اكولوژي در زيست محيطي آن ها حايز اهميت است.»
كاهش 56 درصدي آتش سوزي جنگل ها
«در6 ماهه امسال تعداد آتش سوزي جنگل ها در مقايسه با سال گذشته 56 درصد كاهش يافته است. اين درحالي است كه درسال پيش 30هزار هكتار از جنگل هاي كشور طعمه حريق شده است.»
از گفته هاي رئيس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري كشور در يك نشست خبري در اوايل آبان ماه است.
به گفته مهندس «عليرضا اورنگي» طي 6 ماهه امسال نسبت به سال گذشته تعداد حريق در جنگل ها از 2 هزار و 428 فقره به يكهزار و 77 فقره رسيده كه 56 درصد كاهش را نشان مي دهد. سال گذشته 30 هزار هكتار از عرصه هاي جنگلي براثر آتش سوزي از بين رفته كه اين ميزان طي 6 ماه امسال به 14هزار هكتار كاهش يافته است.
ادامه گفتار وي محور نگهداشتن جنگل هاي خارج از خطه شمال و فرايند سوخت موردنياز جنگل نشين ها است. وي مي گويد «براساس طرح حفاظت و صيانت از جنگل هاي خارج از شمال 30 ميليارد تومان اعتبار پيش بيني شده كه رشد سه برابري نسبت به سال گذشته را دارد.
او درباره مشكل سوخت مردم روستايي جنگل نشين در جنگل هاي زاگرس و روي آوردن آن ها به استفاده از عرصه هاي جنگلي اظهار مي دارد: «آمار و اطلاعات سازمان جنگل ها بيانگر اين موضوع حاكي از جنگل تراشي مبني بر نبود سوخت و استفاده از چوب در روستاهاي جنگلي است.»
رئيس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري در بخش ديگري از سخنان خود در مورد تصرفات زمين منابع طبيعي مي گويد: «سالانه حدود 30 هزار پرونده توسط مجموعه منابع طبيعي مبني بر اراضي تصرفي تشكيل مي شود كه اين به معني برخورد با متصرفان است.»
تهديدهاي جنگل خطوط مرزبندي
از مديركل دفتر زيستگاه امور مناطق حفاظت شده نظرشان را درخصوص وضعيت حفاظتي كنوني جنگل ها مي پرسم. پاسخ وي اين است: «بايد اذعان كنيم علي رغم تلاش هاي به عمل آمده در توسعه جنگل ها، كماكان عوامل تهديد بسياري براي جنگل ها وجود دارد. اين عوامل دو دسته اند: يك تهديد انساني و طبيعي است. در عوامل انساني معمولا توسعه هاي ناسازگار و نامناسب با ملاحظات زيستي موجب حساسيت ها نسبت به جنگل مي شود. مكان يابي نامناسب برخي از پروژه ها كه در اثر اجراي آن ها سطوح جنگلي مورد تغيير كاربري قرار مي گيرند. توسعه نامتوازن باعث تخريب جنگل شده است. براي مقابله با اين كار بايستي مرز و محدوده هاي جنگل هاي طبيعي از اراضي اشخاص متمايز شده و هرگونه كاربري سطح جنگل بايد به موجب قانون و مصوبات مجلس صورت بگيرد. به طوركلي مرز جنگل هاي طبيعي بايد خطوط مرزبندي (قرمز) تلقي شود.»
«مقدسي» ادامه مي دهد: «مورد دوم، آن است كه بايد نگاه به جنگل ها از منظر فرهنگ سازي زيست محيطي دربين مسئولان و سياستگذاران به گونه اي نهادينه شود كه تمام برنامه ريزان، همان طور كه مقام معظم رهبري فرموده اند: «محيط زيست و منابع طبيعي از درجه دو نمي باشند بلكه از لحاظ رفاه و سلامت كشور، اول است. آن گونه نگاه را درجه يك تلقي كنند.»
وي سپس به عوامل تهديد طبيعي جنگل ها مي پردازد و دراين باره مي گويد: «با توجه به وقوع خشكسالي هاي پي درپي و خساراتي كه اين پديده مخرب روي جنگل هاي طبيعي وارد مي كند، اقتضا مي نمايد كه بيش از گذشته نسبت به حفاظت جنگل ها اهتمام ورزيد و راهكارهاي تعديل اثرات زيان بار خشكسالي روي زيست بوم هاي طبيعي بررسي و به مرحله اجرا گذاشته شود.»
اين مقام سازمان حفاظت محيط زيست درباره محور همين موضوع اظهار مي دارد:
«سازمان حفاظت محيط زيست، معيار و ضوابط مربوط به مديريت پايدار محيط هاي طبيعي را تدوين كرده كه بايد توسط دستگاه اجرايي به مرحله عمل درآيد.»
جنگل ها نه تنها عامليت تصفيه هوا از آلودگي ها است، بل هوا را ضدعفوني مي كنند از خشك شدن خاك كه خود باعث فرسايش خاك است جلوگيري مي كند. جنگل ها همچنين به لحاظ انجام يك سري فعل و انفعالات شيميايي بسياري از باكتري و قارچ ها و برخي حشرات را از بين مي برند. جنگل ها نيز تعادل در دو نيمكره مغز انسان ايجاد كرده و دراين جاست به انسان آرامش مي بخشند.
اما آنچه سبب انقراض جهاني جنگل ها مي شوند برداشت غيرمجاز از چوب درختان جنگلي، افزوني بي رويگي ساخت وسازهاي بنايي و جاده اي، نابودي اوزان ازت نيتراتي و كلسيم به دليل قطع درختان و در جريان آب باران، آتش سوزي ها و سرانجام افزايش گرماي كره زمين واز بين بردن گونگوني گياهي و جانوري شده اند.
آنچه در بالا خوانديم مضامين پاره اي از مطالب پژوهشي مبتني بر تحقيقات دانشمندان است كه «عليرضا سزاوار» براي كيهان ارسال كرده است.
جنگل؛ گنجينه سلامت طبيعت
نابودي جهاني جنگل ها كه پوشش هاي ارزشمند محيط زيست هستند متأسفانه اينك بحراني عظيم شده كه با آن روبه رو شده ايم. اين واقعه اكثرا ناشي از چوب، افزايش استفاده از ساخت وسازهاي بي رويه ساختماني و جاده اي است كه باعث تشديد بحران گرم شدن زمين و انقراض گونه هاي مختلف گياهي و جانوري شده است. در اين ارتباط قطع بي رويه درختان در آسيا از حدود 6 سال قبل تاكنون سبب از بين رفتن 20درصد از جنگل هاي دنيا شده كه در مقايسه با دامداري كه زماني اولين عامل نابودي جنگل ها بود، رشد چشمگيري داشته است.
طبق بررسي هاي محققان دانشگاه ليورپول، درختان كاج، بلوط، فندق، اوكاليپتوس و افرا از خود ماده اي به نام «تالين» در هوا پخش مي كنند كه باعث از بين رفتن بسياري از باكتري ها و قارچ هاي تك سلولي و برخي از حشرات مضر مي شود. بنابر تحقيقات و آزمايش ها در «اونج كانتي» افراد مبتلا به بيماري سل را براي استراحت به مناطقي كه جنگل هاي كاج وجود دارد مي فرستند. در واقع اهميت جنگل فقط در تصفيه هوا از گردوغبار نيست بلكه جنگل درضدعفوني هوا هم نقش موثري دارد. اين مورد دلالت برايجاد فضاي سبز در اطراف و داخل شهرها، بيمارستان ها و اماكن عمومي دارد كه به خوبي مشخص مي كند.
ماهيت جنگل همچنين حاكي از اين است كه به كمك شاخ و برگ درختان، از سرعت باد مي كاهد و با ريشه گياهان، خاك را حفظ مي كند و مانع ايجاد فرسايش مي شود. چرا كه در اين صورت به علت آرام بودن هواي داخل جنگل تبخير بسيار ناچيز بوده و خطر خشك شدن خاك كه خود از شرايط مهم آغاز فرسايش است، از بين مي رود.
تحقيقات ثابت شده مبين اين است كه پس از بريدن درختان يك جنگل، جريان آب حاصل از بارندگي در عرض دوسال در هرهكتار 90 كيلوگرم ازت نيتراتي و 83 كيلوگرم كلسيم را از بين برده است درحالي كه در يك جنگل دست نخورده ميزان ازت نه تنها از بين نرفته بلكه در هر هكتار 2 كيلوگرم نيز به ميزان آن افزوده شده و اين مقدار ازت از باران دريافت شده است. همچنين كلسيم از بين رفته بسيار كم بوده و مقدار آن 7 كيلوگرم در هكتار بوده است.»
گزارش روز