E-mail:shayanfar@kayhannews.ir

فصل نقش آفريني جنبش دانشجويي
ليبرال ها در برابر انقلاب دوم

مرتضي صفار هرندي
«انقلابي بزرگ تر از انقلاب اول» تعبيري بود كه امام راحل اقدام تعدادي از دانشجويان مسلمان براي تسخير سفارت آمريكا را با آن توصيف كردند. اثرات اساسي اين اقدام، پس از سال ها همچنان عمق نگاه امام را در اين نام گذاري نشان مي دهد. اولين پيامد داخلي تسخير لانه جاسوسي، سقوط دولت موقت بود. وقتي بازرگان در بازگشت از سفر به الجزاير، براي سومين بار استعفاي خود را تقديم امام كرد، شايد انتظار پذيرش سريع آن از سوي امام(ره) را نداشت. به گفته مرحوم حاج سيد احمد خميني، بازرگان و سحابي در حضور وي گفته بودند:
معلوم است كه امام استعفاي ما را قبول نمي كنند. ولي ما بايد براي پذيرش مجدد مسئوليت، شرط و شروط بگذاريم كه يكي از آن ها آزادي آمريكايي هاست.1
با اين حال بازرگان از مدت ها قبل به دلايلي مثل نابردباري در قبال انتقادات اعضاي برجسته شوراي انقلاب همچون شهيد بهشتي و حضرت آيت الله خامنه اي از دولت موقت و به خصوص پس از تصويب اصل ولايت فقيه مجلس خبرگان، به دنبال فرصتي براي بر زمين نهادن بار مسئوليت خود بود، اما اين بار در شرايطي تهديد به استعفا را مطرح مي كرد كه افكار عمومي، او و دولتش را به سبب سياست منفعل در قبال تحركات سياسي و جاسوسي آمريكا عليه ايران سرزنش مي كردند. از اين رو بازرگان در اين شرايط، شايد به دور شدن از صحنه مسئوليت، قبل از ترميم وجهه خود، تمايلي نداشت.
در مجموعه دولت موقت، ابراهيم يزدي، وزير امور خارجه وقت سعي داشت وجاهت دوستان خود را با موضع گيري هاي دوپهلو در قبال اين حادثه حفظ كند. فرداي تسخير لانه جاسوسي، او در كنار ابراز تأسف از وقوع آن گفت:
چون آمريكايي ها به خواسته دولت درباره استرداد شاه پاسخ مثبت نداده اند، دانشجويان، اقدام به اشغال سفارت كرده اند.2
هاشم صباغيان، وزير كشور دولت بازرگان هم در ستودن تسخير لانه جاسوسي به عنوان يكي از راه هاي مبارزه با امپرياليسم گفت:
ما مبارزه با امپرياليسم را از تمام جناح ها ادامه خواهيم داد. زيرا عامل تمام بدبختي هاي گذشته اين مملكت امپرياليسم و در رأس آن دولت آمريكا بوده است.3
چرا اقدامي كه باعث سقوط دولت بازرگان شد، اين گونه از سوي نزديك ترين افراد به وي، مورد تأييد قرار مي گرفت؟! طبيعي است كه فضاي آن زمان، اقتضاي بيان نظراتي را داشت كه دوستان بازرگان اعتقاد قلبي به آن نداشتند.
افشاي اسناد لانه جاسوسي نام كارگزاران دولت بازرگان را به عنوان عناصري داراي ارتباط دوستانه با ديپلمات ها و جاسوسان آمريكايي بر سر زبان ها انداخت. در اولين مرحله، روابط مستمر عباس اميرانتظام با آمريكايي ها به دستگيري و محكوميت او به مجازات حبس ابد منجر شد و سپس مردم در جريان ارتباطات افراد ديگري از دوستان بازرگان همچون ناصر ميناچي، احمد صدر حاج سيد جوادي، محمد توسلي، حسن نزيه، رحمت الله مقدم مراغه اي و... با سفارت آمريكا قرار گرفتند. به رغم همه اين ها شوراي انقلاب به حذف سريع دوستان بازرگان از صحنه اجرا، نظر نداشت و دست كم هفت نفر از همفكران بازرگان را پس از سقوط دولت موقت، در هيئت دولت ابقا كرد. آقاي هاشمي رفسنجاني در خاطرات خود از وجود اين اعتقاد در شوراي انقلاب سخن به ميان آورده است كه:
افشاگري هاي عجولانه، انقلاب را در معرض آسيب اخلاقي و فرهنگي بزرگي قرار مي دهد و با ايجاد دلسردي و سوءظن و بي اعتمادي و تفرقه، راه را براي تصفيه حساب هاي شخصي يا گروهي و سوءاستفاده ضدانقلاب فرصت طلب چپ و راست فراهم مي سازد.4
همين نهي شوراي انقلاب، دانشجويان را به امساك در اعلام عمومي تمامي اسناد ارتباط جريان به اصطلاح «ميانه رو» با ماموران آمريكايي واداشت. اين اقدام مداراجويانه، همچنين موجب شد تا نام افرادي از دولت موقت مانند علي اكبر معين فر و عزت الله سحابي در ليست انتخاباتي جريان خط امام قرار گيرد و همين فضا باعث شد كه مردم تهران چهارماه پس از فتح لانه جاسوسي، مرحوم مهدي بازرگان را به عنوان دومين فرد منتخب خود به مجلس بفرستند. آن ها همان مردمي بودند كه همچنان در مقابل ساختمان
لانه جاسوسي آمريكا فرياد «مرگ بر سازشكار» سر مي دادند.
ياران بازرگان در پي از سرگذراندن فضاي سنگين ناشي از فتح لانه جاسوسي و سقوط دولت موقت، سعي كرده بودند تا شائبه همداستاني خود با افرادي مثل اميرانتظام را از اذهان بزدايند. ابراهيم يزدي حتي پس از راه يابي بازرگان و تعدادي از يارانش به مجلس، در مقاله ها و مصاحبه هاي خود خواستار تسريع در محاكمه گروگان هاي آمريكايي و بلكه محاكمه عملكرد 27 ساله آمريكا در ايران شد. يزدي گروگان گيري را عكس العمل اجتناب ناپذير ملت ايران در برابر وقاحت آمريكا در برخورد با انقلاب اسلامي و بازتاب عملكرد
بيست و چند ساله آمريكا دانست.5 او در مجلس شوراي اسلامي به هنگام بررسي اعتبارنامه فردي مثل خسرو قشقايي، در جايگاه مخبر كميسيون، اسناد كشف شده ارتباط او با ماموران سيا در تهران را براي نمايندگان توضيح مي داد. اين يك روي سكه رفتار سياسي نهضت آزادي بود. روزنامه كيهان كه زيرنظر ابراهيم يزدي اداره مي شد، پس از افشاگري درباره ليبرال ها، به كمك افشا شدگان شتافت. روز 15اسفند، همين روزنامه به نقل از ناصر ميناچي افشاگري دانشجويان را در «جهت منافع آمريكا و گروه هاي انحصارطلب» دانست.6 سعي ليبرال ها در اين مقطع درگير كردن دانشجويان پيرو خط امام با شوراي انقلاب بود كه دانشجويان را به رعايت مصالح در نحوه افشاگري ها دعوت مي كرد و اعتقاد داشت كه افشاگري ها بايستي از مسير محكمه قضايي صورت گيرد. علي اكبر معين فر كه پس از سقوط دولت بازرگان همچنان در مسئوليت وزارت نفت و نيز عضويت در شوراي انقلاب ابقا شده بود، در روز 19اسفندماه تاكيد كرد:
دانشجويان بايد از تصميم شوراي انقلاب تبعيت كنند 7
اين موضع گيري در شرايطي ابراز شد كه ظاهرا اعضاي شوراي انقلاب قصد تحويل گرفتن گروگان ها از دانشجويان را داشتند و در حالي كه حتي دانشجويان خود را براي تسليم شدن در برابر اين خواسته آماده مي ساختند، امام راحل اين اقدام را به تشكيل اولين دوره مجلس شوراي اسلامي و تصويب اين مجلس موكول كردند. با همه اين ها ليبرال ها در تبليغات خود به طور غيرمستقيم سعي داشتند، موضع گيري هاي محكم در برابر آمريكا را مسبب بروز برخي از نابساماني هاي اقتصادي آن مقطع معرفي كنند.
در كنار نهضت آزادي نقش افرادي مثل ابوالحسن بني صدر در آن روزها قابل توجه است. بني صدر در اولين روزهاي پس از تسخير لانه جاسوسي در حالي كه به طور غيررسمي تبليغات براي انتخابات رياست جمهوري را آغاز كرده بود، با اين اقدام همراهي مي كرد. او در اولين موضع گيري در 15آبان 1358، اين حادثه را «عمل اعتراضي تمامي ملت» خواند، اما به محض رئيس جمهور شدن با استفاده از فضاي ناشي از پيروزي در انتخابات و در حالي كه حضرت امام دوران نقاهت پس از بستري شدن در بيمارستان را به دليل عارضه قلبي مي گذراندند، لحن شديدي را بر ضد دانشجويان پيرو خط امام اتخاذ كرد. بني صدر 10 روز پس از انتخابات گفت:
دانشجويان، خودكامه عمل مي كنند و حكومت در حكومت به وجود آورده اند.8
شانتاژ تبليغاتي بني صدر در خلال مبارزات انتخاباتي و نوعي مخالفت با حزب جمهوري اسلامي در بين برخي از دست اندركاران اصلي تسخير لانه جاسوسي حتي باعث هواداري تعداد قابل توجهي از دانشجويان نسبت به بني صدر شده بود،9 اما بنا به نقلي ، در دي ماه 1358 يعني در آستانه برگزاري اولين انتخابات رياست جمهوري هفت سند از گاوصندوق رئيس پايگاه سيا در تهران كشف شد. براساس اين سند، يكي از مأموران سازمان سيا به نام ورنون كاسين يك ماه قبل از پيروزي انقلاب در پاريس به عنوان تاجر با بني صدر تماس گرفته و اين ارتباط در تهران در قالب مشاوره با يك شركت اقتصادي پوششي سيا ادامه يافته است.10 به گواهي نامه اي با امضاي تام اهرن، رئيس پايگاه سيا در تهران، در خلال سه تا پنج ملاقات يكي از جاسوسان اين سازمان، بني صدر با پيشنهاد حقوق ماهانه هزار دلار در ماه به عنوان مشاور اقتصادي يك شركت تجاري آمريكا موافقت كرده بود.11 بني صدر در اولين روزهاي رياست جمهوري با نگراني از افشاي اين اسناد تمام همت خود را براي سركوب تبليغاتي جريان خط امام به كار گرفت. ارزيابي مأمور سيا از شخصيت بني صدر (به نام رمز «اس-دي-لور-1») نشان مي دهد كه اين سازمان اميد فراواني به او بسته بوده است:
چون او يك توطئه گر (طراح) كهنه كار است، اگر احساس كند كه رژيم از اهداف انقلابي خود دور مي شود يا اينكه به نفع خودش خواهد بود، ممكن است در آينده براي توطئه عليه رژيم مانعي بر سر راه خود نبيند. گرچه او احتمالا در حال حاضر هيچ مشكل مالي ندارد، اما بايد در نظر داشته باشد كه ممكن است با يك تذكر كوتاه، به خارج تبعيد شود و در آن زمان مي تواند از كمك مالي ما استفاده نمايد... او جاه طلبي سياسي دارد... ما همچنان به استخدام ل-1 علاقه منديم.»12
اين پيش بيني به تحقق پيوست. بني صدر در سال هاي دهه هفتاد در جريان انفجار «آميا» در «بوينس آيرس آرژانتين» و متهم كردن جمهوري اسلامي به دخالت در اين انفجار، در چارچوب هاي تعيين شده سيا به خوبي نقش خود را ايفا كرد.
تسخير لانه جاسوسي در ميان كاركردهاي مختلف، يك نتيجه مهم هم داشت. رقبايي كه در گذشته به صورت يكديگر پنجه مي كشيدند، وقتي متوجه آغاز روند جديدي در كشور شدند كه در آن هرگونه تفوق سياسي، فرهنگي و اقتصادي غرب نفي مي شد و مباني ناب اسلامي مورد تاكيد قرار مي گرفت، با يكديگر همداستان شدند. بني صدر (وزير امورخارجه دولت شوراي انقلاب) حتي اندكي پس از تسخير لانه جاسوسي همچنان براي صادق قطب زاده رقيب ديرينه خويش در فرانسه و رئيس وقت سازمان صداوسيما رجزخواني و او را به كارشكني در ديپلماسي خود متهم مي كرد، اما در زمان كوتاهي پس از آن، بني صدر، قطب زاده، نهضت آزادي، جبهه ملي و به تدريج گروه هاي ماركسيست، روسي، چيني و آمريكايي منافقين و التقاطي ها در يك جبهه واحد در مقابل اسلام گرايان پيرو خط امام صف آرايي كردند.
1. حجت الاسلام والمسلمين سيد احمد خميني، روزنامه ابرار، 10/8/.1369
2. دكتر يزدي: درباره اشغال سفارت ما در درجه اول آمريكا را مقصر مي دانيم، روزنامه كيهان، ش 10849، سه شنبه 15آبان 1358، ص3.
3. هاشم صباغيان وزير كشور: مبارزه با امپرياليسم را از تمام جناح ها ادامه خواهيم داد، روزنامه كيهان، ش 10856، چهارشنبه 3 آبان 1358، ص9.
4-عباس بشيري، انقلاب و پيروزي، كارنامه و خاطرات هاشمي رفسنجاني، سال هاي 1358 و 1359، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، 1383، ص 398 البته اين نگراني به واسطه وجود برخي گرايش هاي مخالف با شهيد بهشتي و حزب جمهوري اسلامي در بين تعدادي از رهبران دانشجويان مستقر در لانه جاسوسي و با توجه به زمزمه افشاي اسناد ملاقات شهيد بهشتي با ديپلمات هاي آمريكايي تا حدودي موجه مي نمايد، اما اسناد مذكور- كه بعدها فاش شد- صرفا از برخورد محكم، عزت مندانه و اصول گرايانه آن شهيد بزرگوار در مقابل آمريكايي ها حكايت داشت.
5-نك: دكتر ابراهيم يزدي در گفت وگو با كيهان: آزادي گروگان ها بدون محاكمه آمريكا يك خيانت بزرگ تاريخي خواهد بود، روزنامه كيهان، ش 10998، شنبه 27ارديبهشت 1359، ص10 و ابراهيم يزدي، محاكمه آمريكا را شروع كنيد (يادداشت روز كيهان) كيهان، ش 11011، دوشنبه 12خرداد 1359، صص 1و2.
6-نك. دكتر ناصر ميناچي وزير ارشاد ملي: افشاگري دانشجويان در جهت منافع آمريكا و گروه هاي انحصارطلب است، كيهان، ش 10946، يكشنبه 15اسفند 1358، ص2.
7-معين فر: دانشجويان بايد از تصميم شوراي انقلاب تبعيت كنند، كيهان، ش 10946، يكشنبه 19اسفند 1358، ص 3.
8-بني صدر رئيس جمهور: دانشجويان خط امام حكومت در حكومت به وجود آورده اند، كيهان، ش 10923، چهارشنبه 17بهمن 1358، ص. آخر.
9-نورمحمدي در گفت وگوي اختصاصي با فارس/ روايت فرار كماندوي آمريكايي از لانه جاسوسي (8808180247= http://www.farsnews com/newstext.php?nn
10. البته براساس روايتي ديگر، اين سند از اولين اسنادي بود كه در گاوصندوق سفارتخانه يا به نقلي در اثر سهل انگاري كارمندان آمريكايي در هنگام تسخير لانه جاسوسي، روي ميز باقي مانده بود. در صورت اثبات صحت اين نقل و تركيب آن با قرائن ديگري مثل مسئوليت سيدمحمد موسوي خوئيني ها( تنها روحاني همراه دانشجويان تسخيركننده لانه جاسوسي) در تأييد صلاحيت بني صدر و اظهارات نقل شده از او مبني بر واقف بودن به خطر بني صدر از قبل از انتخابات رياست جمهوري، فرضيه برخورد گزينشي با انتشار اسناد لانه جاسوسي آمريكا توسط موسوي خوئيني ها و حلقه قديمي اطرافيانش (محسن ميردامادي، عباس عبدي و...) تقويت مي شود. مشروح مذاكرات اولين دوره مجلس شوراي اسلامي در واپسين روزهاي خرداد 1360 گواهي مي دهد، خوئيني ها حتي به هنگام بررسي عدم كفايت سياسي بني صدر، صرفا به مواردي مثل مخالفت صريح وي با ديدگاه هاي امام مثل مبتني بودن قوانين بر احكام اسلام و مبناي استنباطي فقه شيعي، فراموش شدن شعار مرگ بر آمريكا در دوره رياست جمهوري او و... اشاره داشت و به رغم تقاضاهاي مكرر نمايندگان براي افشاي اسناد لانه جاسوسي درباره بني صدر سخني از اين سند مهم به ميان نياورد. در چارچوب اين فرضيه ترجيح افرادي مثل حسن لاهوتي (روحاني نزديك به سازمان مجاهدين خلق) بر اعضاي شوراي انقلاب مثل شهيد بهشتي و... در مطلع ساختن از قصد خود براي اشغال لانه جاسوسي و نيز جو بدبينانه نسبت به شهيد بهشتي در بين اطرافيان موسوي خوئيني ها و عدم اهتمام در پاسخ گويي به شايعات دروغ منافقين مبني بر رابطه آن شهيد با جاسوسان آمريكايي و بالاخره ترجيح بني صدر بر گزينه مورد نظر حزب جمهوري اسلامي در انتخابات رياست جمهوري، زمينه تعيين كننده اي براي شكل گيري يك نگاه بدبينانه نسبت به شخصيت و رفتارهاي موسوي خوئيني ها در ادوار مختلف است. (نك: عالي جناب سايه، سايت مركز اسناد انقلاب اسلامي /print.aspx51097ww.irdc.ir/fa/content/ )و نفوذي هاي منافق هنوز هم هستند، گفت وگو با دكتر جواد منصوري اولين فرمانده كل سپاه پاسداران درباره سه سال اول انقلاب، رمز عبور 2، ويژه نامه سياسي روزنامه ايران، خرداد 9137، ص93؛ و رضا اكبري، گزارشي از جلسات طرح عدم كفايت بني صدر در 03 خرداد 0136، 03 سال پس از جراحي بزرگ، ويژه نامه تاريخ سياسي روزنامه جوان، ضميمه رايگان خرداد 0139، صص 35 و 4.5
11. نك: اسناد لانه جاسوسي، ج9، صص 74 و 9.4
12. اسناد لانه جاسوسي، ج9، ص 3.3
پاورقي