جفاي ريزگردها در حق تنفس هواي پاك (بخش نخست)
ضرورت بررسي چالش گردوغباردر كشور و راههاي مقابله با اين پديده

صديقه توانا
ديگر به نظر مي رسد وجود ريزگرد گاه و بيگاه پديده اي معمول شده كه ريه هاي مردم نه تنها در مناطق غرب و شمال غرب و جنوب بلكه بسياري ديگر از نقاط كشور از جمله پايتخت نشينان را مورد نوازش كه نه بلكه تازش قرار مي دهد.
از پنجره اتاق كار يا خانه هم نگاهي به بيرون بيفكني غباري دژم گون را مي بيني كه خوشايند نيست و شهروندان را از ديدن آسماني آبي و بي غبار محروم مي كند. اين پديده از گرفتاريهاي كشاورزان سخت كوش ما و تنفس آنان در فضاي كشت زارها گرفته تا تلقيح گياهان و توليد عسل را تحت تأثير قرار داده است.
اگرچه همواره گفته مي شود كه واقعيت ها را از پنجره خوش بيني نگاه كنيم، اما نمي توان به اين امر كه جفاي ريزگردها حق تنفس هواي پاك را در بسياري از روزهاي بهاري از مردم در استانهاي كرمانشاه، كردستان، ايلام، لرستان، هرمزگان و خوزستان گرفته بي تفاوت بود و اين جفا را به كودكان اين سرزمين و ديگر نقاط كشور كه تنفس هواي پاك نخستين حق آنان است، روا ديد.
براساس آمار موجود در سال 1383 تنها 3 استان در كشور از پديده گردوغبار متأثر بودند كه چهار سال بعد به 18 استان و در سال گذشته (90) به 25 استان افزايش يافت.
بنا به گفته كارشناسان و مسئولان محيط زيست، علل مختلفي براي اين پديده وجود دارد كه برخي ابتدا آن را به فقدان مديريت آب ربط مي دهند و معتقدند، در واقع منابع آب در اين مناطق كم بوده و حتي اين منابع كم هم به خوبي مديريت نمي شود كه خشك شدن تالابها در واقع يكي از نمودهاي آن است.
در عين حال عده اي ديگر از بين رفتن پوشش گياهي را دليل ديگري بر ايجاد ريزگردها و افزايش آن در هواي مناطق مختلف كشور بيان مي كنند و فقدان مديريت در عرصه كشاورزي در كشور عراق و تداوم خشكسالي در كشورهاي منطقه را نيز از ديگر دلايل تشديد اين پديده مطرح مي نمايند.
اما نكته حائز اهميت در اين ميان به خطر افتادن سلامت مردم مناطق مختلف كشور و افزايش ميزان خسارتهاي وارده به بخش كشاورزي و كاهش تعداد گردشگران و جهانگردان در فصل زيباي بهار به مناطق خوش آب و هواي غرب كشور و نگين سبز ايران، كردستان است كه تمام موارد فوق بايد همت و عزم بيشتر مسئولان كشور را براي برخورد با اين پديده طبيعي جزم كند.
غبار، زيبايي هاي نگين سبز ايران را
به تاراج برد
از نظر تنوع اقليمي و وجود عوارض طبيعي، استان كردستان داراي جاذبه هاي متنوع و ارزشمندي است، به ويژه اينكه اغلب شهرهاي استان به علت قرارگيري روي تپه هاي بلند و شكل ماهوري آنها چشم اندازهاي زيبايي را به وجود آورده اند.
محمدعلي رضايي، كارشناس ايرانگردي و جهانگردي و مدير گروه يك تور خارجي در آژانس مسافرتي در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه وجود ريزگردها طي چند سال اخير بر ورود گردشگران به كشورمان به خصوص در فصل بهار تأثير منفي داشته و ما را با كاهش تعداد مسافران و جهانگردان روبه رو ساخته است مي گويد: «براساس استانداردهاي جهاني دماي مطلوب و مناسب براي جهانگردان بين 20 تا 25 درجه سانتي گراد است كه باتوجه به ميانگين دماي روزانه استان، فصل بهار و تابستان بهترين ايام براي سفر گردشگران به اين منطقه است و ميانگين دماي ماههاي اين دوره از 22 تا 28 درجه سانتيگراد متغير است و متأسفانه در چند سال اخير به دليل هجوم ريزگردها و وجود آسماني پرغبار و هواي آلوده علاوه بر كاهش سفر گردشگران به اين استان مشكلات زيادي را براي ساكنان، جانوران و گياهان اين استان به وجود آورده است.»
آقاي رضايي اضافه مي كند: «در دو ماهه اول سال به علت بارندگي هاي زياد و در نتيجه سرسبزي منطقه بهترين زمان براي برگزاري تورهاي طبيعي و ديدار مسافران از طبيعت كردستان است، اما متأسفانه در چند سال اخير هجوم گردوغبار و حاكميت بهار غبارآلود زيبايي هاي نگين سبز ايران را به تاراج برده است.»
دل آسمان گرفت و غباري شد
«خوزستاني ها هم صبح كه از خواب بيدار شدند و از جا كندند، انگار كه آسمان خدا خراب شده بود و گردوغبارش بر سر آنها مي باريد، پس از گذشت چند روز اعلام شد كه ذرات ريز گردوغبار از كشورهاي همسايه راهي ايران شده و جنوبي هاي هميشه بدشانس راهي ندارند جز آنكه دندان روي جگر بگذارند. نه فقط خوزستاني ها، بلكه بوشهري ها، ايلامي ها، كرمانشاهي ها و همداني ها و نه فقط يك بار كه چندين و چند بار دندان روي جگر گذاشتند تا بلايي كه نفسشان را تنگ كرده بود، از سرشان بگذرد كه نگذشت، اما گردوغبارها كه به تهران رسيدند، اوضاع عوض شد، برايشان نام گذاشتند و از آن به بعد آنها را «ريزگرد» خواندند و قانون و مقررات برايشان تدوين شد.»
اين درد دل و گله و شكايت مردم خونگرم جنوب كشورمان است كه تعدادي از آنها در گفت وگوي تلفني با گزارشگر كيهان در ميان گذاشتند و از مسئولان تقاضاي رسيدگي دارند.
فرحناز فرج زاده يك شهروند اهوازي است كه در رابطه با مشكلات ريزگردها مي گويد: «اولين پيامد اين گردوغبارها بيماري هاي متعدد از جمله بيماري هاي پوستي و تنفسي است و فكر نكنيد اين مشكل گريبان گير افراد سالخورده و بيمار است، بلكه مردم عادي نيز به دليل پايدار بودن اين پديده و متأسفانه شدت گرفتن آن با آغاز فصل تابستان گرفتار شده اند.»
فاطمه زورمند ديگر شهروند اهوازي است كه در خصوص پديده ريزگردها مي گويد: «ابتدا بايد تأكيد كرد كه طبق نظر برخي كارشناسان اين ذرات نه تنها ريزگرد نيستند، بلكه درشت گرد هستند، زيرا اندازه و زبري آنها به راحتي از طريق لامسه احساس مي شود.»
وي در ادامه مي گويد: «در روزهاي خاكي فرزندانمان در يك فضاي محدود آپارتماني درون خانه محبوس مي شوند و آزادي آنها براي بازي و تخليه انرژي سالم گرفته مي شود، اما در خانه ماندن هم به معني مصون ماندن صددرصد از تيررس خاك نيست، زيرا ذرات ريزتر از طريق منافذ مختلف راه ورود خود را به درون خانه ها پيدا مي كنند.»
اين شهروند اهوازي به افزايش ميزان مصرف آب در روزهاي غبارآلود اشاره مي كند و مي گويد: «پس از پشت سرگذاشتن يك روز خاكي روي همه اشياء يك لايه چند ميلي متري خاك قرمز رنگ مي نشيند كه نظافت آن مستلزم شست وشو و مصرف آب بيشتر است. از سوي ديگر سبزي و ميوه هايي كه از بازار خريداري مي شود از ساير روزها آلوده ترند و همچنين براي دورماندن از بيماري نيز مجبور به استحمام روزانه هستيم.»
زورمند اضافه مي كند: «همچنين با بروز پديده گردوغبار، خودروها در سطح شهر نمي توانند با شيشه هاي باز تردد كنند و با توجه به گرماي هوا مجبور به استفاده از كولرند و همه آنچه گفته شد، يعني افزايش مصرف حامل هاي انرژي و هزينه مضاعف در سبد خانواده هاي عموما كم بضاعت خوزستاني.»
حسين يزدي هم كه اهل هفتكل است به گزارشگر كيهان مي گويد: «تنفس كردن براي ما مردم جنوب در هنگام بروز پديده گردوغبار واقعا دشوار است و از نمايندگان استان هاي جنوبي تقاضا داريم واقعا براي حل اين مشكل چاره انديشي كنند، اين انصاف نيست در تهران همين كه هوا كمي گردوغبار مي گيرد، ادارات تعطيل مي شود و سريع اتاق مبارزه با بحران تشكيل مي شود، اما براي ما شهرستاني ها كسي كاري نمي كند!»
هم انديشي بين المللي براي رفع گردوغبارها
البته اين طور كه شهروندان عزيز جنوبي كشورمان از وجود ريزگردها و گردوغبار موجود در فضا دچار صدمه مي شوند و در عذاب و سختي هستند، ما كه در اينجا نشسته و از دور فقط شاهد اين مشكلات هستيم، شرايط آنها را خيلي درك نمي كنيم و فقط مي توانيم با آنها ابراز همدردي كنيم ولي مسئولان كشور دست روي دست نگذاشته و براي حل اين بحران اقدام به برپايي هم انديشي بين المللي براي رفع اين آلودگي ها كرده اند ضمن اينكه درصدد شناسايي دقيق علل و بروز اين پديده و راه حل مبارزه با آن هم هستند.
اما اينكه آيا برپايي چنين جلسات و نشست هايي تا چه حد كارايي خواهد داشت خود نكته اي در خور تامل است.
اولين هم انديشي بين المللي ريزگردها با منشأ طبيعي در ايران، هفته گذشته به مدت سه روز در كرمانشاه و با حضور انديشمنداني از ايران، عراق و كارشناسان سازمان ملل برگزار شد.
دكتر مقدادپير صاحب، دبير علمي اين هم انديشي در گفت وگو با خبرنگار كيهان در كرمانشاه در توضيحاتي درخصوص برپايي چنين همايشي و نقش آن در پيشگيري از پديده ريزگردها مي گويد: «درخصوص ريشه هاي بروز اين ريزگردها مطالعات خوبي صورت گرفته اما از لحاظ اجرا اقدامات كمي صورت گرفته است و راهي خيلي طولاني درپيش داريم تا بتوانيم با اين پديده مقابله و آن را مهار كنيم. دراين همايش انتظار داشتيم كه مسئولان اجرايي پابه پاي برگزار كنندگان و مهمانان حضور داشته باشند ولي مسئولان مربوطه در سازمان حفاظت محيط زيست فقط در روز اول همايش در جلسه حضور داشتند كه جاداشت با حضور خود از نقطه نظرات كارشناسان و صاحب نظران بهره مند مي شدند.»
دكتر پيرصاحب به نتايج حاصل از اين همايش سه روزه اشاره مي كند و مي گويد: «دراين همايش محققان در قالب سه كار گروه ويژه درخصوص شكل گيري چشمه ها و نحوه كنترل و مهار آنها، شيوه انتقال و پخش آن در منطقه و اثرات اقتصادي و زيست محيطي و اجتماعي و حتي رواني اين پديده و چگونگي كنترل به بحث و تبادل نظر پرداختند و در نهايت قطعنامه اي تهيه و دراختيار نمايندگان مجلس، هيئت دولت و سيستم هاي مجري و قانونگذار قرار گرفت كه اميدواريم هرچه زودتر اقدام لازم براي حل مشكل به عمل آيد.»
وي با بيان اين نكته كه 70 درصد كانون ريزگردها در كشور عراق و 30درصد آن در عربستان، سوريه و اردن و بخشي از چشمه هاي ريزگردها هم در جنوب ايران قرار دارد، مي گويد: «براين اساس سازمان هاي بين المللي و مسئولان كشور را به نوعي مجاب كرديم تا بر كشور عراق فشار بيشتري آورند تا آن كشور نسبت به تعهدات في مابين اقدام فوري انجام دهد و براي تحقق آن با ما همكاري لازم را به عمل آورد.»
دبيرعلمي همايش در پاسخ به اين سؤال كه واقعا برگزاري چنين همايش هايي چقدر مي تواند كاربردي باشد، مي گويد: «پژوهشگران و محققاني كه در اينجا حضور دارند تنها مي توانند ديدگاه ها و نظرات خود را در اختيار دولتمردان و مسئولان ذي ربط قرار دهند. يكي از علت هاي اصلي بروز ريزگردها در كشور عراق به مهار آبهاي رودخانه اي از جمله دجله و فرات كه كشور تركيه روي اين دو رودخانه بزرگ عراق سدهاي متعددي زده است، برمي گردد. بخش زيادي از زمين هاي حاشيه اين رودخانه ها را كه در سنوات قبل در زيرآب فرو رفته بودند و الان خارج شدند هم بر مشكل مي افزايد. علل بعدي عدم رطوبت خاك و بخشي ديگر اثرات جنگ بود، زيرا كه در طي مدت جنگ هاي اخير در كشور عراق و تردد ادوات سنگين جنگي در دشت هاي عراق هم تاثير منفي براين مناطق داشته و توليد ريزگرد مي كرده است.»
دكتر پيرصاحب اضافه مي كند: «مقابله با ريزگردها تنها كار يك گروه يا يك دولت به تنهايي نيست بلكه خود مردم هم مي توانند با استفاده از ماسك هاي استاندارد، استفاده از پنجره هاي دوجداره و سيستم هاي تهويه كه وجود دارد با اين پديده مقابله كنند.»
وي مي گويد: «وجود ريزگردها مي تواند اثرات مخربي بر سلامت مردم داشته باشد و بيماري هاي قلبي و عروقي و حتي مشكلات سرطاني را براي مردم ايجاد كند. برآورد اوليه پژوهشگران و محققان اين است كه بروز ريزگردها در بهترين شرايط بيش از 4ميليارد دلار درسال به 11استان زيان اقتصادي وارد مي كند و اين سناريو مي تواند تا سقف 30 ميليارد دلار هم برسد و جا دارد كه هم مسئولان و مجريان و هم مردم نسبت به اين پديده حساس باشند.»
ريزگردها با منشأ تالابي
دراين كه پديده ريزگردها چند سالي است سلامتي مردم غرب و شمال غرب و جنوب كشور و حتي قسمت هاي مركزي را به خطر انداخته و به بخش كشاورزي نيز صدماتي وارد آورده ديگر اما و اگري وجود ندارد. اما اينكه منشأ اين گردوغبارها دقيقا از كجاست و آيا منشأ داخلي دارد يا خارجي و براي حل اين معضل چه بايد كرد، موضوعي است كه جاي تامل بسيار و اقدامات فوري دارد.
مهندس محمد درويش، عضو هيئت علمي مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه سه پژوهش و مطالعه دقيق در مورد ريزگردها توسط مركز حفاظت خاك و آبخيزداري وابسته به جهاد كشاورزي، دانشگاه شهيد چمران اهواز و دانشگاه تهران انجام شده است، مي گويد: «درهر سه پژوهش يك نقطه مشترك وجود دارد و اينكه همگي تاكيد دارند اغلب اين ريزگردها كه ايران را متأثر كرده منشأ تالابي دارد و اينكه برخي مي گويند ريزگردها از صحراي ربع الخالي در عربستان يا صحراي افريقا ريشه گرفته منطقي نيست ، چون اگر قرار بود همجواري با اين مناطق عامل بروز پديده ريزگرد باشد اين انتظار مي رفت هميشه مردم با اين پديده روبه رو باشند، در صورتي كه اگر به آمار يك صدسال اخير سازمان هواشناسي رجوع يا سفرنامه ها را مطالعه كنيم مي بينيم هرگز گستردگي و شدت ريزگردها مثل 6 سال اخير نبوده است. لذا مي توان با اطمينان گفت ردپاي فشارهاي انساني يا مديريت ناهماهنگ با توانمندي اكولوژيك يا بوم شناختي سرزمين مهم ترين دليل تشديد پديده هايي است كه اصطلاحا از آن به عنوان ريزگردها ياد مي كنند.»
مهندس درويش مهم ترين دليل اين پديده را به تنش سياسي و گستردگي نابخردي صدام در زمان جنگ و وضعيت حاكم بر عراق ذكر مي كند و مي گويد: «صدام كليد بحران را زد و مسير اصلي رودخانه دجله و فرات را تغيير داد و شهري به نام شهر پنجم را احداث كرد به اين بهانه كه اراضي شهرهاي شمال كشورش را توسعه دهد اما در حقيقت اين اقدام باعث شد تالاب ارزشمند هورالعظيم كه نيم ميليون هكتار مساحت داشت را عملا از دست دهيم و به دنبال سقوط رژيم بعثي و ضعف مفرط سياسي كه بعداز سقوط وي ايجاد شد تركيه پروژه بلندمدت آبي خود را به سرعت به اجرا درآورد.»
گزارش روز