با شهرمان مهربان باشيم

زماني به فكر آلودگي هواي تهران افتاديم كه ديگر دير شده بود و اين مشكل به معضل اجتماعي، بهداشتي مبدل گرديد و هنگامي موضوع آلودگي صوتي و نوري به طور جدي مورد توجه قرار گرفت كه ديگر كنترل كردنشان به اين آساني امكان نداشت اما آنچه كه اين روزها با قدري تامل بيش تر در اطرافمان مي توانيم ببينيم آلودگي ديگري است كه نه تنها از ديد مسئولان بلكه از ديد مردم هم پنهان مانده و اگر امروز براي آن راه چاره اي نينديشيم آن هم در كنار ديگر آلودگي ها قدعلم خواهد كرد!
ساختمان هايي كه قد مي كشند، پنجره هايي كه يك به يك متولد مي شوند و از تركيب همين پنجره ها و ديوارهاست كه شكل و تركيب اوليه نماهاي شهري زاده مي شود، اينجاست كه نماي ساختمان ها زينت انكارناپذير شهرمان مي شود و قرار است در هر گذري چشم هايتان را بنوازد!
اما آنچه با گذر در خيابان ها و كوچه پس كوچه ها ي برخي مناطق ديده مي شود نه تنها چشم نواز نيست بلكه جسم و روحمان را در سكوت مي آزارند. تركيبي ناهمگون از ساختمان ها، بالكن هايي كه ديگر تداعي كننده ايوان هاي با صفاي ديروز نيستند و تنها شيشه ترشي ها و وسائل اضافي خانه ها را در خود جاي داده اند، كركره ها و شيشه هايي كه بو و رنگي از نظافت نبرده اند و كوچه ها و پياده روهايي كه ديگر آب و جارو نمي شوند تا بركت دهند به زندگي ها و كسب و كارهايمان.
به عبارت ديگر، آن قدر در تعريف ساختار زندگي شهري، اشتباه كرده ايم كه به نابساماني هاي پيرامون عادت كرده و گمان مي كنيم، همه اينها از ملزومات زندگي شهرنشيني مدرن هستند و كمتر در جست وجوي چاره اي براي از ميان برداشتن آنها هستيم. اين درحالي است كه به تدريج زمينه مناسبي براي ابتلا به فشارهاي عصبي و مشكلات رواني فراهم آورده ايم.
در سال هاي اخير، مسئولان در تلاش بوده اند، مشاغل و كارخانه هايي را كه با ايجاد آسيب هاي زيست محيطي و آلودگي هاي صوتي، سبب ايجاد اختلال در زندگي روزمره ساكنان شهرهاي بزرگ مي شوند، به بيرون از شهرها و شهرك هاي صنعتي منتقل كنند، اما همچنان آلودگي هاي ديگري مثل آلودگي هاي صوتي و ديداري يا همان بصري در شهرمان خودنمايي مي كنند.
گرچه شايد شما هم بارها ديده يا شنيده باشيد كه از سوي برخي نهادها و سازمان ها درخصوص زيباسازي شهرمان حرف هاي بسياري گفته و قوانيني نيز وضع گرديده مثل تخلف چسباندن برچسب هاي تبليغاتي بر در خانه ها و ديوارها و پيگرد قانوني داشتن اين امراما آيا به راستي هدف تير تمام آلودگي ها و كثيفي هاي شهرمان تنها به سمت برچسب هاي تبليغاتي بايد نشانه رود؟
و آنچه قدري قابل تامل است اين است كه مردم آن قدر كه به زيبايي منزل خود اهميت مي دهند توجهي به زيبايي نماي ساختمان ها و تميزي كوچه و خيابان ها ندارند!
آقاي حسني صاحب مغازه اي است كه در مركز شهر قرار دارد و لوازم خانگي فروشي است. او كه به قول خودش چهل سال است كه جلوي مغازه اش را هر روز صبح پيش از شروع كار آب و جارو مي كند در اين خصوص مي گويد: همان طور كه شما هم مي دانيد پاكيزگي نيمي از ايمان است و من اين كار را از اوستاي (كارفرما) خود ياد گرفتم او هم هر روز اين كار را انجام مي داد و معتقد بود باعث بركت درآمدش مي شود، اگر زماني هم خود فرصت نداشت و يا دير به مغازه مي آمد من را موظف كرده بود هر روز پيش از اينكه اولين دشت را بگيرم بيرون و داخل مغازه را تميز كنم و اين عادت همچنان با من است.
گرچه شايد مثل اين مغازه دار باز هم در شهرمان يافت شود اما نگاهي گذرا به سطح شهر نشان مي دهد كه تعداد اينگونه افراد با اين نوع تفكر انگشت شمار شده است. چه كسي مسئول است؟ و يا بهتر است بگوييم چه چيز عوض شده؛ نگاه مردم به زندگي و كسب و كار يا نگاه مسئولان به زيباسازي و مديريت شهري؟
حميد-ق كاسب ديگري است كه گرچه خود بسيار شيك پوش و تميز است اما اگر بخواهي به مغازه او وارد شوي بايد تفاله هاي چاي را كه جلوي مغازه اش قدري آن ورتر روي هم تلنبار شده كنار بزني و يا از روي آنها رد شود، او مي گويد: مهم اين است كه وقتي مشتري وارد مغازه مي شود از ديدن اجناس داخل مغازه لذت ببرد و ويترين براي او جذاب باشد اينكه جلوي تميز هست يا نه چندان توفيري ندارد. او با خنده ادامه مي دهد: من جلوي خانه ام را تميز نمي كنم اينجا كه ديگر مغازه است و محل رفت و آمد مردم در واقع غريبه ها.
كوچك تر كه بوديم در مهدكودك و مدرسه جمله «شهر ما خانه ما» را زياد مي شنيديم، آنقدر كه وقتي يكي از اعضاي خانواده مان مي خواست از پنجره اتومبيل آشغالي را به بيرون پرتاب كند مانع او مي شديم اما انگار هر چه بزرگ تر شده ايم نه تنها ديگر مانع كثيفي شهرمان نمي شويم بلكه خودمان نيز هر از گاهي يادمان مي رود شهر ما خانه ماست!
البته ناگفته نماند كه جداي از برخي آلودگي ها و كثيفي هايي كه برخي از افراد جامعه خود عامل به وجود آورنده آن هستند اعمال سليقه هاي شخصي چنان آشفتگي را بر سيماي بصري تهران تحميل كرده است كه نماي هر ساختمان بدون هيچ گونه هماهنگي با نماهاي مجاور و موقعيت اقليمي حاكم بر آن ساز خود را مي زند و اين مسئله نيز خود جاي تأمل دارد.
چرا برخي نسبت به آلودگي اطراف خود بي توجهند؟
در واقع بسياري معتقدند كه عمده ترين علت آلودگي بصري كه در شهرمان وجود دارد خود شهروندان هستند و علاوه بر آلودگي بصري بالكن ها و نماي ساختمان ها، مي توان اشاره اي هم به مغازه ها كرد. ناهمگوني تابلوهاي تبليغاتي سر در مغازه ها، برچسب هاي تبليغاتي نصب شده روي ديوارها، ناهمگوني در ويترين مغازه ها، ريختن زباله در اطراف سطل هاي زباله، كثيفي پياده روها، درب خانه ها و دهها موارد ديگر كه تاثير بسزايي در آلودگي شهرمان دارد و موجب مي شود زيبايي هايي كه نياز روحي هر فردي ست در پس اين نابساماني ها پنهان بماند
دكتر حسين ابراهيمي مقدم روانشناس در اين خصوص مي گويد: متاسفانه ما به حقوق خصوصي خود بيشتر از حقوق عمومي اهميت مي دهيم در صورتي كه اين دو مقوله بايد در يك كفه ترازو قرار بگيرند تا فرهنگ هاي غلطي كه در بين مردم جا افتاده ترميم شود.
وي ادامه مي دهد: آنچه متاسفانه رخ داده است عدم فرهنگ سازي صحيح در چند سال اخير است و از سوي ديگر همان طور كه قبلا هم اشاره كردم برخي افراد از آنچه كه آن را به طور خصوصي و اختصاصي براي خود مي دانند به خوبي مراقبت مي كنند مثلا به آن اندازه كه اتومبيل خود را تميز نگه مي دارند در تميز نگه داشتن اتوبوس هاي عمومي كوشا نيستند و يا تنها به فضاي داخلي آپارتمان خود توجه داشته و نسبت به فضاي عمومي ساختمان خود اهميتي قائل نيستند.
ابراهيمي مقدم اضافه مي كند: در واقع مي توان اينگونه گفت كه شايد يكي از علل كم توجهي افراد به اين آلودگي ها عدم اطلاع كافي از آسيب هايي ست كه آلودگي هاي بصري براي فرد به همراه دارد. چرا كه شايد ما درخصوص عوارض و آسيب هاي آلودگي هاي صوتي، زيستي، هوا و يا حتي نوري اطلاعات به نسبت زيادي ديده و يا شنيده باشيم اما در اين خصوص مي توان گفت اطلاعات دقيق و درستي به افراد داده نشده است.
اين روانشناس خاطرنشان مي كند: آلودگي هاي ديداري و بصري در درازمدت و حتي كوتاه مدت مي تواند منجر به تاثيرات منفي بر وضعيت رواني افراد شود گرچه برخي گمان مي كنند كه نگاه به اين نوع تصاوير نمي تواند چندان آسيب رسان باشد اما بهتر است كه من اين مسئله را با يك مثال براي شما روشن كنم اگر يك استرس بزرگ مثل از دست دادن شغل 100 نمره منفي بگيرد و يك صحنه ناخوشايند مثل زباله هايي كه هر روز صبح كه از منزل خارج مي شوي در اطراف سطل زباله مشاهده مي كني تنها يك امتياز بگيرد بعد از گذشت 100 روز جمع امتيازهاي منفي اين صحنه ها به اندازه يك استرس بزرگ اثرگذار خواهد بود.
ابراهيمي مقدم در نهايت مسئله اصلي كم توجهي به آلودگي هاي بصري را عدم فرهنگ سازي كافي دانسته و بيان مي كند: در هر حال همان طور كه پيش از اين هم به آن اشاره كردم مسئله اصلي بحث فرهنگ سازي ست گرچه ما تا حدودي در زمينه آلودگي هوا و يا آلودگي هاي صوتي اقداماتي انجام داده ايم و از آنجا كه اطلاعاتي كه از دنياي بيرون دريافت مي كنيم به خصوص از طريق سيستم بينايي ماندگاري و اثرگذاري بيشتري دارد اميدوارم در زمينه آلودگي هاي ديداري نيز اينطور فرهنگ سازي صورت بگيرد و ما سريع به نتيجه مطلوب برسيم.
البته در اين بين برخي جامعه شناسان نيز دلايل خاص خود را در اين خصوص مطرح مي كنند، حسن پويان جامعه شناس شهري در گفت وگو با خبرگزاري مهر علت اصلي مشاهده اينگونه آلودگي ها را كاهش راندمان كاري در ميان شهروندان مي داند و معتقد است كه جداي از وظايفي كه دولت و به عبارتي شهرداري در اين خصوص دارد نقص قوانين و ضعف ضوابط قانوني باعث شده مردم توجهي به زيبايي شهرشان نداشته باشند و تنها آن را وظيفه اي بر دوش مسئولان بدانند.
وي در ادامه مطرح مي كند: به طور مثال ما نمي توانيم مالكي را براي اين كه لباسش را در بالكن پهن مي كند، مجازات كنيم. قانون هم اين اختيار را به ما نمي دهد در نتيجه تنها از طريق آموزش و نهادينه كردن فرهنگ شهرنشيني مي شود به اين جزييات پرداخت و اقدامات بازدارنده صرفا بايد موردي باشد.
دكتر قرايي مقدم جامعه شناس ديگري است كه يكي از دلايل اصلي اين مسئله را تراكم جمعيت دانسته و بيان مي كند: از ديدگاه اسلام و يا فرهنگ سنتي ايراني و ملي ما نظافت و پاكيزگي بسيار مورد توجه بوده و هست و همچنان در برخي از روستاها و شهرهاي كوچك ما هرروز صبح بيرون منزلشان را آب و جارو مي كنند و معتقدند كه حضرت خضر از آنجا عبور مي كند و كثيفي ناميمون است.
وي در ادامه اظهار مي دارد: البته امروزه در شهرها به دليل تراكم جمعيت،برهم خوردگي بافت سنتي و كم رنگ شدن ارزش ها و سنت ها ما با چنين آلودگي هايي مواجه شده ايم البته ناگفته نماند مردم ما همچنان نسبت به ديگر كشورها و شهرهاي دنيا نظافت و تميزي را چه در داخل منزل و چه در خارج از خانه اشان بيشتر رعايت مي كنند.
قرايي مقدم اضافه كرد: در هرحال همان طور كه 700 سال پيش ابن خلدون مطرح كرده كه افزايش جمعيت باعث آلودگي محيط زيست مي شود ما امروز شاهد اين مسئله هستيم چرا كه با افزايش جمعيت، ما با فرهنگ ها و خرده فرهنگ هاي متفاوتي روبه رو مي شويم و اين خود مي تواند زمينه بي تفاوتي نسبت به آلودگي ها باشد.
اين جامعه شناس در ادامه ميزان تحصيلات افراد را نيز اثرگذار در توجه به تميزي و آلودگي دانسته وعنوان مي كند: عامل ديگري كه مي تواند بسيار اثرگذار باشد ميزان تحصيلات افراد است. طبق يكي از بررسي هايي كه ما انجام داده ايم حتي دو سال تحصيل در نهضت سوادآموزي موجب بالا رفتن بهداشت فردي، خانوادگي و اجتماعي افراد مي گردد. در هرحال مي توانم به طور كلي بگويم اعتقادات، فرهنگ، ميزان جمعيت و سطح تحصيلات مي تواند در توجه افراد به اين مسئله مورد توجه قرارگيرد.
با توجه به آنچه گفته شد كارشناسان دلايلي را در خصوص عدم توجه برخي افراد به پاكيزگي اطرافشان عنوان كردند اما نبايد از اثرات سوء اين آشفتگي ها بر افراد غافل شد چرا كه خود اين كارشناسان نيز هرچند كوتاه به آن اشاره كردند.
آلودگي هاي بصري؛ اثرگذار در پرخاشگري، احساس ناامني و افسردگي
ابراهيمي مقدم روانشناس به برخي آسيب هاي متأثر از آلودگي هاي ديداري اشاره كرده وبيان مي دارد: درهرحال بايد بگويم كه عواملي از اين دست مي تواند در بروز مشكلاتي مثل پرخاشگري، افسردگي، اضطراب، احساس ناامني و... در زندگي هاي به اصطلاح صنعتي و شهرنشيني امروز بسيار اثرگذار باشد.
حسن پويان جامعه شناس نيز ضمن اشاره به آنچه دكتر ابراهيمي مقدم بيان نمود اضافه مي كند: بايد توجه داشت كه يكي از علل عصبي بودن و درگيري هايي كه بين افراد روزانه به وجود مي آيد همين آلودگي هاست چرا كه بدون آنكه ما خود متوجه اين مسئله باشيم ذهنمان را آشفته مي كند و حتي احساس پرخاشگري را افزايش و آستانه تحمل ما را به كاهش مي دهد.
گرچه در اين گزارش نمي توان به تمام وجوه اثرگذار در كاهش اين مسئله پرداخت اما خالي از لطف نيست اگر به نقش مدارس كه خانه دوم فرزندان اين سرزمين است اشاره اي هر چند كوتاه شود.
نقش مدارس در آموزش شهروندي
درهرحال با توجه به آنچه كه كارشناسان به آن اشاره داشتند فرهنگ سازي درست و به موقع بايد صورت گيرد تا ما با چنين شرايطي مواجه نشويم و از آنجا كه نوجوانان و جوانان بخش عمده اي از جامعه ما را تشكيل مي دهند و از سوي ديگر اكثر وقت مفيد اين جوانان به عنوان دانش آموز در مدارس سپري مي شود. لذا يكي از مكان هاي مهم براي فراهم آوردن آموزش هاي شهروندي مدارس هستند.
در واقع اهداف تربيت شهروندي را مي توان از طريق دروسي كه در مدارس تدريس مي شود مثل تاريخ، ادبيات،جغرافيا و حتي انشا دنبال كرد، مثلا از طريق درس ادبيات مي توان فضايل شهروندي را به دانش آموزان آموزش داد.
علاوه بر اين چون مشاركت عنصر اساسي زندگي شهروندي به حساب مي آيد براي تقويت مشاركت در شهروندان لازم است كه در مدارس دانش آموزان به تمرين اين مهم بپردازند و در امور مختلف كلاس و محيط مدرسه مشاركت كنند.
بايد توجه داشت علاوه بر اين اقدامات بايد محل قراردادن زباله، نحوه جمع آوري و بسته بندي زباله ها با استفاده از كيسه هاي بهداشتي، جمع آوري زباله و مسائل مربوط به زباله هاي خانگي و صنعتي را نيز كه از جمله مسائلي است كه در بسياري از مواقع عدم رعايت بهداشت صحيح آنها منجربه مشكلات زيست محيطي و همچنين انواع بيماريهاكثرت جانوران موذي مثل موش ها، كثيفي و آلودگي محيط زندگي و در نهايت بدمنظره شدن كوچه ها و خيابانهاي شهر مي شود را به شهروندان آموزش دهيم.
لذا ضمن آنكه مسئولان و مديران شهري بايد از ايجاد آلودگي هاي محيط زيست از طريق كارخانه هاي صنعتي، بيمارستانها و ساير مكانهاي آلودگي جلوگيري كنند از سوي ديگربايد به شهروندان نيز آموزش داده شود كه آنان اولين كساني باشند كه از يك محيط زيست آلوده زيان خواهند ديد بنابراين بايد خود آنان نيز از جمله كساني باشند كه به شدت در حفظ و پاكيزگي اين گونه محيط ها بكوشند.
كارشناسان شهري نيز بر اين باورند كه شهرهاي برخوردار از محيط بصري مطلوب، مي تواند با وسعت بخشيدن به تجربه زيباشناختي شهروندان موجبات ارتقاي تصوير ذهني جامعه از خويش و تقويت غرور مدني آنان را فراهم ساخته و با اعتلا بخشيدن به وجهه شهر توان رقابتي شهر را براي جذب هر چه بيشتر سرمايه و اقشار خلاق تقويت كند.
در هرحال گرچه جمع آوري و تعويض سايه بان هاي مندرس و فرسوده مقابل مغازه ها و رنگ آميزي در و كركره هاي مغازه ها از جمله مواردي است كه طي سال هاي اخير سازمان زيباسازي و شهرداري هاي مناطق تلاش كرده اند با جذب مشاركت فعال شهروندان در اين زمينه، گامي هر چند كوچك براي نهادينه كردن مشاركت معني دار شهروندان در بهبود و ساماندهي سيما و منظر شهري بردارند اما نبايد فرهنگ سازي و ديگر اقدامات مسكوت بماند.
سميه سميعي