به مناسبت اول رجب سالروز ولادت امام باقر(ع) احسان در کلام شکافنده علوم

محمدرضا ستوده
عدالت اقتضا مي‌کند که هر چيزي در جاي مناسب آن قرار گيرد؛ اما احسان مرتبه‌اي است که از مقام رحمت رحماني و رحيمي انسان سرچشمه مي‌گيرد و انسان با ايثار از خود و برتر از عفو و گذشت از ديگران، بي‌هيچ منت و چشم‌داشتي جز رضايت و خشنودي خداوند، رفتار مي‌کند. شايد واژه احسان و نيکوکاري با تکرار آن امري عادي و متعارف بنمايد، ولي بي‌گمان حقيقت احسان چنانکه آموزه‌هاي وحياني قرآن تبيين کرده و پيشوايان معصوم(ع) در سنت و سيره به نمايش گذاشته‌اند، داراي چنان ويژگي است که بسياري از انسانها از تحقق بخشي اين صفت در خود عاجز خواهند بود؛ چرا که خداوند محسنان را پيامبران عظيم‌الشان خود مي‌شناسد که از همه چيز خود براي رضايت خداوند گذشتند و سرشار از محبت و مودت و نيکي به ديگران بودند با آنکه ظلم و ستم بسيار مي‌ديدند.
نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه‌هاي حيات‌بخش پيشواي بزرگ که او را باقر علم‌النبيين(ع) مي‌دانند، به شکافتن حقيقت احسان اقدام کرده و بر آن است تا گوشه‌اي از حقيقت را در کلامي از ايشان بر خوانندگان عرضه دارد.
* * *
امام باقر، شکافنده علم‌النبي(ع) و مفسر علمي و عملي قرآن
يکي از صفات قرآن کريم، جامع‌الکلم بودن است. (مجلسي، بحارالانوار، ج 16، ص 324؛ محمد‌بن حسن طوسي، الامالي، ج1، ص 484، قم 1414). پيامبر(ص) خود را به دارا بودن جوامع‌الکلم مي‌ستايد و مثلا مي‌فرمايد: اوتيت جوامع‌الکلم؛ به من کلمات جامع داده شده است. (ابن بابويه، کتاب من لايحضره الفقيه، ج1، ص 240، چاپ علي‌اکبر غفاري، قم 1404 ب؛ ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج2، ص 412، بيروت: دارصادر؛ محمد بن اسماعيل بخاري، صحيح البخاري، ج4، ص 12، چاپ محمد ذهني افندي، استانبول 1401/1981) کلمات جامع که مي‌تواند يک کلمه يا چند کلمه يا حتي جمله باشد، همانند فرمول‌هايي است که در علوم گوناگون مورد استفاده قرار مي‌گيرد. به عنوان نمونه علم حضوري اصطلاحي است که عارفان براي بيان دانش‌هاي شهودي و خاصي به کار مي‌برند. در علوم رياضي و فيزيک و شيمي نيز اصطلاحات در قالب فرمول‌هاي ساده و خاصي به کار مي‌برند. در علوم رياضي و فيزيک و شيمي نيز اصطلاحات در قالب فرمول‌هاي ساده که قابل حفظ و انتقال است ساخته شده است که هر کدام نشانه‌اي از محتواي بسيار است که گاه براي تبيين و تشريح آن بايد کتابي نگاشته شود.
آموزه‌هاي وحياني قرآني هر چند که براي همگان به شکلي قابل فهم است ولي اين قرآن با همه سادگي و رواني و روشن بودنش(زخرف، آيه 2؛ دخان، آيه 2)، قول ثقيل و سنگين از نظر محتوا و وزانت معناست. (مزمل، آيه 5) همين ويژگي موجب شده که در روايات از بطون قرآن سخن به ميان آيد. (معاني الاخبار، للصدوق، ص 259؛ تفسير العياشي ج1، ص 11، نقلا عن بحارالانوار، ج 89، ص 94) که به معناي مراتب متعدد و متنوع يک حقيقت است که بسته به ظرفيت و دانش‌هاي تقوايي، شخص مي‌تواند از آنها بهره‌مند شود. هفت يا هفتاد بطن قرآن دلالت بر کثرت دارد، به اين معنا که براي پيامبران و راسخون در علم (آل‌عمران، آيه 7) هفت مرتبه اصلي و براي ديگران بي‌نهايت خواهد بود؛ زيرا جريان حقيقت قرآن در کلمات همانند جريان خورشيد است که هر روز داراي تجلي تازه‌اي است. (بحارالانوار، ج 35، ص 403)
از آنجايي که قرآن تمام علوم و معارفي است که خداوند از آدم(ع) تا حضرت عيسي(ع) به پيامبر آموخته است، امام باقر(ع) شکافنده اين علوم قرآني و جوامع‌الکلم است. از اين‌رو از ايشان به باقر علم‌النبيين؛ يعني شکافنده علوم پيامبران ياد مي‌شود. وقتي ايشان بتواند باقر و شکافنده علم النبي و جوامع‌الکلم و قرآن عظيم باشد، بي‌هيچ شکي توانايي شکاف علوم پيامبران را نيز دارا خواهد بود.
آن حضرت(ع) در علم و عمل اين‌گونه بود و حقايق و معارف قرآني را چنان در زندگي خود عينيت و تجسم بخشيده بود که حتي دشمنان او را پذيرفته و به در خانه ايشان رفت‌وآمد مي‌کردند تا از ايشان بياموزند و اين‌گونه است که شرايط براي پذيرش امام صادق(ع) به عنوان استاد همه فقيهان جهان اسلام از ابوحنيفه تا ديگران فراهم آمد و امام صادق(ع) امام الکل همه فقيهان جهان اسلام شد.
احسان، بزرگ ترين مقام انسانيت
يکي از مهم ترين فضايل اخلاقي از منظر قرآن، احسان است. خداوند اين مقام را بسيار بزرگ داشته و آن را صفت پيامبران خود دانسته است. (انعام، آيه84؛ يوسف، آيات22 و 56 و 90)
در آيات قرآني به جزئيات اخلاقي اهل احسان اشاره شده و به تفصيل گفته شده که محسنان در فکر و عمل چگونه هستند. ازنظر قرآن محسنان و اهل احسان ازنظر عقيده و فکر، اهل ايمان (مائده، آيات 83 تا 85) و در عمل، پيشتاز در کارهاي خير هستند. از اين‌رو از هرگونه کار زشت و پليد پرهيز دارند، بلکه در انجام کارهاي خير بهترين‌ها را در بهترين شکل و برترين حالت با پيشتازي و شتاب تمام انجام مي‌دهند و اجازه نمي‌دهند تا کسي از ايشان پيشي گيرد.
خداوند در آيات قرآني براي آنان صفات بسياري را مطرح کرده است که از جمله آنها در مقام عمل و تقوا، اهل اجتناب از فساد (اعراف، آيه56)، پرهيز از فحشاء(نجم، آيات 31و 32)، اهل انفاق و کمک مالي به ديگران (آل‌عمران، آيه134)، تأمين مالي محرومان (ذاريات، آيات16 و 19)، تقوا و صبر (يوسف، آيه90)، فروتني و تواضع (مائده، آيات 82و85) اهل تهجد (ذاريات، آيات 16 و 17)، دفاع از مظلوم و دين از طريق جهاد جان و مال و آبرو (توبه، آيه120؛ عنکبوت، آيه69) فرو برنده خشم (آل‌عمران، آيه134)، اهل صلح و آشتي(نساء، آيه128)، عفو و گذشت از مردم خطاکار(آل‌عمران، آيه134 و مائده، آيه13) و مانند آن هستند.
امام باقر(ع) از مردم مي‌خواهد تا در سلوک و منش اخلاقي خود اين‌گونه باشند. آن حضرت بر اموري تأکيد مي‌کند که تفسير و تأويل احسان است. ايشان در سفارشي مي‌فرمايد: تو را به پنج چيز سفارش مي‌کنم: اگر مورد ستم واقع شدي ستم مکن، اگر به تو خيانت کردند خيانت مکن، اگر تکذيبت کردند خشمگين مشو، اگر مدحت کنند شاد مشو، و اگر نکوهشت کنند، بيتابي مکن. (بحارالانوار، ج75، ص167)
اگر به اين پنج چيز که مورد سفارش قرار گرفته توجه شود دانسته مي‌شود که از شخص مؤمن خواسته شده تا از در احسان، با ديگران مواجه شود و نسبت به هرگونه کار و رفتار زشت ديگران عفو و گذشت داشته باشد و اجازه ندهد تا کسي او را از مقام احسان دور نگه دارد.
اينکه نسبت به ستمکار در گذرد و ستم را با ستم جواب و پاسخ ندهد، به اين معناست که برخلاف حکم طبيعي و حق خود عمل کند؛ زيرا عقل و عدالت حکم مي‌کند که اگر کسي ستم کرد و بدي نمود جزاي مناسب آن (نباء، آيه26) همان بدي نسبت به اوست بي‌کم و زيادي. اين معنا را خداوند نسبت به کافران و مجرمان در دنيا و قيامت در پيش گرفته است و خود نيز مي‌فرمايد که جزاء بدي مثل آن است تا از دايره عدالت خارج نشده و ظلم و ستمي روا نشود. (انعام، آيه60؛ يونس، آيه27؛ غافر، آيه40؛ شوري، آيه40) براساس همين حکم عقل است که پاداش و مکافات عمل خوب، همان عمل خود دانسته شده است. (الرحمن، آيه60)
احسان ، رفتاري بالاتر از عدالت
اما خداوند از مؤمنان مي‌خواهد که کريمانه‌ترين رفتار را داشته باشند و براساس مکارم اخلاقي با مردم برخورد کنند و کاري بالاتر از عدالت يعني احسان انجام دهند به طوري که در برابر خوبي، چند برابر پاداش دهند چنانکه خود انجام مي‌دهد (انعام، آيه160) و بلکه در برابر بدي نيز گذشت داشته باشيم و حتي بدي ديگران را به خوبي پاسخ دهيم، يعني بي آنکه به او ستم روا داريم و حتي پس از بخشش و عفو از خطاکار و بدکار، در جاهايي مي‌بايست به او رحم کرده و در پاسخ کار زشت او عملي نيک انجام دهيم. اين همان روش احسان است که کريمانه‌ترين شيوه اخلاقي است. (شوري، آيه40)
امام باقر(ع) نيز خواهان پيروي از همين شيوه کريمانه اخلاقي است که انسان مؤمن مي‌بايست در سبک زندگي‌اش در پيش گيرد.
آن حضرت مي‌فرمايد که در برابر مشکلات و سختي‌هاي زندگي که از سوي ديگران تحميل مي‌شود، صبر پيشه کن که همه احسان است چنانکه در آيات قرآني بيان شده است.
آن حضرت(ع) در ارتباط با همين خصلت‌ها و رفتارهاي پسنديده برخاسته از صبر مي‌فرمايد: سه چيز از خصلت‌هاي نيک دنيا و آخرت است: از کسي که به تو ستم کرده است گذشت کني، به کسي که از تو بريده است بپيوندي و هنگامي که با تو به ناداني رفتار شود، بردباري کني. (بحارالانوار، ج75، ص173)
البته اينکه شما با ديگران بهتر رفتار کنيد، يک امر طبيعي در مؤمن است؛ زيرا اگر بدي را با بدي يا خوبي را با خوبي جواب دهيم چه امتيازي با غير مؤمن داريم؟ اين ايمان است که مي‌بايست در رفتار ما تغيير ايجاد کند و ما در مسير مکارم اخلاقي قرار گيريم. پس اگر بدي کردند مي‌بايست خوبي کنيم و اگر خوبي کردند چند برابر آن در کار خير، و شتاب و سبقت در آن پيشتاز و پيشگام باشيم.
از طرف ديگر سود اين کارها پيش از آنکه به ديگري برسد به خود فرد مي‌رسد. به عنوان نمونه اگر ديگران صله‌رحم نکردند و آن را قطع نمودند، ما با انجام صله‌رحم در حقيقت آنها را تنبيه کرده و هوشيار مي‌نماييم و اگر اين‌گونه اعمال در آنان سودي نداشته باشد در خودمان سود بسيار خواهد داشت از جمله اينکه روح کريمانه ما را تعالي و وسعت مي‌‌دهد و موجب ارتقاي روحي و معنوي ما مي‌شود و بر عزت ما مي‌افزايد و آثار ديگر که براي ما به ارمغان مي‌آورد. امام باقر(ع) مي‌فرمايد: پيوند با خويشان، عملها را پاکيزه مي‌نمايد، اموال را افزايش مي‌دهد، بلا را دور مي‌کند، حساب آخرت را آسان مي‌کند و مرگ را به تأخير مي‌اندازد. (بحارالانوار، ج71، ص111)
پس اگر دوست داريد که خوبي ببينيد و خوبي بشنويد، بکوشيد تا بهتر از ديگران باشيد. اگر انتظار داريد که ديگري سلام کند، شما در اين کار شتاب و پيش‌دستي کرده و بلکه با تحيت و سلام بيشتر و کلمات شيوا و رساتر به استقبال دوست بلکه حتي دشمن برويد تا او را شرمنده اخلاق خوب خودتان بکنيد. امام باقر(ع) در سفارشي کلي مي‌فرمايد: بهترين چيزي را که دوست داريد درباره شما بگويند، درباره مردم بگوييد. (بحارالانوار ج65، ص152)
اگر تقوا و پرهيز از زشتي‌ها و بدي‌ها خوب است شما مي‌بايست پيشتاز و پيشگام باشيد و اگر امانت‌داري عملي عقلاني و اخلاقي است شما بايد در جامعه در همه چيز از مال و عرض و جان مردم امانت‌دارتر باشيد. اين ويژگي‌هاي اخلاقي در شما نسبت به هر کسي از دوست و دشمن و خوب و بد مي‌بايست نمايان باشد تا اهل احسان باشيد. امام باقر(ع) در جايي ديگر مي‌فرمايد: بر شما باد به پرهيزکاري و کوشش و راستگويي و پرداخت امانت به کسي که شما را بر آن امين دانسته است، چه آن شخص، نيک باشد يا بد. (بحارالانوار، ج75، ص179)
آن حضرت(ع) به مؤمنان هشدار مي‌دهد که شيوه‌اي ديگر غير از شيوه مکارم اخلاقي را در پيش نگيرند چنانکه مي‌فرمايد: چه بسيار خوب است نيکي‌ها پس از بدي‌ها، و چه بسيار بد است بدي‌ها پس از نيکي‌ها. (کافي، ج2، ص458)
اگر اخلاق بزرگوارانه نداريد دست‌کم مسلماني باشيد که در آغاز اسلام مبتني بر عدالت رفتار مي‌کند. پس در زندگي اين خصلت‌ها را از اهل ايمان داشته باشيد که مؤمن برادر مؤمن است، او را دشنام نمي‌دهد، از او دريغ نمي‌کند و به او گمان بد نمي‌برد. (بحارالانوار، ج75، ص175) همچنين چنان عمل مي‌کند تا خودش را به نفاق نيالايد؛ زيرا اگر انسان رفتاري ضد اخلاقي داشته باشد از اسلام به نفاق و کفر مي‌رسد. از اين‌رو حضرت هشدار مي‌دهد و مي‌فرمايد: از دشمني بپرهيزيد، زيرا فکر را مشغول کرده و مايه نفاق مي‌گردد. (بحارالانوار، ج2، ص301)
اينها تنها گوشه‌اي از حقايقي است که امام‌باقرالعلوم(ع) به عنوان شکافنده علم النبي(ص) و قرآن جامع‌الکلم بيان داشته است. بي‌گمان بهره‌گيري از همين دستورها مي‌تواند زندگي ما را متحول کرده و ما را به مکارم اخلاقي و بزرگواري در منش و کنش و واکنش بکشاند.

خدمت به خانواده و همسر در آموزه‌هاي ديني

جمال رباني
بر طبق آموزه‌هاي قرآني ملاک در بهترين‌ها، داشتن تقواست که در شکل اخلاق نيک و خوش، خودنمايي مي‌کند، چرا که انسان خوش خلق، از خدا مي‌ترسد و مي‌کوشد تا به بهترين شکل و هنجارترين و نيکوترين شيوه زندگي کند و ديگران را نيز از خود بهره‌مند سازد.
از آنجايي که شرايط خانه و خانواده، ويژه است، تقوا در خانه و خوشخويي در آن، بهترين ملاک در شناخت بهترين مردم است. کسي که بتواند در خانه، اهل تقوا باشد و خوشخويي را به نمايش بگذارد، بهترين مردمان است.
نويسنده در اين مطلب بر آن است تا با بهره‌گيري از آيات و روايات، نقش اخلاق خوش در خانه و خوشخويي همسران را در سعادت و خوشبختي فردي و جمعي جامعه بررسي کند.
خانواده، آشيانه عشق و محبت
هر چند که خانه محلي براي زندگي است، ولي هدف از آن سکونت و آرامش است. در آيات قرآني همان طور که از واژه‌هايي چون «بيت»، «دار»، «حجره»، «ذات‌العماد» و «اکنان» براي بيان خانه استفاده شده، واژه «مساکن» نيز به کار رفته است، چرا که هدف از خانه و خانواده، رسيدن به همان چيزي است که از آن به خوشبختي ياد مي‌شود. خداوند پس از آفرينش حضرت آدم(ع) و همسرش، به آنان فرمان مي‌دهد تا در بهشت نخستين، سکونت يابند. (بقره، آيه 35، اعراف، آيه 19)
پس انسان در خانه و در ميان خانواده به سکونت و آرامش مي‌رسد و مودت و دوستي و محبت، اين آرامش را ميان زن و شوهر پديد مي‌آورد و سکونت واقعي را تحقق مي‌بخشد. (روم، آيه 21) در آيات قرآني بارها واژه سکن و مشتقات آن براي سکونت انسانها در زمين و دست‌يابي به آرامش بيان شده است. (اعراف، آيه 161، ابراهيم، آيه 37، اسراء، آيه 104، مومنون، آيه 18، طلاق، آيه 6)
پس خانه، محل آرامش از جانب خداوند است (نحل، آيه 80) و بندگان بايد بر اين نعمت، خداوند را شکر و سپاس گويند. (نحل، آيات 80 و 81) همچنين خانواده محل احسان و عشق و مودت و محبت است و هر انساني مي‌بايست اوج عشق و محبت انساني را در خانه و در ميان خانواده جست‌وجو کند. (روم، آيه 21)
ويژگي‌هاي خانه خوب
در اسلام براي خانه خوب ويژگي‌هائي بيان شده که در اينجا به برخي از آنها اشاره مي‌شود. از جمله اين ويژگي‌ها مي‌توان به وسعت خانه و همسايه خوب اشاره کرد. در حقيقت ويژگي‌هاي مادي و فيزيکي و محيط زيستي، از جمله مهم‌ترين ويژگي‌هاي يک خانه مطلوب از نظر اسلام است. اميرمومنان علي(ع) در اين باره مي‌فرمايد: ان للدار شرفا و شرفها الساحه الواسعه و الخلطاء الصالحون و ان لها برکه و برکتها جوده موضعها وسعه ساحتها و حسن جوار جيرانها؛ خانه را شرافتي است. شرافت خانه به وسعت حياط (قسمت جلوي خانه) و همنشينان خوب است. و خانه را برکتي است، برکت خانه، جايگاه خوب آن، وسعت محوطه آن و همسايگان خوب آن است. (مکارم‌الاخلاق، ص 125)
البته پيش از اينکه خانه‌اي خوب از نظر فيزيکي و محيط زيستي داشته باشيم مي‌بايست نخست، خانواده خوبي داشته باشيم. همسر خوب و مهربان، نعمت بزرگي است که فراخي و بزرگي خانه در برابر آن هيچ است. رسول اکرم(ص) نخستين شرط در خوشبختي را همسر خوب و صالح مي‌داند و سپس به امور ديگر چون وسعت خانه براي سعادت اشاره مي‌کند. آن حضرت(ص) درباره مولفه‌هاي سعادت مي‌فرمايد: من سعاده المرء المسلم الزوجه الصالحه والمسکن الواسع والمرکب البهي والولد الصالح؛ از خوشبختي مرد مسلمان، داشتن همسر صالحه، خانه بزرگ، مرکب راحت براي سواري و فرزند صالح است. (بحارالانوار، ج 76، ص 155، ح 35)
همسر خوب داشتن از عوامل پيشرفت مرد است. رسول اکرم(ص) مي‌فرمايد: المراه الصالحه احد الکاسبين؛ زن شايسته يکي از دو عامل پيشرفت خانواده است. (بحارالانوار، ج 103، ص 238، ح 39)
شايد براي همسران در آغاز زندگي حرارت عشق و محبت اجازه ندهد تا ديگري را در ميان خود بپذيرند و مي‌خواهند زمان بسياري را تنها در کنار هم باشند، ولي به زودي يک خلأيي را در زندگي حس مي‌کنند و مي‌بينند که خانه به همان سادگي که روشن به عشق و محبت شده، کم‌سو و کم‌فروغ مي‌شود، چرا که کودک و فرزندي که منبع انرژي عشق باشد نيست. از اين رو در اسلام بر فرزند به عنوان عامل مهم در تحقق دوام سعادت و خوشبختي و ايجاد يک خانه خوب تاکيد شده است. رسول اکرم(ص) درباره نقش کودک در برکت خانه مي‌فرمايد: بيت لا صبيان فيه لا برکه فيه؛ خانه‌اي که کودک در آن نباشد، برکت ندارد. (کنز العمال، ح 44425)
ازديگر ويژگي‌هاي خانه خوب و نيکو مي‌توان به پاکي و پاکيزگي آن اشاره کرد. از پيامبر(ص) و معصومان(ع) روايات چندي در اين زمينه وارد شده و پاکيزگي و بهداشت محيط زيست به ويژه خانه در آموزه‌هاي اسلامي بسيار مورد تاکيد قرار گرفته است.
رسول اکرم(ص) درباره بهداشت محيط زيست مي‌فرمايد: زباله را شب در خانه‌هاي خود نگه نداريد و آن را در روز به بيرون از خانه منتقل کنيد، زيرا زباله نشيمنگاه شيطان است. (من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 5، ح 4968)
امير مومنان امام علي(ع) نيز در اين باره مي‌فرمايد: نظفوا بيوتکم من حوک العنکبوت، فان ترکه في البيت يورث الفقر؛ خانه‌هاي خود را از تار عنکبوت پاک کنيد، زيرا باقي گذاشتن آن در خانه، فقر مي‌آورد. (وسائل الشيعه، ج 3، ص 575، ح2)
از نظر اسلام، اموري ديگر در تحقق خانه خوب نقش دارد که مي‌توان در اين زمينه به مسايلي اشاره کرد که به عنوان آداب خانه‌داري از آن ياد کرد. رسول اکرم(ص) مهمان نوازي در خانه را از نشانه‌هاي خوب مي‌داند و مي‌فرمايد: کل بيت لايدخل فيه الضيف لاتدخله الملائکه، هر خانه‌اي که ميهمان بر آن وارد نشود، فرشتگان واردش نمي‌شوند. (جامع الاخبار، ص 375)
البته در آداب حضور مهمان در خانه، امام باقر(ع) نکته‌اي را بيان مي‌کند که براي رسيدن به يک خانه خوب مي‌تواند تاثيرگذار باشد. آن حضرت(ع) مي‌فرمايد: اذا دخل احدکم علي اخيه في رحله فليقعد حيث يامره صاحب الرحل فان صاحب الرحل اعرف بعوره بيته من الداخل عليه، هرگاه يکي از شما به خانه برادرش وارد شد، هر جا صاحب خانه گفت، همان جا بنشيند، زيرا صاحب خانه به وضع اتاق خود از ميهمان آشناتر است. (قرب الاسناد، ص 69، ح 222)
براي دست‌‌يابي به يک خانه خوب و محيط آرام و مسکن مطلوب لازم است امور ديگري را مراعات کرد که شايد کوچک يا به نظر پيش پاافتاده باشد ولي تاثيرات شگرفي در محيط خانه و خانواده به جا مي‌گذارد. رسول اکرم(ص) سلام کردن را عامل مهم در تحقق شرايط مطلوب زندگي در خانه مي‌داند و مي‌فرمايد: اذا دخل احدکم بيته فليسلم، فانه ينزله البرکه و تونسه الملائکه، هرگاه يکي از شما به خانه خود وارد مي‌شود، سلام کند، چرا که سلام برکت مي‌آورد و فرشتگان با سلام‌دهنده انس مي‌گيرند. (علل‌الشرايع، ج2، ص 583، ح 23)
آن حضرت همچنين تلاوت قرآن را تاثيرگذار دانسته و فرموده است: ان البيت اذا کثر فيه تلاوه القرآن کثر خيره و اتسع اهله و اضاء لاهل السماء کما تضيء نجوم السماء لاهل الدنيا، خانه‌اي که در آن قرآن فراوان خوانده شود، خير آن بسيار گردد و به اهل آن وسعت داده شود و براي آسمانيان بدرخشد، چنان که ستارگان آسمان براي زمينيان مي‌درخشند. (کافي، ج2، ص610، ح1)
بهترين خانواده
چنان که گفته شد خانه به عنوان يک مکان فيزيکي، محيطي براي سکونت و آرامش است ولي عنصر اصلي که اين آرامش و سکونت را تحقق مي‌بخشد، همسران هستند. همسران اگر بتوانند شرايط محيطي را به عنوان يک منبع الهام استفاده کنند، مي‌توانند سعادت و خوشبختي را در خانه و خانواده تحقق بخشند.
همسران براي رسيدن به آرامش و سکونت و خوشبختي مي‌بايست به سلوک و رفتار خودشان توجه داشته باشند؛ زيرا آن چه از کوزه باطن انسان بيرون مي‌تراود اخلاق رفتاري اوست. هر گونه رفتار نيک در خانه مي‌تواند خانه را به بهشت تبديل کند و بسياري از مشکلات بيروني را حل و مرتفع سازد. رسول اکرم(ص) مي‌فرمايد: خيرکم خيرکم لاهله و انا خيرکم لاهلي ما اکرم النساء الا کريم و لا اهانهن الا لئيم؛ بهترين شما کسي است که براي خانواده‌اش بهتر باشد و من از همه شما براي خانواده‌ام بهترم، زنان را گرامي نمي‌دارد مگر انسان بزرگوار و به آنان اهانت نمي‌کند مگر شخص پست و بي‌مقدار. (نهج الفصاحه، ح 1520)
در اين ميان مردان از زنان نقش مهم‌تري را ايفا مي‌کنند؛ چرا که مسئوليت خانه و خانواده و قوام آن به مرد است و ستون‌هاي خانه و خانواده را مردان تشکيل مي‌دهند. (نساء، آيه 34) رسول اکرم درباره نقش کليدي مردان در تحقق خانواده مطلوب مي‌فرمايد: مرد، سرپرست خانواده است و درباره آنان از او سؤال مي‌شود و زن، سرپرست خانه شوهرش و فرزندان اوست و درباره آنان از وي سؤال مي‌شود. (صحيح بخاري، ج 3، ص 125)
زنان انسانهايي عاطفي و نيازمند مهر و محبت هستند. از اين رو ابراز محبت شوهران به آنان، بسيار مهم است و از مردان خواسته شده تا محبت و عشق خود را به همسر ابراز و اعلان کنند؛ چرا که زنان به همان اندازه که نيازمند محبت هستند، حيا و عفت، ايشان را از ابراز علاقه باز مي‌دارد و چنان که مردان مي‌توانند، زنان در بروز عشق خود به همسر، حيا مي ورزند ولي دوست دارند که شوهرانشان قربان صدقه آنها بروند و ابراز مهر و محبت کنند. اين ابراز علاقه و محبت به ويژه در زماني که زنان از شوهران خود عصباني يا دلگير هستند بايد بيشتر باشد. مردان لازم است از در احسان و عفو و گذشت وارد شوند و دل زنان خويش را به دست آورند. (نساء، آيه 12) رسول اکرم(ص) درباره بهترين مردان امت خويش به مرداني اشاره مي‌کند که در خانه، نرم‌ترين و مهربان‌ترين هستند. آن حضرت مي‌فرمايد: خير الرجال من امتي الذين لايتطاولون علي اهليهم و يحنون عليهم ولا يظلمونهم؛ بهترين مردان امت من کساني هستند که نسبت به خانواده خود خشن نباشند و اهانت نکنند و دلسوزشان باشند و به آنان ظلم نکنند. (مکارم الاخلاق، ص 216)
اصولا مهرباني و احسان مرد، به خود او باز مي‌گردد، يعني پيش از اينکه ديگري سود ببرد خود مرد از اين احسان و گذشت و مهر و صفا بهره مي‌برد؛ چرا که خانه‌اش از هر گونه توفاني در امان قرار مي‌گيرد و گرماي مهر و محبت در کانون خانه، خانواده را گرم مي‌کند و هر گونه مشکلات روحي و رواني را از ميان برمي‌دارد و اجازه مي‌دهد که زندگي در آرامش ادامه يابد و شرايط براي طولاني شدن عمر فراهم آيد؛ چرا که فشارهاي روحي و رواني نه تنها بر جسم اثر مي‌گذارد و انسان را دچار بيماري‌هايي چون زخم معده و مانند آن مي‌کند، بلکه مرگ زودرس را به دنبال خواهد داشت؛ اما احسان و خوش‌رفتاري در خانواده عامل افزايش عمر است. چنانکه امام صادق(ع) فرمود: من حسن بره باهل بيته مد له في عمره؛ هر کس به شايستگي در حق خانواده‌اش نيکي کند، عمرش طولاني مي‌شود. (کافي، ج 2، ص 105، ح 11)
همچنين آن حضرت مي‌فرمايد: سه چيز است که اگر مومن از آنها مطلع شود، باعث طول عمر و دوام بهره‌مندي او از نعمت‌ها مي‌شود: طول دادن رکوع و سجده، زياد نشستن بر سر سفره‌اي که در آن ديگران را اطعام مي‌کند و خوش‌رفتاري‌اش با خانواده. (کافي، ج 4، ص 49، ح 15)
البته رسول اکرم(ص) براي کساني که آرامش و سرور را به خانه خويش ارزاني مي‌دارند، پاداش‌هاي معنوي اخروي ديگري را بيان مي‌کند که از آن جمله همراهي فرشتگاني است که تا قيامت در شرايط سخت او را کمک مي‌کنند. آن حضرت مي‌فرمايد: من ادخل علي اهل بيته سرورا خلق‌ الله من ذلک السرور خلقا يستغفرله الي يوم القيامه؛ هر کس خانواده‌اش را شاد کند، خداوند از آن شادي، موجودي مي‌آفريند که تا روز قيامت براي او آمرزش بخواهد. (کنزالعمال، ج16، ص 379، ح 44995)
رفتار خوش در خانواده انسان را در بهشت دنيا و آخرت قرار مي‌دهد و انسان، سعادت را در دنيا و آخرت تجربه مي‌کند. اما صادق(ع) مي‌فرمايد: مومن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شايسته بهره‌مند مي‌سازد تا همه آنان را وارد بهشت کند. (مستدرک الوسايل، ج 12، ص 201، ح 13881)
آموزش خانواده در بيان و عمل، از حقوق خانواده و تکليف مرد خانه است؛ البته زنان خانواده نيز در تربيت اولاد در کنار همسر نقش دارند، اما تکليف اصلي برعهده مرد است تا اصول اخلاقي را بياموزد و بياموزاند. از اين رو تعليم آموزه‌هاي ديني برعهده مردان خانواده نهاده شده است. (تحريم، آيه 6) رسول اکرم(ص) در بيان بهترين خانه و خانواده مي‌فرمايد: هرگاه خداوند براي خانواده‌اي خير بخواهد آنان را در دين دانا مي‌کند، کوچک‌ترها بزرگ‌ترهايشان را احترام مي‌نمايند، مدارا در زندگي و ميانه‌روي در خرج، روزي‌شان مي‌کند و به عيوبشان آگاهشان مي‌سازد تا آنها را برطرف کنند. (نهج الفصاحه، ح147)
خدمت به عيال
مردان بايد خود را خدمتکار خانه و خانواده بدانند و خدمت عيال وهمسر را بزرگ و ارزشمند بشمارند. رسول اکرم(ص) به اميرمومنان(ع) سفارش مي‌کند که در خدمت خانواده بکوشد چرا که خدمت به خانواده، کفاره گناهان کبيره و خاموش‌کننده خشم خداوند و مهريه حورالعين و زيادکننده حسنات و درجات است. (جامع الاخبار، ص 276)
از نظر رسول اکرم(ص) خدمت به خانواده جزو خصلت‌هاي اولياي الهي است. از اين رو در سفارش خويش به اميرمومنان علي(ع) مي‌فرمايد: لا يخدم العيال الا صديق او شهيد او رجل يريد الله به خير الدنيا و الاخره، يا علي: به خانواده خود خدمت نمي‌کند مگر صديق يا شهيد يا مردي که خداوند خير دنيا و آخرت را براي او مي‌خواهد. (بحارالانوار، ج 104، ص 132، ح1)
خداوند دوست مي‌دارد که خانواده به گونه‌اي عمل کند که همه شرايط براي پاکي و پاکيزگي و رشد معنوي افراد آن فراهم آيد. بر اين اساس هر چيزي که اين پاکي و شرايط مناسب را دگرگون مي‌سازد به عنوان دشمن خانه و خانواده معرفي شده و از آن پرهيز داده مي‌شود. رسول اکرم(ص) آيه 6 سوره تحريم (قوا انفسکم و اهليکم نارا) را تلاوت فرمودند: «خود و خانواده‌تان را از آتش دوزخ حفظ کنيد»، گفتند: اي رسول خدا! چگونه خانواده‌مان را از آتش دوزخ حفظ کنيم؟ فرمودند: به آنچه خدا دوست دارد امرشان کنيد و از آنچه خدا نمي‌پسندد، نهي‌شان نمائيد. (الدرالمنثور، ج6، ص 244)
در تحقق شرايط خانواده خوب بايد به گونه‌اي عمل شود که همه نيازهاي انساني به درستي در آن جا پاسخ گرفته شود. امام صادق(ع) به خوبي اين شرايط مطلوب را معرفي مي‌کند و خواهان تحقق آن از سوي همسران مي‌شود. آن حضرت(ع) مي‌فرمايد: مرد در خانه و نسبت به خانواده‌اش نيازمند رعايت سه صفت است هر چند در طبيعت او نباشد: خوشرفتاري، گشاده‌دستي به اندازه و غيرتي همراه با خويشتن داري. (تحف العقول، ص 322)
البته اميرمومنان امام علي(ع) خوشخويي را در سه چيز مي‌داند از جمله اين سه چيز فراهم‌آوري آسايش و رفاه براي خانواده است. پس خوشخويي تنها به چهره گشاده نيست بلکه در رفتاري است که بخشي از آن واجبات يا مستحبات است. کسي که به وظيفه خود عمل کند خوشخو است و اگر بتواند فراتر از وظيفه واجبي، به مستحب نيز اقدام کند در خوشخويي برتر است. از اين رو امام علي(ع) مي‌فرمايد: حسن الخلق في ثلاث: اجتناب المحارم و طلب الحلال و التوسع علي العيال، خوش اخلاقي در سه چيز است: دوري کردن از حرام، طلب حلال و فراهم ‌آوردن آسايش و رفاه براي خانواده. (بحارالانوار، ج 71، ص 394، ح 63)
بر اين اساس اگر خانواده را در فشار اقتصادي قرار دهيم و آسايش را براي آنها فراهم نسازيم مصداق تندخو و بدخلق خواهيم بود. انسان‌ها بداخلاق با رفتارهاي خويش موجبات دوري خانواده از خود را فراهم مي‌آورند و سپس غرولند مي‌کنند که چرا چنين اتفاقي افتاده است. امام علي(ع) به مردان هشدار مي‌دهد و مي‌فرمايد: من ساء خلقه مله اهله؛ هرکس بدخلاق باشد، خانواده‌اش از او دلتنگ و خسته مي‌شوند.(تحف‌العقول، ص 214)
حضرت فاطمه(س) در بيان بهترين مردان مي‌فرمايد: خيارکم الينکم مناکبه و اکرمهم لنسائهم، بهترين شما کساني‌اند که با مردم نرم‌ترند و زنان خويش را بيشتر گرامي مي‌دارند. (دلائل الامامه، ص 76)
پس بايد کوشيد تا براي رسيدن به خوشبختي در دنيا و آخرت خوشخويي را در زندگي در پيش گيريم و براي خود عذاب قبر و دوزخ در خانه نسازيم و آخرت و عاقبت خود را با بدخويي نيست و نابود نکنيم.