آسيب‌ شناسي مصرف خودسرانه دارو و مضرات آن (بخش نخست ) خود درماني با قرص‌هاي رنگارنگ

صديقه توانا
سرت درد مي‌کند، برو يک استامينوفن بخور، گلودرد داري، چند تا کپسول بخوري خوب مي‌شوي، يک سرماخوردگي ساده که دکتر رفتن نمي‌خواهد، برو شربت و قرص سرماخوردگي از داروخانه بگير و...
اين‌ها جملات آشنايي است که بسياري از ما شنيده‌ايم و احتمالا به ديگران خيلي گفته‌ايم- تا آنجا که به اصطلاح- براي خودمان يک پا پزشک شده‌ايم و خيلي از دردهايمان را خودمان به کمک داروخانه‌هايي که در کشوها و کمدهاي خانه ساخته‌ايم، درمان مي‌کنيم.
فرهنگ خوددرماني به قدري در کشور ما رواج يافته که کمتر کسي براي بيماري‌هاي سطحي و تشخيص دلايل واقعي درد، به پزشک مراجعه مي‌کند و در صورت رجوع به پزشک، به دليل فرهنگ غلط مصرف دارو، يا داروهاي بيشتري از داروخانه تهيه مي‌شود يا بيش از آن که به طور کامل تمام شوند، مصرف آنها را قطع و همين موضوع سبب مي‌شود که هميشه در خانه بيش از حد نياز دارو وجود داشته باشد و ديگر زحمت رفتن به داروخانه يا مطب پزشک- براي گرفتن نسخه جديد- کم مي‌شود.
متأسفانه عده زيادي از مردم با همين روش و به شکل خودسرانه(!) خوددرماني مي‌کنند و با وجود هشدار مکرر پزشکان، داروسازان و حتي اورژانس نسبت به عواقب درمان‌هاي بدون مشورت با پزشک، همچنان به اين روال ادامه مي‌دهند.
در اين بين مشخص نيست که انگشت تقصير را به طرف چه کسي بايد نشانه گرفت مردم که به مصرف بيش از اندازه دارو عادت کرده‌اند، پزشکان که بي‌توجه به عواقب شيميايي، بيش از نياز بيمار، دارو تجويز مي‌کنند، داروخانه ها که بدون نسخه و بررسي دقيق وضع بيمار و براساس درخواست آنان به هر ميزان دارو در اختيارشان قرار مي‌دهند يا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي که تاکنون هيچ رويه يا برنامه جدي براي کاهش ميزان مصرف دارو ارائه نداده است.
مصرف هر ايراني سالانه 338 قلم دارو
با وجود هشدار و آمارهاي موجود درباره مصرف بي‌رويه دارو در کشور، اين روند همچنان با سرعت رو به افزايش است، به طوري که طبق آخرين بررسي‌ها ايران به لحاظ ميزان مصرف دارو، جزو 20 کشور رده نخست دنياست و در آسيا- بعد از چين- مقام دوم را دارد. گفته مي‌شود هر ايراني به طور متوسط سالانه 338 قلم دارو مصرف مي‌کند که اين ميزان حدود 2 تا 4 برابر استاندارد جهاني است.
به گفته کارشناسان و پزشکان، بسياري از مردم بدون در نظر گرفتن کارکردهاي يک دارو در شرايط مختلف اقدام به مصرف آن مي‌کنند که اين مصرف‌هاي بدون مشورت عواقب سوئي از جمله مسموميت‌هاي دارويي، درمان نشدن، افزايش غلظت دارو در خون و حتي مرگ را به دنبال دارد.
لبخند متصديان داروخانه‌ها به بيماران بدون نسخه
شايد بسيار با اين صحنه مواجه شده باشيد که پشت پيشخوان داروخانه منتظر پذيرش نسخه يا تحويل دارو هستيد، فردي از پزشک داروساز درخواست مي‌کند، علاوه بر نسخه اصلي، دو بسته استامينوفن يا مسکن يا يک داروي ديگر هم به او بدهد، چنين درخواست‌هايي آن قدر رواج يافته است که تقريبا اکثر متصديان داروخانه‌ها به لبخندهاي مهربان متقاضيان هنگام درخواست داروهاي اضافه بر نسخه، عادت کرده‌اند و ناچار اطاعت امر مي‌کنند. اما به راستي اين روش تهيه دارو تا چه اندازه در شکل‌گيري فرهنگ غلط مصرف دارو تأثير دارد: و چرا داروخانه‌ها و پزشکان داروساز به راحتي و بدون نسخه پزشک، دارو در اختيار بيماران قرار مي‌دهند و در برابر تقاضا و اصرار زياد بيماران و مراجعه‌کنندگان کوتاه مي‌آيند و بدون کمترين آموزشي درخصوص نحوه صحيح مصرف دارو، انواع و اقسام قرص و کپسول‌هاي مسکن و آنتي‌بيوتيک و ويتامين‌ها را براي کسب درآمد خود به مشتريان مي‌دهند؟!
دکتر حسن اکبري‌فر، مسئول شبکه دارويي بهداشت و درمان دامغان در گفت‌وگو با گزارشگر کيهان در توضيحاتي به سؤالات فوق پاسخ مي‌دهد و مي‌گويد: «برخي داروها که جزو داروهاي اوتي‌سي هستند، داروخانه مجاز است بدون نسخه و با نظر پزشک داروساز آن را در اختيار بيماران قرار دهد. اين داروها شامل قرص‌هاي مسکن، سرماخوردگي و استامينوفن مي‌باشد.»
وي مي‌گويد: «همچنين برخي داروها براي مصرف 24 تا 72 ساعت بيمار تجويز مي‌شود و بيماري براي پزشک داروساز محرز مي‌شود لذا نيازي به نسخه پزشک نيست. مثل بيماران قلبي که در سفر هستند و داروي مصرفي آنها تمام شده و جهت تهيه دارو به داروخانه مراجعه کرده و براي مقطع زماني کوتاه دارو تهيه مي‌کنند تا به مقصد رسيده و مجددا به پزشک مراجعه نمايند.»
دکتر اکبري‌فر با بيان اين نکته که تجويز اين داروها به بيماران به صورت قانوني انجام مي‌شود به موارد غيرقانوني تجويز دارو در داروخانه‌ها هم اشاره مي‌کند و مي‌گويد: «در اين مورد چند اشکال وجود دارد. نکته مهم بحث ويزيت بالاي پزشکان است که برخي از بيماران توان پرداخت هزينه ويزيت پزشک را به صورت مداوم ندارند و لذا با مراجعه به داروخانه و با کمترين هزينه و يک نسخه بيماري‌شان را درمان مي‌کنند.»
وي با اشاره به اينکه مصداق‌هاي زيادي از موارد فوق را در داروخانه‌ها مشاهده کرده‌ايم خاطرنشان مي‌کند: «مشاهده مادري که با بچه تب‌دارش به داروخانه مراجعه مي‌کند و با اصرار تقاضاي دارو مي‌کند، احساسات شما را جريحه‌دار مي‌کند و در برابرش کوتاه مي‌آييد.»
به او مي‌گويم به نظر شما آيا همين نرمش‌تان باعث مصرف خودسرانه دارو بين بيماران و مراجعه‌کنندگان نمي‌شود؟ توضيح مي‌دهد: «البته قبل از اينکه در چنين مواقعي دارو به اين مادر يا امثال اين مادران بدهيم به آنها تاکيد مي‌کنيم که فرزندشان بايد در بيمارستان بستري شود حتي با يک ويزيت ساده هم مشکلش برطرف نمي‌شود لذا بستري شدن ضروري است ولي از سوي ديگر مي‌بينيم اين مادر توان مالي بستري کردن فرزندش را ندارد و سلامتي فرزندش به خطر مي‌افتد، بنابراين مجبوريم براي نجات جان بيمار و حداقل کاهش بيماري‌اش دارو در اختيارش قرار دهيم اين وظيفه انساني ماست که ايجاب مي‌کند جان بيماران را در حد توان نجات دهيم.»
بيمه و خدمات ضعيف آن
مسئول شبکه دارويي بهداشت و درمان دامغان در ادامه مشکلات بيمه‌اي را هم يکي ديگر از دلايل افزايش مصرف خودسرانه دارو بين مردم ذکر مي‌کند و مي‌گويد: «اکثر خطاها و بروز مشکلات ناشي از عملکرد ضعيف بيمه‌ها در کشور است.
وقتي فردي دارويي با بيمه 50 هزار تومان بايد تهيه کند و قيمت آزاد آن مثلا 54 هزار تومان مي‌باشد، با يک حساب و کتاب سرانگشتي به اين نتيجه مي‌رسد که ديگر چه دليلي وجود دارد به دکتر رفته و يک ويزيت 12 تا 18 هزار توماني هم بپردازد...»
دکتر اکبري‌فرد تصريح مي‌کند: «يک بيمه‌گر به طور معمول ماهي 150 هزار تومان پول به بيمه پرداخت مي‌کند و شايد سالي يک بار مجبور باشد از بيمه خود استفاده کند که آن هم با توجه به هزينه‌هاي پزشک و ويزيت دکتر قيد همه را زده و جان خود را با خريد داروي آزاد و بدون نسخه از داروخانه نجات مي‌دهد.»
اين دکتر داروساز با تاکيد بر آن که آنچه که داروخانه به بيمار مي‌دهد و مي‌داند عوارض هم دارد، ولي از نظر انساني و عاطفي چاره‌اي جز تن دادن به خواسته بيمار ندارد، مي‌گويد: «ما چاره‌اي جز اين کار نداريم، بيماران زيادي ما را تحت فشار مي‌گذارند، البته ناگفته نماند که به راحتي تسليم نمي‌شويم و دارو را در اختيارشان قرار نمي‌دهيم، مگر آنکه بيماري‌شان برايمان محرز باشد و مطابق با نسخه‌هاي قبلي او باشد...»
اين دکتر داروساز با ابراز گلايه از مردم که اگر دارو در اختيارشان نگذاريم ما را متهم به همدستي با پزشک مي‌کنند در توضيحات بيشتري مي‌گويد: «اگر کسي به داروخانه مراجعه کند و ما به آنها دارو ندهيم و بگوييم نزد پزشک برويد تا پس از معاينه دقيق، نسخه به شما بدهند، انگشت اتهام را به سوي ما نشانه مي‌روند و مي‌گويند، بله ديگر دست شما با دکترها در يک کاسه است، شما نان به هم قرض مي‌دهيد و دلتان براي خودتان و آنها مي‌سوزد هدف شما پر کردن جيب دکترهاست!!»
سالي يک بار دکتر و ماهي يک بار داروخانه
براي صحت و سقم موضوع و اينکه ببينيم ايا مردم اصرار بر خريد داروي بدون نسخه از داروخانه دارند يا متصديان داروخانه‌ها براي سود بيشتر به راحتي و بدون نسخه دارو در اختيار مردم قرار مي‌دهند به يکي از داروخانه‌هاي مرکز شهر رفتيم و با چند بيمار گفت‌وگو کرديم.
قبل از هر چيز در گوشه‌اي ايستاده و شاهد آمد و رفت مراجعه‌کنندگان به داروخانه شدم. خانمي با يک نايلون پر از دارو توجه‌ام را جلب کرد. روي صندلي با گردني کج کرده نشسته و با آدامسي در گوشه لپش سرگرم شده بود.
خود را خانم لعيانژاد و 50 ساله معرفي کرد و گفت که بيماري اعصاب و ناراحتي قلبي دارد و هميشه با نسخه پزشک از اين داروخانه دارو تهيه مي‌کند.
به او مي‌گويم اين خيلي خوب است و جاي خوشحالي دارد چون توصيه پزشکان هم اين است که بدون نسخه دارو مصرف نکنيد.
اين خوشحالي خيلي زود پايان مي‌پذيرد وقتي اين جمله را از زبان اين بيمار شنيدم. چون در ادامه صحبتهايش اضافه مي‌کند: «من سالي يک بار به دکتر مي‌روم و تا پايان سال همان نسخه را تمديد مي‌کنم. تازه براي اينکه مي‌گويند مصرف زياد دارو ضرر دارد خودم برخي از قرص‌ها را نصف کرده و نصف ظهر، نصف شب مي‌خورم.»
با تعجب نگاهش مي‌کنم و مي‌گويم: «يعني شما بيماري قلبي داريد و ناراحتي اعصاب هم مزيد برعلت و آن وقت خودتان خودسرانه دز داروها را کم يا زياد مي‌کنيد؟
توضيح و توجيحش اين است که ويزيت اين دکتر خيلي گران است؛ پارسال 25هزار تومان بود، امسال که هنوز نرفته‌ام. تازه چندماه هم بايد درنوبت بمانم. الان 6 سال است مريض اين دکتر هستم و فقط سالي يک بار دکتر مي‌روم.
در کمال ناباوري از کنار اين خانم رد مي‌شوم. زن و شوهر کهنسالي به اتفاق براي دريافت نسخه وارد داروخانه مي‌شوند. سکينه هوشيار کنار شوهرش مي‌ايستد و مي‌گويد گوش‌هايش سنگين است اگر سوالي داريد از من بپرسيد و وقتي متوجه سوژه گزارش مي‌شود قاطعانه مي‌گويد: «من فقط قرص سرماخوردگي از داروخانه بدون نسخه مي‌خرم و بقيه داروها را حتما با مجوز پزشک مصرف مي‌کنم.»
ميزان مصرف دارو بالاتر از استاندارد
ميزان مصرف دارو در کشور ما بالاتر از استاندارد و حتي بيش از 2 برابر استانداردهاي جهاني است و اين خبر متاسفانه واقعيتي انکارناپذير است.
دکتر عبدالرحمان رستميان، نماينده مردم و عضو کميسيون بهداشت و درمان در گفت‌‌وگو با گزارشگر کيهان با بيان مطلب فوق سهل‌الوصول بودن داروها را يکي از دلايل مصرف خودسرانه دارو بين مردم عنوان مي‌کند و مي‌گويد:«داروخانه‌ها نبايد بدون نسخه دارو در اختيار مردم قرار دهند چون برخي از افراد صحبت‌هاي بيروني را دنبال مي‌کنند و به توصيه‌هاي غيرپزشکي خيلي توجه مي‌کنند. ضمن اينکه در برخي مواقع ديده شده خود آنها به پزشکان توصيه مي‌کنند داروي بيشتري برايشان تجويز کنند.»
به او مي‌گويم چرا پزشکان تسليم خواسته غلط بيماران مي‌شوند، مي‌گويد:«البته پزشکان داروهاي او‌تي‌سي (OTC) را بنا به درخواست بيمار تجويز مي‌کنند و اين موضوع نبايد دليلي بر مصرف بي‌رويه و خودسرانه دارو شود.»
دکتر رستميان خاطر نشان مي‌کند: «اگر اطلاعات مردم در زمينه مصرف خودسرانه و بي‌رويه دارو بالا رود قطعا تاثير بسزايي در کاهش مصرف داروها دارد.»
اين نماينده به عوارض مصرف خودسرانه داروهاي مختلف اشاره مي‌کند و مي‌گويد:«يک باور غلط وجود دارد و برخي تصور مي‌کنند که اگر آمپول پني‌سيلين بزنند حتما سرماخوردگي آنها برطرف مي‌شود درحالي که شايد بيماري آنها باکتريايي نباشد و نتيجه مصرف بي‌رويه اين دارو، مقاومت دارويي به آنتي‌بيوتيک ايجاد مي‌کند.
يا مصرف خودسرانه مسکن عوارض گوارشي، کليوي و قلبي به دنبال دارد لذا ما گاهي شاهد بوديم که بيماران به نارسايي شديد کليه مبتلا شده‌اند و تنها دليل آن مصرف مسکن‌هاي ضددرد و ضدالتهاب است.»
اين عضو کميسيون بهداشت و درمان اعتياد دارويي را هم يکي ديگر از مضرات مصرف خودسرانه دارو ذکر کرده و خاطرنشان مي‌کند: «تداخلات دارويي را هم بايد از عوارض مصرف بي رويه دارو دانست که قطعا اثرات منفي زيادي به دنبال دارد.»
وي در توضيح بيشتري مي‌گويد:«داروها مي‌توانند اثر همديگر را کم يا زياد کنند و اين مسئله را فقط پزشکان يا داروخانه‌ها مي‌دانند و اگر مردم بدون توجه به اين موارد داروها را با هم مصرف کنند نه تنها ممکن است به مسموميت دارويي دچار ‌شوند، بلکه به عوارض ديگري هم مبتلا مي‌گردند.»
گزارش روز