بررسي وضعيت ساختار جمعيت در ايران

معصومه بااوش
سرشماريها، منبع اصلي اطلاعات جمعيتي هر كشور بشمار مي آيند. بي ترديد آمارهاي دقيق و درست و به موقع جمعيتي و تجزيه و تحليل آن توسط كارشناسان نقش بسيار اساسي در برنامه ريزي كشورها ايفا مي كند. تاريخ تهيه آمار در جهان به آمار جمعيتي برمي گردد. شواهد تاريخي نشان مي دهد كه اولين سرشماري جمعيتي حدود 5700 سال پيش در بابل صورت مي گرفت. در چين و مصر هم در حدود 3000 سال و 2000 سال قبل از ميلاد سرشماريهايي صورت گرفته است. در گذشته دور در بيشتر كشورها و همچنين ايران سرشماري نفوس براي اخذ باج و خراج توسط دولتها و حكمرانان بعمل مي آمده است و اولين سرشماري نفوس در ايران به زمان انوشيروان نسبت داده مي شود. در ايران اولين سرشماري به روش نوين و با توصيه سازمانهاي بين المللي، در سال 1335 شمسي صورت گرفت. تا قبل از آن، تفكر علمي مربوط به آمار جمعيت، مربوط به دوره اصلاحات اميركبير مي باشد، در حال حاضر تنها سازمان مسئول سرشماري و آمار در كشور، مركز آمار ايران مي باشد. از سال 1335 هر 10 سال يكبار سرشماري نفوس به اجرا درمي آيد و تاكنون شش سرشماري عمومي از سال 5133- 5138 در سراسر كشور به اجرا درآمده است. تغييرات جمعيتي طي
3 دهه و برآورد آينده جمعيتي ايران، ضرورت بحث تأمين نيازهاي مرتبط به آموزش عالي، ايجاد اشتغال، ازدواج و مسائل جوانان مطرح مي شود، علاوه بر چالشهاي مرتبط به تغييرات ساختار سني جمعيت كشور طي سالهاي آتي با چالشهاي ديگري در ارتباط با مهاجرت و توزيع مكاني جمعيت، نيروي انساني و اشتغال، باروري، تحولات خانواده و بالاخره تأثير تحولات جمعيتي بر روابط اجتماعي و فرهنگي مواجه مي شويم به عنوان مثال، جمعيت سالخورده كشور در عرض سالهاي 1385- 1404 (20 سال) نزديك به 3برابر خواهد شد و پديده سالمندي استقرار مي يابد لذا سياستهاي مرتبط با اين گروه سني را مي طلبد.
وضعيت موجود روندهاي جمعيتي در ايران
ساختار جنسي و سني جمعيت ايران:
در حال حاضر كشور ايران در مرحله دوم فرآيند انتقال جمعيتي قرار دارد. در اين مرحله، نرخ باروري كاهش يافته ولي افزايش حجم جمعيت سالمند شروع نشده است و سهم جمعيت فعال، نسبت به جمعيت وابسته جوان و سالمند بيشتر است. نسبت جنسي جمعيت كشور در سرشماري، 1385 نشانگر آن است كه تعداد مردان به ازاي هر يك صد نفر جمعيت زن برابر 58/103 مي باشد كه اين ميزان در سرشماري 1375 برابر 103 و در سرشماري 1365 برابر 104 بوده است. لازم به ذكر است نسبت جنسي از يك گروه سني به گروه سني ديگر، داراي تغييرات مي باشد.
حجم جمعيت در گروههاي سني نشانگر آن است كه جمعيت واقع در سنين 0-14 سال از 47/22 ميليون نفر در سال 1365 به 7/23 ميليون نفر در سال 1375 افزايش و سپس به 7/17 ميليون نفر در سال 1385 كاهش يافته است. دليل منطقي اين رويداد جمعيتي، مهار رشد جمعيت و كنترل باروري مي باشد. همچنين از دهه 1370 به بعد، ضريب جواني جمعيت (نسبت جمعيت كمتر از 15 سال به كل جمعيت) كاهش قابل ملاحظه اي داشته است. در سالهاي اخير همراه با خارج شدن انبوه متولدان دهه 1360، از گروه سني 0-14 ساله و كاهش ضريب جواني جمعيت، بر سهم جمعيت
15-64 ساله كشور افزوده شده است. به اين ترتيب، جمعيت گروه سني 15-64 ساله از
4/25 ميليون نفر در سال 1365 به 7/33 ميليون نفر در سال 1375 و 2/49 نفر در سال 1385 افزايش يافته است. از سوي ديگر، تغييرات ساختار سني جمعيت زير 15 سال و افزايش سهم جمعيت بالقوه فعال 15-64 ساله موجب كاهش قابل توجه نسبت وابستگي (نسبت جمعيت 0-14 ساله و جمعيت 65 سال و بيشتر به جمعيت 15-64ساله) شده است. آمار نشان مي دهد كه نسبت وابستگي طي سه سرشماري 1365، 1375، 1385به ترتيب 94%، 3/78%، 4/43% رسيده است كه كاهش قابل ملاحظه اي را نشان مي دهد. بايد توجه داشت كه افزايش تقاضا براي كار ناشي از كاهش نسبت وابستگي، فرصتهاي شغلي جديد براي افرادي كه به بازار كار وارد مي شوند را مي طلبد و اصولاً افزايش طول عمر باعث افزايش سالهاي اشتغال افراد مي گردد. همچنين، نسبت كهنسالان (64سال و بيشتر) به كمسالان (0-14سال) به منظور نشان دادن وضعيت جواني و يا پيري يك جمعيت بكار ميرود و هر گاه نسبت كهنسالان به كمسالان در جمعيتي كمتر از 15درصد باشد، نشانگر جواني جمعيت است و اين نسبت به
15-30درصد نشانگر ميان سالي جمعيت مي باشد. در مقايسه 3سرشماري، نسبت كهنسالان به كمسالان كشور ايران از 79/6درصد در سال 1365 به 06/11درصد در سال 1375 و سپس به 7/20درصد در سال 1385 رسيده است. اين شواهد نشان از آن دارد كه جمعيت ايران به مرحله ميان سالي وارد شده و در آينده به سمت سالخوردگي ميل دارد، لازم به ذكر است، سهم اين گروه سني (64سال و بيشتر) نسبت به كل جمعيت طي سرشماريها افزايش يافته است و اين افزايش بيشتر در بين مردان است تا زنان و سهم سالخوردگان از كل جمعيت در مناطق روستايي در هر 3 سرشماري نسبت به مناطق شهري بالا بوده و در طول دوره مطالعه نيز روبه افزايش است. از دلايل قابل ذكر در اين رابطه، مي توان به تحديد مواليد، كاهش روند رشد جمعيت، مهاجرت كاهش سهم گروه زير 14سال و بالا رفتن اميد به زندگي در نتيجه بهبود نسبي وضعيت زندگي و تأمين اجتماعي اشاره نمود.
¤ نرخ باروري كلي T.F.R در سال 1385 حدود 15/2 مي باشد كه اين نرخ در سال 1375 حدود 96/2 فرزند بوده است. كاهش نرخ باروري كلي باعث كاهش بعد خانوار به
84/4 نفر در سال 1385 شده است. لازم به ذكر است كه بعد خانوار در سال 1375 برابر
84/4نفر و در سال 1365 برابر با 10/5 بوده است.
¤ شهرنشيني و روستانشيني :
گرايش به شهرنشيني و تمركز جمعيت در شهرها منجر به تغييراتي در رشد جمعيت مناطق شهري و روستايي شده است به طوريكه رشد سالانه جمعيت در مناطق شهري در فاصله سالهاي 1375-1385 برابر با
74/2درصد و در مناطق روستايي 44/0- درصد بوده است. در سال 1385، جمعيت شهرنشين حدود 4/68% كل جمعيت بوده همچنين در سال مذكور 5/31 درصد جمعيت كشور در روستاها سكونت داشته اند. در پايان اسفندماه 1385 تعداد 1016 شهر در كشور وجود داشته است. در اين سال، ايران داراي 30استان، 336شهرستان، 889 بخش و 2400دهستان بوده است كه اصفهان با 92 شهر و استان قم با 5شهر، به ترتيب داراي بيشترين و كمترين تعداد شهر بوده اند. اين درحالي است كه براساس تقسيمات كشوري در سال 1375 ايران داراي
26 استان، 265شهرستان، 707 بخش 678 شهر و 2227 دهستان بوده است و در اين سال (1375) اصفهان با 67 شهر و استان قم با 3 شهر به ترتيب داراي بيشترين و كمترين تعداد شهر بوده اند. بيشترين ميزان روستانشين به ترتيب مربوط به استانهاي هرمزگان با
7/52درصد، كهكيلويه و بويراحمد با 52درصد و خراسان شمالي با 51 درصد بوده است.
مهاجرت و توزيع جمعيت
آنچه در بحث مهاجرت بيش از همه اهميت دارد، شناخت عوامل زمينه ساز مهاجرت ها و اقداماتي است كه بايد در جهت دهي آن صورت گيرد. اين عوامل به اجمال عبارتند از: بالا بودن ميزان رشد جمعيت و عدم هم آهنگي آن با امكانات زيستي در بعضي از مناطق كشور، ناهمگوني هاي اقليمي و زمين شناختي كه امكان استقرار جمعيت در بخش وسيعي از كشور را محدود كرده است و توسعه نامتوازن نواحي مختلف كشور، جاذبه هاي شهري و سطوح بالاي درآمدي شهرنشينان در مقايسه با وضع درآمدي روستاييان، بر روند مهاجرت افزوده است. همچنين، آبادي هاي كوچك و اتكا آنها بر زراعت ديم كه به سرعت از صرفه اقتصادي تهي شده به مهاجرت دامن مي زنند. بنابراين، مهاجرت يكي از مولفه هاي مهم جمعيتي است كه بر وزن جمعيتي مناطق اثر گذاشته و حوزه هاي اشتغال، ازدواج، وضعيت سني مناطق را متاثر مي نمايد. براساس سرشماريها، مهاجران جابه جا شده ميان استانهاي كشور از سال 1375-1385 برابر 040،474،4 نفر برآورد شده كه بيش ترين تعداد جابه جايي مربوط به استانهاي تهران و آذربايجان شرقي و كمترين تعداد مربوط به استانهاي يزد و خراسان جنوبي مي باشد و مهاجر پذيرترين استانهاي كشور عبارتند از: تهران، يزد، قم و مهاجر فرست ترين استانها به ترتيب عبارتند از: كرمانشاه، اردبيل.
استان ايلام با 787،545 نفر كم جمعيت ترين استان كشور مي باشد و استان تهران با 366،422،13 نفر پرجمعيت ترين استان در كشور است در اين ديدگاه شهر تهران به عنوان كلان شهر، حدود 19درصد از كل جمعيت كشور را در خود جاي داده است. جمعيت شهر تهران (مناطق 22 گانه) برابر 230،711،7 نفر مي باشد كه منطقه 4 با 238،813 نفر پرجمعيت ترين، و منطقه 22 با 661،105 نفر كم جمعيت ترين مناطق تهران بوده اند . همچنين، تعداد خانوارهاي شهر تهران در اين سال برابر با 892،267،2 خانوار بوده است. شايان ذكر است كه در سال 1375 جمعيت شهر تهران 845،758،6 نفر بوده كه طي 10 سال اخير، 14 درصد افزايش يافته است.
ضرورت توجه بلندمدت
به بازار كار
در پي نرخهاي رشد بالاي جمعيت در دهه هاي گذشته، جامعه ايران با يك پديده جديد جمعيتي مواجه شده است. شناخت ويژگي هاي اين پديده و درك الزامات و پيامدهاي آن نيازمند روش و نگاه تازه اي به اين موضوع است. جمعيت طي سالهاي 1355-1385 بيش از دوبرابر شده و يك جمعيت 36 ميليوني زير 25 سال شكل گرفته است كه در پايان قرن حاضر بر همه اركان اقتصادي و اجتماعي، بويژه بازار كار كشور اثرگذار خواهد بود، با توجه به اين عرضه بالقوه نيروي كار اگر نرخ مشاركت فعلي افزايش چنداني نيابد براي آن كه نرخ بيكاري نيز در سطح قابل تحملي قرار گيرد، لازم است سالانه نزديك به يك ميليون فرصت شغلي براي يك دوره طولاني در كشور بوجود آيد.
آموزش و جمعيت
يكي از شاخصهايي كه تأثير ساختار جمعيت بر نيازهاي آموزشي را نشان مي دهد، نسبت جمعيت فعال بالقوه بر جمعيت مدرسه رو در سطوح ابتدايي و راهنمايي مي باشد. يعني اينكه، جمعيت فعال بالقوه بايد هزينه جمعيت مدرسه رو در سطوح ابتدايي و راهنمايي را تأمين كنند. در كشورهايي كه رشد جمعيت بالابوده و ساخت جمعيت جوان باشد، اين نسبت كاهش مي يابد و جمعيت فعال بايد هزينه بيشتري بپردازد. اما، اگر ساخت جمعيت در حال سالخوردگي باشد، تأثير ساختار جوان جمعيت بر نيازهاي آموزشي كاهش مي يابد. اين نسبت، در كشورهاي داراي ساخت جمعيتي جوان در حدود 2 درصد است و اگر جمعيت در حال پيرشدن باشد، در حدود 3-4 درصد است. در ايران مقدار اين نسبت زير 2 مي باشد.
ادامه دارد

پرسش و پاسخ در مورد معافيت هاي جديد و كسر خدمت سربازي

اجراي مصوبات جديد خدمت سربازي پرسش هايي را براي مشمولان و خانواده هايشان مطرح ساخت، سازمان وظيفه عمومي به 50 پرسش درباره مصوبات جديد خدمت سربازي پاسخ داده است.
با اجراي مصوبات جديد خدمت وظيفه عمومي و ارائه تسهيلات در ارتباط با معافيت يك فرزند از خانواده اي كه سه فرزند آن خدمت كرده، معافيت يك فرزند از خانواده اي كه فرزند ديگرش در حين خدمت فوت كرده، كسر خدمت فرزند ايثارگران و... پرسش هاي مختلفي از سوي مشمولان و خانواده هاي آنان در ارتباط با شرايط استفاده از اين تسهيلات مطرح شده كه حسب مورد به آن پاسخ داده شده است.
50 پرسش كه در ارتباط با مصوبات جديد خدمات سربازي مطرح شده و كارشناسان سازمان وظيفه عمومي ناجا پس از بررسي سؤالات به آنها پاسخ داده اند.
¤ سؤالات مربوط به معافيت سه فرزند خدمت كرده
از يك خانواده
- افرادي كه هم اكنون در حال گذراندن خدمت سربازي هستند و شرايط استفاده از معافيت سه فرزند خدمت كرده از يك خانواده را دارند بايد چگونه عمل كنند؟
جواب: يگان هاي خدمتي مجازند با رويت مدارك و مستندات و اخذ تعهد كتبي (غيرمحضري) سرباز را موقتا از خدمت ترخيص تا تشريفات دريافت كارت پايان خدمت از طريق سازمان وظيفه عمومي پيگيري شود، و يا اينكه اين دسته از افراد همانند ساير متقاضيان مي توانند با مراجعه به يكي از دفاتر پليس+10 در شهرستان محل سكونت خود و تهيه مدارك مورد نياز و تكميل پرونده درخواست خود را اعلام كند.
در صورتي كه پس از بررسي مدارك از سوي رده هاي وظيفه عمومي واجد شرايط استفاده از اين معافيت تشخيص داده شدند نامه ترخيص آنها از خدمت صادر خواهد شد. ضمنا براي اين دسته از افراد كارت پايان خدمت از سوي يگان خدمتي مربوطه در هر يك از نيروهاي مسلح صادر خواهد شد.
- فردي كه متعهد خدمت در نيروهاي مسلح و دستگاه هاي دولتي است و اكنون شرايط استفاده از معافيت سه فرزند خدمت كرده از يك خانواده را دارد آيا مي تواند پس از استعفا از تسهيلات فوق استفاده كند؟
جواب: ترخيص افراد متقاضي در حين خدمت صرفا شامل افرادي مي شود كه در حال خدمت دوره ضرورت هستند و اين موضوع شامل متعهدين خدمت در نيروهاي مسلح و دستگاه هاي دولتي كه در حال انجام تعهد هستند نمي شود. ادامه انجام تعهد اين افراد با استعفاي آنها تابع مقررات دستگاه مربوطه است.
- آيا دانشجوي در حال تحصيل هم مي تواند از معافيت سه فرزند خدمت كرده از يك خانواده استفاده كند؟
جواب: بله دانشجويان هم مي توانند در صورت واجد شرايط بودن از معافيت مذكور در حين تحصيل استفاده كند.
- فردي كه داراي كارت معافيت پزشكي است و اكنون شرايط استفاده از معافيت سه فرزند خدمت كرده از يك خانواده را دارد آيا مي تواند كارت معافيت پزشكي را ابطال كند و از اين معافيت استفاده كند؟
خير در حال حاضر ابطال كارت معافيت پزشكي براي استفاده از معافيت امكان پذير نيست.
ادامه دارد