E-mail:shayanfar@kayhannews.ir

استاد تغيير چهره ! زندگينامه جمعي از رجال پهلوي86

صادرات ايالات متحده به ايران
آقاي ليندر سپس گفت بانك در ايران درخواست هاي زيادي از توليدكنندگان آمريكائي براي اعتبار معمول تجارت صادراتي دريافت نمي كند. احتمالاً يا توليدكنندگان آمريكائي مايل نيستند به بانك مراجعه كنند و يا شايد حقيقت اين باشد كه چون ايران بر پاهاي خود ايستاده و ديگر يكي از كشورهاي فقير روبه رشد نمي باشد، ايالات متحده كارهاي بازرگاني خوبي به دست نمي آورد. وي گفت ما آمريكائيان احساس مي كنيم مهم اين است كه ما سهم خود را از تجارت مستمر در بلند مدت كه به معني لوازم يدكي و امثالهم است، به دست آوريم و همچنين بعضي تصور مي كنند كه در زمينه مراودات بازرگاني معمولي ساير كشورها از ما بهتر عمل مي نمايند. آقاي ولك حدس زد كه شايد بازرگانان ايراني روابط قديمي تر و صميمانه تري با اروپائيان در مقايسه با امريكائيان داشته باشند.
دكتر عاليخاني پاسخ داد كه آقاي ولك صحيح مي گويد، با اين حال برخي از ايرانيان ترجيح مي دهند با آمريكائيان مراودأ تجاري داشته باشند. وي گفت از نظر تاريخي ايران روابط تجاري نزديكتري با اروپا ، بخصوص آلمان، داشته است. اما در طي چهار ماهأ اول سال جاري ايراني، ايالات متحده 20 درصد از واردات ايران را تأمين كرده است و اين رقم بيش از هر تأمين كنندأ ديگر است.
آقاي ليندر پرسيد چه مقدار از صادرات آمريكا به ايران در نتيجه وامهاي دولت آمريكا در زمينأ طرح هاي بزرگ است و چه مقدار آن به مراودات تجاري معمولي مربوط مي شود. دكتر عاليخاني پاسخ داد كه مشاركت ايالات متحده در بازار ايران در طول ده سال گذشته كاملاً يكنواخت بوده است و لوازم يدكي براي پروژه هاي كوچك نيز اعتباراتي در اختيار ايران قرار مي دهند. به عنوان مثال: انگليس اعتباري 20 ساله، دانمارك اعتباراتي بين 15 تا 20 سال با نرخ 4 درصد، چك ها اعتبارات 10 ساله با نرخ 5/2 درصد و ژاپني ها سرمايه گذاريهاي 12 تا 15 ساله را به ايران پيشنهاد كرده اند. در مجموع دكتر عاليخاني گفت كه در حال فاش نمودن «اسرار» دولت ايران است. ايران مايل است از كشورهاي متعدد اعتبار بگيرد و سپس وارد معاملات بين المللي شود، بدين ترتيب قادر خواهد بود بهترين قيمت و بهترين شرايط مالي را هنگام تصميم گيري در مورد فروشنده كسب نمايد. اما پذيرفت كه در متقاعد كردن بازرگانان خرده پا براي خريد تجهيزات آمريكائي مشكلاتي وجود دارد. آقاي ليندر گفت همان طور كه قبلاً گفته شد اين مطلب نشان مي دهد كه شايد بانك صادرات و واردات بتواند از طريق يك مؤسسه مالي ايراني كاري در اين زمينه صورت دهد.
دكتر عاليخاني گفت: ايالات متحده بايستي كه يك نمايشگاه بازرگاني در ايران داشته باشد. وي گفت كه چندين كشور ديگر منجمله اتحاد جماهير شوروي، نروژ، آلمان، فرانسه و چكسلواكي نمايشگاههايي داشته اند. آقاي هارلان گفت وزارت بازرگاني آمريكا در مورد چنين نمايشگاهي به طور جدي بررسي كرده است و مسئله اين است كه آيا نمايشگاه ما بايد كاملاً تخصصي باشد، به عموم مردم مربوط شود و يا زمينأ محدودي داشته و به چند خط توليد منتخب بپردازد. دكتر عاليخاني گفت اين موضوع رابطي به او ندارد و تصميم گيري در مورد آن به عهدأ آمريكا است. آقاي ليندر گفت در اين مورد با وزارت بازرگاني بحث خواهد كرد. دكتر عاليخاني گفت دولت ايران تمام تجهيزات لازم براي چنين نمايشگاهي را فراهم خواهد كرد. قرار است تا دو سال ديگر يك نمايشگاه سالانأ بين المللي بازرگاني و صنعتي در ايران دائر شود.
در جمع بندي دكتر عاليخاني گفت در مورد اين پيشنهاد كه بانك صادرات و واردات از طريق نهادهايي مانند بانك اعتبارات صنعتي بر تأمين مالي خريد تجهيزات آمريكائي از طرف صنايع ايران، مساعدت نمايد. با بانك اعتبارات صنعتي و ادارأ پروژه هاي خود تماس خواهد گرفت. آقاي ليندر گفت اين كار در كشورهاي ديگر نظير اسپانيا و ژاپن صورت گرفته است و معمولاً تا سقف 500000 دلار براي هر وام در نظر گرفته شده است. دكتر عاليخاني اظهار داشت اين اقدام بسيار معقولانه به نظر مي رسد.
عاليخاني، علينقي - 31
يادداشت براي بايگاني
خيلي محرمانه
موضوع: نكات بيوگرافيك در مورد علينقي عاليخاني، وزير اقتصاد
آقاي سيروس غني، حقوقدان، بانكدار مشهور و مرد فعال اجتماعي، شب گذشته چند نكته اي راجع به عاليخاني به من گفت:
پدر عاليخاني باغبان كاخ سلطنتي بود. او هنوز زنده است و احتمالاً در دربار كار مي كند. عاليخاني مدرسه را با موفقيت در تهران گذراند و سپس براي تحصيلات عالي به اروپا رفت و در آنجا به خدمت ساواك درآمد و مورد حمايت دكتر جهانگير تفضلي قرار گرفت، سپس سرپرست دانشجويان ايراني در اروپا شد و پس از آن در كابينه علم معاون نخست وزير (در امور مبطوعات و نشريات) گرديد و اكنون سفير در يونسكو است. عاليخاني به عنوان يك عامل «صادق» و تواناي ساواك شهرت دارد. او متعاقباً نماينده ساواك در شركت ملي نفت ايران شد و به سفارش تفضلي و به عنوان وزير در كابينه علم منصوب گرديد.
بنا به گفته غني، عاليخاني مهارت زيادي در تغيير چهرأ خود در گروههاي مختلف دارد. او اضافه نمود كه عاليخاني به خداداد فرمانفرمائيان يك شغل جهت وارد معامله شدن از طرف دولت با شركت هاي سيمان در جريان 63 - 1962 كه فرمانفرمائيان بيكار بود و به پول نياز داشت، واگذار كرد. همچنين چند سال قبل، عاليخاني از رهبر جبهه ملي، فريدون مهدوي خواست تا همراه او در گروه اعزامي ايراني به گردهمايي UNCTAD به ژنو برود (مهدوي به دلايل شخصي قبول نكرد). در مورد توانايي هاي عاليخاني، غني نكات جالب توجهي براي گفتن داشت. يك سال قبل يا بيشتر، غني قدرت او را خيلي زياد برآورد مي كرد، زيرا نخست وزير در دسترس او بود. اكنون به هر حال، او فكر نمي كند كه وي بتواند بيش از اين ترقي نمايد. عامل اصلي در اين جهت اين است كه او در تابستان گذشته به علت شركت در رسوايي صدور مجوز تأييد شده توسط وزارت اقتصاد براي برادرش كه يك تاجر است، بدنام شد. هرچند عاليخاني از اين طوفان نجات يافت، نام وي اكنون چنان ارتباط نزديكي با سياست حسن همجواري با اتحاد جماهير شوروي دارد كه شاه به زحمت ممكن است، بدون باوراندن اين اعتقاد به مردم كه او تصميم گرفته بود يك سياست شديدتر مبني بر طرفداري از شوروي را دنبال كند، به وي ارتقأ دهد. غني باور ندارد كه شاه اكنون يا در آينده مايل باشد چنين اعتقادي در مردم به وجود آورد.
26 ژانويه 1966 - 6/11/44 تي. ال. اليوت
عاليخاني، علينقي - 41
تاريخ: 14 آوريل 1966 - 52/1/54
سرّي غيرقابل رؤيت براي بيگانگان
زمان و محل جمع آوري اطلاعات: 21 آوريل 1966، تهران، ايران 2807 - NIT
موضوع: اظهارات وزير اقتصاد، عاليخاني در مورد سياست آتي تجارت خارجي ايران
منبع: يك مقام مسئول در وزارت اقتصاد. اكثر گزارشهاي وي شامل موارد مستند و موثق بوده اند.
1- وزير اقتصاد، عاليخاني پس از بازگشتت از يك سفر گسترده به هندوستان و ژاپن در 8 آوريل، معاونين زير و مديران كل وزارتخانه را براي روز 9 آوريل در يك جلسه ملاقات نمود. او تغييرات عمدأ تجارت خارجي ايران را در سال گذشته ايراني را مرور نمود و تذكر داد كه بيشترين دستاوردهاي خارق العاده از افزايش و توسعأ حوزأ تماس هاي تجاري با بلوك كمونيستي حاصل شده اند. عاليخاني افزود هر چند تمايل به همكاري نزديك بازرگاني با اين كشورها در طول سال 1967 - 1966 ادامه خواهد داشت، ايران نبايد و نمي خواهد امكانات خوب تجاري و تبادل كمك هاي فني با كشورهاي غير كمونيستي آسيا، از جمله ژاپن و هندوستان، را ناديده بگيرد.
2- عاليخاني گفت كه او خيلي تحت تأثير انرژي و سر زنده بودن مسئولين وزارت اقتصاد در ژاپن و هندوستان قرار گرفته است و اين كه او مي خواهد تعداد زيادي از مديركل هاي ايران را براي بازديد در سال آينده به ژاپن و هندوستان بفرستد تا اطلاعات همتاهاي خود را بياموزند و با كساني كه مسئول ارتباطات با ايران در آن كشور هستند، كار كنند. براي مثال در اقدامات مربوط به توسعأ بنادر جنوبي ايران، استفاده از تجربيات مسئولان بندري در ژاپن و هندوستان بسيار مفيد خواهند بود.
3- عاليخاني همچنين اظهار داشت كه سيستم اقتصادي و سياسي اين كشورهاي آسيايي شباهت بيشتري به ايران دارد تا سيستم هاي كشورهاي غربي و كمونيستي.
عاليخاني گفت: اقتصاددانان ژاپن و هندوستان هر دو از اقتصاد امپرياليستي غربي آزاد شده اند و هر دو كشور يك سياست خارجي واقع بينانه را شكل داده اند كه با سياست ملي گرايي غير وابستأ ايران مشابه است.
4- عاليخاني متذكر گرديد هر چند سياست گسترش تجارت با بلوك كمونيست، چه از نظر اقتصادي و چه از ديدگاه آزاد شدن از عادت قديمي خدمتگذار غرب بودن، عاقلانه بوده است، با اين حال ايران تصميم ندارد كه تجارت خارجي خود را منحصراً به بلوك كمونيستي محدود نمايد. عاليخاني گفت كه توليدات صادراتي ايران بايستي براي ساير كشورهاي آسيا و غرب قابل دسترسي باشند، به گونه اي كه ايران بتواند از قابليت انعطاف و آزادي بهره وري از امكانات بازرگاني، در هر كجا كه باشند، سودجويد. او اضافه نمود: از آنجا كه قراردادهاي تجاري با كشورهاي بلوك در سال آينده آماده خواهند شد، بنابراين ممكن است لازم باشد يك خط صادراتي ايجاد شود و براي پاره اي از كالاها و خدمات كشورهاي كمونيستي پول رايج پرداخت شود.
5 - عاليخاني همچنين اظهار داشت كه جنبه هايي از تجارت با اروپاي غربي در طول سال گذشته به ميزان زيادي ترقي نموده، زيرا قرارداد ترانزيت با شوروي هزينه هاي حمل و نقل ترانزيت را كم كرده است.
عاليخاني، علينقي - 51
تاريخ: ژوئيه 1967 - 51/4/46
خيلي محرمانه
از: وزارت امورخارجه
به: سفارت آمريكا، تهران 9 - A
موضوع: اظهارات وزير اقتصاد، عاليخاني در مورد استفاده احتمالي از كمپرسورهاي روسي در خط لولأ گاز؛ بهرأ تعديل ماليات ايالات متحده ؛ قرارداد تضمين سرمايه گذاري
صورت مذاكرات با دكتر عاليخاني، وزير اقتصاد ايران، كه ممكن است مورد توجه خاص وزارت بازرگاني قرار گيرد، به پيوست ارسال مي شود. دكتر عاليخاني در طي اين مكالمه گفت كه هنوز دربارأ محدودأ استفاده از كمپرسورهاي روسي ترديد وجود دارد. اين كمپرسورها قرار است در صورت لزوم، در خطوط گاز كه از حوزه هاي جنوبي تا مرزهاي شوروي احداث مي شود، به كار گرفته شوند. هنوز هم بهرأ تعديل ماليات در ايران مشكل ساز است ؛ و اينكه در طي سفر اخير خود به آمريكا به ياد نمي آورد كسي حتي در مورد تمديد پوشش دادن بر ريسك هاي بزرگ تحت قرارداد تضمين سرمايه گذاري ايران و آمريكا با وي صحبت كرده باشد.
تاچر
پيوست: صورت مذاكره
پيوست گزارش تهران 9 - A
خيلي محرمانه
صورت مذاكرات شركت كنندگان: جناب دكتر علينقي عاليخاني، وزير اقتصاد دكتر ريچارد آرنت، كارمند امور فرهنگي، سازمان اطلاعات ايالات متحده رابرت اچ. هارلان، رايزن اقتصادي
موضوع: ملاقات با وزير اقتصاد ايران - كمپرسورهاي روسي - بهرأ تعديل ماليات -
قرارداد تضمين سرمايه گذاري
در ملاقاتي با وزير عاليخاني در دوم ژوئيه در دفترش آقايان آرنت و هارلان در مورد موضوعات متعددي با وي صحبت كردند. نكات عمدأ آن عبارتند از:
1- كمپرسورهاي روسي - آقاي هارلان يادآوري نمود كه آقاي وزير در واشنگتن گفته بود كه قرار نيست هيچ كمپرسور روسي در خطوط لولأ گاز به كار گرفته شود و پرسيد كدام خط لوله است كه وزير به آن اشاره كرده بود. بعد از چند تلفن (كه در خلال آنها براي وزير مشخص شد كه اكثر مقامات مسئول در خارج از كشور به سر مي برند و به مسكو و از آنجا به لندن خواهند رفت)، وزير گزارش داد كه قرار بود هيچ كمپرسور روسي در خطوط لولأ جمع آوري گاز از حوزه ها به بهبهان وجود نداشته باشد، و براي اين كار ترتيباتي از قبل تعيين شده بود كه كمپرسورها از شعبه فرانسوي شركت آمريكائي كلارك تأمين شوند. به هر حال در مورد منبع تأمين خطوط اصلي كه از بهبهان خارج مي شوند هنوز تصميمي گرفته نشده است - و اين مسئله اي است كه هم اكنون در مورد آن تصميم گيري مي شود - و اين كار احتمالاً توسط هيئتي كه به مسكو و لندن رفته اند، صورت مي گيرد. (تذكر: به تلگرام تهران 2605 مورخ 20 ژوئن مراجعه كنيد. در اين تلگرام گزارش شده كه درخواستي جهت شركت كلارك لندن در مورد كمپرسورهايي براي خطوط لولأ حوزه ها تا ساوه صادر شده است. سفارت معتقد است كه احتمالاً اطلاعات اخير صحيح تر است. وزير به سادگي، جزئياتي را كه از طريق تلفن و افراد غير كليدي، كه ممكن است اشتباهاتي داشته باشند، دريافت مي كرد، مورد استفاده قرار مي داد.)
2- بهرأ تعديل ماليات - وزير در رابطه با موضوع كمپرسورها گفت پيشنهاد معامله اي را به وزير تروبريج (Trowbridge) داده است مبني بر اين كه در ازاي حذف به كارگيري بهرأ تعديل ماليات از ايران، كمپرسورها از ايالات متحده خريداري شوند. وي با لحن جدي تري اضافه كرد بهرأ تعديل ماليات براي ايران بسيار مشكل آفرين شده است. به نظر مي رسد شركت هاي آمريكائي هم اكنون فعالترين شركتها در ايران باشند، اما بهرأ تعديل ماليات از طريق فروش ها و سرمايه گذاريهاي بيشتر، مانعي در برابر آنها شده است. وي از شركت رينولدز به عنوان نمونه ياد كرد و گفت آنها اميدوار بودند منبع مالي فروش تجيهزات آمريكائي براي ساخت يك كارخانأ آلومينيم در ايران را تأمين نمايند و يك شركت بيمه را براي فراهم كردن آن ترغيب كرده بودند، اما بهرأ تعديل ماليات، كل اين مبادله را پيچيده و گران كرده است و قرار است جايگزين آن از آلمان غربي باشد، جائي كه گفته مي شود تجهيزات و هزينه هاي مالي ارزانتر به سهولت در دسترس هستند.
3- قرارداد تضمين سرمايه گذاري - آقاي هارلان به صورت مختصر مزاياي تمديد پوشش دادن بر ريسك ها را (كه مستلزم الحاقيه اي به قرارداد تضمين سرمايه گذاري فعلي بين ايران و آمريكا مي باشد) شرح داد و پرسيد آيا هيچكدام از تجار آمريكائي به هنگام سفر اخير آقاي وزير به ايالات متحده مطلبي در اين مورد از او پرسيده اند يا خير. دكتر عاليخاني گفت به ياد نمي آورد كه كسي حتي به آن موضوع اشاره كرده باشد و خواستار اطلاعات بيشتري شده باشد. آقاي هارلان متذكر شد كه با دادن چنين پوششي، شخص مي تواند منابع بسياري از بنيادهاي بزرگ آمريكا (كه تقريباً به صورت اتوماتيك مايلند تنها در كشورهايي سرمايه گذاري كنند كه چنين پوششي وجود داشته باشد) را به منابع بالقوأ سرمايه گذاري در ايران بيفزايد. درست همانطور كه دكتر عاليخاني تصور مي كرد، ايالات متحده در به كارگيري بهرأ تعديل ماليات نسبت به ايران، اما نه در مقايسه با ساير كشورهاي رو به رشد، امتيازي قائل شده است، ولي ايران با عدم پذيرش ارايأ چنين پوششي در جلب توجه سرمايه گذاري آمريكا در ايران با ناكامي مواجه شده است.
كارمند اقتصادي: هارلان، 5 ژوئيه 76
عاليخاني، علينقي - 61
علينقي عاليخاني وزير اقتصاد
سرّي - غيرقابل رؤيت براي بيگانگان
علينقي عاليخاني از فوريه 1963 وزير دارايي بوده است. اين اقتصاددانان 40 ساله كه بين مقامات ميان رتبأ شركت ملي نفت ايران وارد كابينه شد، به علت بي تجربگي و غير قابل اعتماد بودن، مورد انتقاد اعضاي پيرتر وزارتخانه قرار گرفت.
با شروع كار در اين سمت با اشتهار به عنوان مديري باهوش و لايق، وي سعي كرد تشكيلات وزارتخانه را جهتي طبيعي ببخشد. وي در ايجاد انگيزه براي افزايش توليد ساليانأ ملي ايران كمك كرده و تا حد زيادي مسئول معاملات و بازرگاني با كشورهاي بلوك كمونيستي بوده كه منجر به يك سري معاملات تهاتري گرديده است.
يكي از مشكلات عمدأ عاليخاني، از برخورد نيروها در داخل وزاتخانأ وي، كه همزمان با انتصابش از ادغام دو وزارتخانأ مجزاي بازرگاني و صنايع و معادن به وجود آمدند، ناشي مي شد. به نظر مي رسد كه عاليخاني تمايلي قلبي و واقعي به حمايت و تشويق صنايع محلي و جلب اعتماد مردم به اقتصاد دارد. او به توسعه اقتصاد منطقه اي اهميت داده و در سال 1963 قراردادي با بازار مشترك منعقد نموده است. هر چند اعتقاد براين است كه وي غربگرا است، عاليخاني با تلاشهايش جهت گسترش تجارت با بلوك شرق شناخته شده است. علاوه بر شغل وي در كابينه، او جانشين رئيس كميسيون انرژي اتمي است.
عاليخاني پسر رئيس سابق املاك سلطنتي در قزوين است. او در سال 1928 در تهران متولد شد و در همانجا تحصيلات اوليه را گذراند. او از سال 1946 تا 1949 تحصيلات خود در دانشكدأ حقوق دانشگاه تهران را به پايان رساند و سپس به پاريس رفت و در آنجا در سال 4591 دكتراي حقوق و علوم را دريافت نمود. زماني كه عاليخاني در پاريس بود، تيمسار تيمور بختيار، رئيس سازمان امنيت و اطلاعات كشور (ساواك)، او را به عنوان مشاور اقتصادي سازمان استخدام نمود. در سال 1959 عاليخاني به عنوان مشاور در شوراي عالي اقتصاد خدمت كرد، و بعدها مشاور اتاق بازرگاني تهران نيز شد. او در سال 1961 به شركت ملي نفت ايران پيوست. پس از پيوستن به كابينه اسدالله علم در سال 1963، وي پست وزارتي خود را در كابينأ حسنعلي منصور در 4691 و كابينه اميرعباس هويدا در 6591 و 1967 حفظ نمود. بعضي از منابع گفته اند كه عاليخاني دسترسي مستقيم به شاه دارد؛ پاره اي ديگر مي گويند كه هويدا، عاليخاني را از شركت در جلسات هيئت دولت مستثني كرده است.
دكتر عاليخاني سفرهاي گسترده اي به اروپا، خاور نزديك، خاور دور و ايالات متحده كرده است. به عنوان حضور رسمي هيئت اعزامي در كنفرانس باندونگ (1955)، كنفرانس آفريقا - آسيا در قاهره (1958)، كميسيون اقتصادي آسيا و خاور دور (ECAFE) در استراليا (1959) شركت كرده است. برابر گزارش او عضو هيئت اعزامي به پكن در 1960 بود كه به دعوت كميته چيني اتحاديه آفريقا - آسيايي انجام شده است. او براي برگزاري نمايشگاه بين المللي بازرگاني به برنو (Berno) در چكسلواكي و كنفرانس ECAFE در مانيل سفر كرد (1963). در سال 4691 وي رئيس كنفرانس ECAFE در تهران بود و در كنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل در ژنو شركت نمود و براي مذاكرات اقتصادي به مسكو سفر كرد. در سال بعد او در كنفرانس ECAFE بانكوك شركت كرد، به لهستان و روماني رفت تا قراردادهاي بازرگاني را امضا نمايد و در گردهمايي بانك توسعه آسيا در مانيل شركت نمود. در 1966 او يك قرارداد مهم همكاري هاي اقتصادي و فني را در مسكو امضا نمود. و براي مذاكرات بازرگاني به ژاپن سفر كرد. در 1967 او به بلغارستان رفت و شاه را در بازديد از ايالات متحده همراهي نمود.
عاليخاني مردي خوش قيافه و باهوش است، و حس كنجكاوي زياد و روش معتدلي در دسترسي به هر چيزي را دارد. او صميمي است و رك و بي پرده صحبت مي كند، ولي مواقعي كه احساس مي كند ضرورت دارد، سكوت مي نمايد. او سه خواهر و چهار بردار دارد كه يكي از آنها زماني به علت وابستگي به حزب توده اعدام شده است. عاليخاني خودش در زمان دانشجويي در دانشگاه تهران عضو حزب پان ايرانيست ملي گرا بود، ولي در بسياري موارد سياسي ترجيح مي دهد كه تماشاچي باشد. در سال 4591 كه در پاريس بود، با سوزان دمو، يك دختر فرانسوي ازدواج كرد كه اكنون تبعه ايران است. او دو پسر و يك دختر دارد. عاليخاني علاوه بر زبان مادري فارسي، فرانسه را عالي و انگليسي را خوب صحبت مي كند. او در سال 6691 براي معالجات پزشكي به فرانسه رفت.
مي 1968 - ارديبهشت 1347
پاورقي