وداع با تندرستي نگاهي به وضعيت سيگار در جامعه -بخش پاياني

حسن آقايي
رئيس مركز تحقيقات، پيشگيري و كنترل دخانيات دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي به مناسبت هفته جهاني بدون دخانيات، به استناد آخرين آمار موجود در خصوص مصرف سيگار وضعيت مقايسه اي سيگاري بودن زنان و مردان بالاي 15 سال كشور را مورد توجه قرار مي دهد و با اشاره به افزايش مصرف سيگار در قشر جوان، افزونتر شدن مصرف سيگار زنان در قياس با 20 سال گذشته را نگران كننده مي خواند.
وي همچنين نسبت به سوءاستفاده كمپاني هاي دخانياتي و ترفندهاي جذب زنان جوامع به افزايش مصرف سيگار، هشدار سال جاري سازمان بهداشت جهاني مبتني بر آگاه كردن جوامع در مراقبت زنان در مقابله با استعمال دخانيات را مطرح مي كند. گفته «دكتر غلامرضا حيدري» درباره مصرف سيگار با اشاره به آخرين بررسي و آمار موجود در ارتباط با جمعيت زنان و مردان سيگاري كشور حاكي از اين است كه كل جامعه بالاي 15 سال كشور حدود 3 درصد زنان و حدود 25 درصد مردان سيگاري هستند. البته جمعيت زنان سيگاري در مقايسه با مردان كمتر است. همچنين زنان ايراني در مقايسه با زنان ديگر كشورها كمتر سيگار مصرف مي كنند.
افزايش مصرف سيگار در قشرهاي جوان
از سوي ديگر به گفته وي هر چند مصرف سيگار در قشر جوان تقريبا رو به افزايش است اما در مقايسه با 20 سال گذشته، زنان جوان بيشتر سيگار مصرف مي كنند. اين وضع نگران كننده و زنگ خطري براي آينده است چرا كه زنان، مادران آينده هستند و مي توانند نقش آموزشي تأثيرگذاري در فرزندان داشته باشند. بنابراين، مصرف سيگار در آن ها از اهميت زيادي برخوردار است به طوري كه در صورت افزايش مصرف در آنان بايد در انتظار نسلي با سيگارهاي بيشتري باشيم!
رئيس مركز تحقيقات، پيشگيري و كنترل دخانيات دانشگاه علوم پزشكي شهيدبهشتي همچنين با بيان اين كه مصرف سيگار در دو قشر زنان تحصيلكرده، زياد و تحصيلكرده كم جامعه فزوني يافته، هر چند در اين دو گروه افزايش مصرف مشاهده مي شود، اما در افراد تحصيلكرده اين فزوني مصرف بيش از قشر عام است.
بخش ديگري از صحبت وي حاكي از اين است كه 5-6 درصد دختران و زنان در جواني و 20 تا 30 درصد پسران و مردان جوان، تجربه مصرف سيگار دارند. بنابراين به نظر مي رسد در جامعه اين حالت وجود دارد كه مصرف سيگار يك رفتار مردانه است. از سوي ديگر هيچ ضمانتي وجود ندارد كه تأهل يا بچه دار شدن باعث ترك سيگار شود هرچند كه ممكن است زنان در دوران بارداري يا شيردهي، موقتا «سيگار را كنار بگذارند.»
كمپاني هاي سودجو و جريان فمنيستي
«دكتر حيدري» ادامه گفتارشان معطوف به سياستگذاري سودجويانه كمپاني هاي دخانياتي مبتني بر هر چه بيشتر سيگاري كردن زنان جوامع است؛ مطرح شدن برابري زن و مرد در جريانات فمنيستي دهه 70-60 ميلادي در اروپا فرصتي براي گسترش فعاليت كمپاني هاي دخانياتي و برنامه ريزي شان در جهت سيگاري كردن زنان فراهم كرد. در اين راستا در خلال چند دهه گذشته مصرف دخانيات در مردان دنيا در يك حد متوسط ثابت مانده اما در زنان افزايش يافته است چرا كه در اين سال ها كمپاني هاي دخانياتي دقت و برنامه ريزي خود را براي سيگاري كردن قشر زنان كه نصف جامعه را تشكيل مي دهند منعطف كرده و از تمركز روي مردان خارج شده اند. بر اين اساس است كه امسال سازمان بهداشت جهاني به واسطه در نظر گرفتن شعار «جنسيت و دخانيات با تأكيد در حفاظت زنان در مقابل استعمال دخانيات» در روز جهاني بدون دخانيات، اين عمل را در جوامع آگاه سازي كرده و به زنان هشدار مي دهد كه تحت تأثير تبليغات قرار نگيرند.
وي با بيان اين كه كمپاني هاي دخانياتي با ترفند توليد سيگارهايي با برندهاي زنانه و نام هاي معروف مد و عطر زنانه درنظر دارند زنان را تحت تأثير قرار داده تا مصرف سيگار در آن ها زياد شود. در صورت افزايش جمعيت زنان سيگاري، نسل بعدي افراد سيگاري بيشتر خواهد شد. بنابراين لازم است در اين زمينه اقدامات فرهنگي و پيشگيرانه بيشتري صورت گيرد.»
دلايل موثر سيگار كشيدن
«دخانيات از ديدگاه روان شناسي» مطلع پاسخ و توضيحات متنوع «دكتر فريبرز حميدي» روان شناس باليني، به سؤال كلي ام مبني بر اين كه انگيزه، عوامل، علل عادت، نقش تلقين و سرانجام، تأثيرات گوناگون مصرف سيگار در اشخاص است.
وي مصرف سيگار را يك رفتار پيچيده آموخته شده مي خواند كه با زندگي روزمره در آميخته است و به نوع ديد اطرافيان فرد به آن، مربوط مي شود. عامل هايي مانند محل كار و منزل، گروه هاي كاري، سطح تحصيلي، مشخصه هاي فردي و اجتماعي شخص و توانايي فرد در مقابله با مسايل و مشكلات در سيگار كشيدن موثر هستند.
به گفته او همچنين هيجان ها، فكرها و فعاليت هاي روزمره فرد را به شدت به كشيدن سيگار ترغيب مي كند. وقتي اين عوامل با وابستگي فيزيكي به «نيكوتين» كه عامل قدرتمندي است، تركيب مي شوند، روند اعتياد تقويت مي شود. بنا به تعريف، اعتياد سه معيار دارد شامل: اجبار براي مصرف، اثرهاي روان گردان و رفتارهاي مداوم جست وجو و مصرف. اگر توجه كنيم خواهيم ديد سيگار هر سه معيار را دارا مي باشد. به اين ترتيب، اعتيادآور بودن سيگار ثابت مي شود.»
به گفته دكتر حميدي، فردي كه روزانه يك پاكت سيگار مصرف مي كند، با توجه به اين كه هر نخ سيگار شامل - معمولا- 10 «پك» مي باشد، روزانه 200 بار براي ادامه مصرف سيگار، تشويق و ترغيب مي شود. اين مسئله علت اعتياد بسيار شديد و مشكل هاي فراوان هنگام ترك سيگار مي باشد به گونه اي كه ترك آن، حتي نسبت به معتادان به هروئين نيز، دشوارتر است. اعتياد به سيگار مي تواند يكي از اولين علايم اختلال هاي رفتاري محسوب شود. به اين ترتيب، فرد را در معرض ديگر رفتارهاي سوءبهداشتي و مغاير با سلامت قرار مي دهد. به طور كلي، حالت هاي روحي، رواني و احساس افسردگي در سيگاري ها بيشتر است. برعكس، شادابي و نشاط غيرسيگاري ها بيش از افراد سيگاري مي باشد.»
عوامل عادت به سيگار در ميانسالي
فرد ميانسال سيگاري بر اثر گذشت زمان، وابسته به دخانيات و سيگار مي شود. به عبارت ديگر، معتاد شده است و به دليل اعتياد به نيكوتين و ديگر مواد اعتيادزاي سيگار، آن را مصرف مي كند و نه به علت تأثير همسالان!. با اين وجود، وابستگي به دخانيات، امري پيچيده با دلايل متعدد است كه به ابعاد شخصيتي فرد و گروه هاي اجتماعي و اقتصادي مرتبط است. به عبارت ديگر، فرد سيگاري، يك شبه سيگاري نمي شود بلكه عامل هاي متعدد از دوران جنيني به بعد، دست به دست هم مي دهند تا درنهايت، يك فرد سيگاري را به وجود مي آورند.»
سيگار فرقي با مواد مخدر ندارد
ادامه گفت وگو هاي علمي- روان شناسي «حميدي» محور عوامل تأثيرگذار بر مصرف و وابستگي هاي سيگار است. او مي گويد: «عامل هاي مختلفي باعث عادت سيگار كشيدن در فرد مي شوند و اين عوامل بيشترين اثربخشي خود را به طور معمول در اوايل دوران بلوغ برجاي مي گذارند ليكن بي شك، شدت و ضعف اثربخشي عامليت ها در افراد مختلف، متفاوت و ممكن است حتي در يك شخص در زمان هاي مختلف، متفاوت باشد. اما موضوع ايجاد وابستگي سيگار: يك وابستگي رواني است كه باعث احساس آرامش كاذب مي شود و اين احساس به شكل بخشي از زندگي فرد سيگاري درمي آيد. وابستگي ديگر، جسماني (فيزيكي) و بدين نحو است كه با پايين آمدن مقدار نيكوتين خون ايجاد مي شود و باعث بروز نشانه هاي قطع نيكوتين در فرد مي شود. به اين ترتيب، فرد سيگاري براي رفع اين علايم، با سيگار كشيدن، سطح نيكوتين خون خود را بالا مي برد. پس مشاهده مي كنيم اعتياد به سيگار، فرقي با موادمخدر ندارد و متأسفانه فقط منع كمتري دارد و به راحتي در اختيار هر فرد قرار گرفته و مصرف مي شود.»
به گفته وي، كشيدن سيگار، يك فعاليت جايگزين است زيرا شخص در جامعه پرتنش و اضطراب و هيجان امروزي، براي تخليه فشارهاي روحي و رواني خود، دود كردن سيگار را انجام مي دهد. اين موضوع يك واكنش خارجي است كه سرمنشاء آن، تنش هاي مذكور مي باشد. البته اين مقوله، جدا از اعتياد به نيكوتين است. افراد سيگاري نيز هنگام تنش و اضطراب، به اقدام هاي مشابه روي مي آورند، مانند جويدن ناخن، بازي با دگمه لباس، حركت هاي سريع دست يا پا و مشغول به كاري ديگر كه ارتباطي با عامل استرس زا ندارند.»
پيشتر در گفت وگويم با افرادي كه سال ها و حتي سي سال است سيگار مي كشند، علت ترك نكردن مصرف سيگار را عادت و تلقين آرامش در پس دود سيگار اعلام مي كردند. برخي هم در يك مقطع زماني سيگار نكشيده اند ولي طاقت نياورده و باز به طرف سيگار رفته اند.
در آخرين بخش ديدگاه هاي «دكتر حميدي» روان شناس باليني، موضوع اين كه چرا برخي از سيگاري ها نمي توانند ترك سيگار كنند، را مي خوانيم. او مي گويد: «بين افرادي كه موفق به ترك سيگار مي شوند و آناني كه موفق نمي شوند، اختلاف كمي وجود دارد. اين اختلاف بيشتر ناشي از درجه اعتقاد و ايمان فرد به عارضه هاي كشنده سيگار است. به عبارت ديگر، كساني موفق به ترك سيگار مي شوند كه به طور كامل به اين مسئله كه سيگار مي كشند، اعتقاد داشته باشند. كسي كه سيگار مي كشد، هميشه در زندان هشدارها و يادآوري عارضه ها و بيماري ها محبوس است. ترك، تلاشي است در جهت ارضاي نياز عميق آزاد كردن خود از يك عادت زشت و تنفرانگيز و رهايي وجدان از كليه هشدارهاي مربوط به عارضه هاي سيگار و تابلوهاي هشداردهنده و بهداشتي. همچنين تلاشي است براي رهايي از نصيحت ديگران و نيز رهايي از تفكرهاي خود در مورد عارضه ها و عواقبي كه به علت مصرف سيگار، منتظر او است. اما نتيجه كلي؛ اين كه سيگار كشيدن اغلب ناشي از باورهاي اشتباهي است كه در جامعه رواج پيدا كرده است. اين دليل ها مانند احساس بزرگي، لاغري، رفع عصبانيت، رفع خستگي و... همگي بي پايه و اساس بوده است و هيچ كدام توجيهي براي خودكشي تدريجي توسط سيگار نيست.»
بهترين شيوه ترك سيگار
همان گونه كه سيگاركشي يك انتخاب شخصي است، ترك آن هم يك انتخاب است. تا فرد خودش نخواهد، نمي توان كاري انجام داد. در اصل، ترك هرگونه اعتياد از جمله سيگار، با زور و فشار، بي نتيجه است. بهترين كمك براي ايجاد انگيزه در فرد، نشان دادن ضرر و زيان استعمال دخانيات و از سوي ديگر، فايده هاي ترك كردن آن مي باشد. به طور حتم با ايجاد انگيزه، شاهد نتيجه هاي بهتر و پايدارتري در درازمدت خواهيم بود. بايد به شخص معتاد به سيگار آموخت هر عادتي كه انحرافي در فكر انسان به وجود مي آورد بايد تحت كنترل و سلطه قرار گيرد تا آن عادت برطرف شود و به اين عادت منفي يعني مصرف سيگار نيز بايد غلبه و آن را ترك كرد.»
«كامران» فروشنده لوازم ماشين، ادامه صحبت قبلي خود در شماره نخست گزارش را معطوف به اين موضوع مي كند كه با وجود مضرات دخانيات كه براي همه مردم واضح و ثابت علمي هم شده است، چرا همچنان توليد مي شود. او مي افزايد مسئولان ذيربط مي دانند و مي گويند سيگار خطرناك است- و به زعم خود از مواد مخدر هم بدتر است-، پس چرا به چاپ تصوير دو قلب يكي سالم با زيرنويس «زندگي» و ديگري قلب تيره آسيب ديده از سيگار با زيرنويس «مرگ»، بسنده مي كنند؟ و بالاي اين تصاوير هم چاپ شده است: «خودتان قضاوت كنيد.» او اين پرسش را نيز مطرح مي كند كه چرا به جاي توصيه و هشدارهاي اين چنيني، جلوي توليد و واردات سيگار گرفته نمي شود. شايد علت درآمدزايي توليد و عرضه است.»
به مناسبت «روز جهاني بدون دخانيات» و در راستاي تهيه گزارش به همين بهانه و لزوم نظرخواهي يكي از مسئولان و يا كارشناسان دخانيات به عنوان متولي توليد و عرضه محصولات دخاني، از روز شنبه 27/2/89 تا دوشنبه 3/3/89 به دفعات با روابط عمومي مربوطه تماس مي گرفتم و پاسخ مي شنيدم كه امروز و فردا، فرصت نيست و...، و ماحصل اين پي گيري ها چنين بود كه حتي موفق به يك گفت وگوي 6-5 دقيقه اي هم نشدم!
اما در پاسخ آن شهروند كه دخانيات و مسئولان مربوطه مي دانند سيگار، قلب را خراب مي كند ولي باز توليد سيگار ادامه داده مي شود؟ نظر يك مديرعامل وقت سال هاي پيش دخانيات را عينا منعكس مي كنم. متن صحبت وي در نشريه داخلي شركت چاپ شده است: «راه حل كنترل مصرف دخانيات، كنترل و محدوديت براي توليد يك كشور نيست. متأسفانه هر زماني كه بحث مصرف دخانيات و ضرورت داشتن برنامه اي براي كاهش مصرف دخانيات مطرح مي شود، ذهن ما به سمت كنترل و محدوديت براي توليد مي رود.» اگر وقت داريد، يك جمله مشابه ديگر به نقل از همين مديرعامل اسبق، بخوانيم: «ما مي خواهيم اين پيام به نوعي به گوش مسئولان و مردم برسد كه داشتن برنامه براي كاهش مصرف سيگار به معني كنترل اين صنعت در توليد و واردات كشاورزي نيست.» حالا ما هم مي گوييم، يعني مي نويسم: - خودتان قضاوت كنيد!.-
جداي از هر موضوع ديگر، لازم به ذكر است: «در كشور ما قانون اساسي و مبارزه با دخانيات در سال 1385 تصويب شده و اقدامات مفيدي براي مبارزه با دخانيات پيش بيني شده است. با اين حال، اين كار به تنهايي از سوي دولت و بدون همكاري مردم و سازمان هاي مردمي، امكان پذير نيست.»
گزارش روز