ضرورت بررسي دلايل تصادفات جاده اي در ايران
اژدهاي جاده ها در كمين غفلت رانندگان

حسن آقايي
اژدهاي جاده ها طي سال ها هزاران نفر از هموطنان را شكار كرده و همچنان در كمين طعمه خطاها و غفلت هاي متنوع است... في الواقع جاده و خيابان بستري است كه راننده متخلف به صور گوناگون سهم غيرقابل اغماض حادثه آفريني را در آن دارد، اگرچه با اعمال تدابير مختلف طي يك دو سال اخير اين اژدهاي تمثيلي ضعف بلعيدن گرفته است.
شرايط وقوع تصادفات رانندگي بنا به آنچه تاكنون توسط كارشناسان ذيربط و دست اندركاران مسئول تردد وسايل نقليه موتوري هرازگاه اعلام و اطلاع رساني شده است. عموما معطوف به اين موارد بوده است: سرعت غيرمجاز گاه همراه با نمايش آكروباتيكي، بي خيالي و غفلت نسبت به رعايت علايم و تابلوهاي راهنمايي و هشداردهنده، غيراستاندارد و نبود تعبيه تجهيزات آگاهي دهنده و بازدارنده در خودروها هنگام ورود به موقعيت خطا و خطر، پيچ ها و فراواني نقاط حادثه خيز، عدم ظرفيت برخي از جاده ها نسبت به ازدياد خودرو، يك باند بودن بعضي راه ها، خواب آلودگي و يا ناآشنايي راننده از موقعيت مسيرها، نقص فني وسيله نقليه، صاف بودن عاج تاير و... و شايد هم كمبود امكانات در نظارت. اما در اين ميان در سال هاي اخير تجهيزات مدرن الكترونيكي و هوشمند پليس همسو با اقتضاي زمان توانسته تأثير شايان توجهي در پيشگيري و كاهش هر نوع تخلف كه بعضا مي توانسته حادثه خيز باشد، داشته و خواهد داشت. تدابير مديريت و برخورد قاطع قانوني با راننده قانون گريز، مضاف به تعميق فرهنگ درست رانندگي و آموزش و حرمت مداري مقررات به منظور سلامت افراد جامعه قطعا پروسه كاهش هر چه بيشتر تصادفات را نهادينه مي كنند همان طور كه اعلام شد در دو سال گذشته آمار تلفات سالانه تقليل يافته است. به نظر مي رسد يك عامل تأثيرگذار پشتوانه اجرايي سياستگذاري ها در جهت امنيت بيشتر در رانندگي، عدم كمترين چشم پوشي از تخلفات مسئله ساز مي باشد. با توجه به اينكه روزهاي پاياني خردادماه را طي مي كنيم و كم كم وارد فصل تابستان مي شويم و سفرهاي بين شهري خانواده هاي ايراني و تعطيلات تابستاني آغاز مي شود، از همين رو دو شماره گزارش روز كيهان را به بررسي عوامل تصادفات جاده اي در كشورمان و راهكارهاي جلوگيري از حوادث رانندگي اختصاص داده ايم.
فراز و فرود آمارها
رئيس راهنمايي و رانندگي ناجا، در اوايل خردادماه جاري آمارهايي از وضعيت تصادفات منجر به تلفات انساني طي چند سال گذشته تا سال قبل را عنوان كرد.
«سردار اسكندر مؤمني» با اين پيشگفت كه 265 هزار و 515 نفر طي سال هاي 77 تا 88 در تصادفات رانندگي كشته شدند، اوج اين كشته ها را در سال 1384 و بالغ به 27 هزار و 760 نفر بيان كرد. به گفته وي همچنين در سال 88 بالغ بر 22 هزار و 974 نفر و در سال 87، 23 هزار و 362 نفر در تصادفات رانندگي جان باختند.
اين درحالي است كه در سال 1377 حدود 14هزار و 980 نفر در حوادث رانندگي كشته شدند.
وي اوج تعداد تصادفات رانندگي در كشور را در سال 85 ذكر كرد كه 923 هزار و 999 فقره تصادف روي داد.
گفته رئيس راهنمايي و رانندگي همچنين حاكي از آن است كه از آغاز كار دولت نهم روند نزولي كشته هاي رانندگي در تصادفات، شروع شده و در سال 1384 اين روند كاهش ادامه داشته است.
در گفت وگو با «سرهنگ دكتر عليرضا اسماعيلي» استاديار دانشگاه علوم انتظامي و عضو مركز تحقيقات دانشگاه شهيدبهشتي، با اشاره كلي به آمار تلفات انساني در رانندگي طي سال هاي گذشته و پيش رو بودن تعطيلات تابستاني و افزايش سفرها، ارزيابي شان را از علل و نحوه بازدارندگي بروز حوادث رانندگي به ويژه در جاده ها، مي پرسم.
وي در بيان ديدگاه هاي علمي و كارشناسي خود لزوم و چگونگي ارتقا ايمني تجهيزات هشداردهنده در مجموعه ساختاري خودرو، مهندسي و استاندارد جاده ها، تأثيرات متمركز هوشمندانه مديريت كردن در باروري سياستگذاري ها، بهره گيري كاربردي فناوري هاي نوين در خودروسازي، استراتژي جهاني در به كار بردن سيستم هاي الكترونيكي كاستن خطاهاي انساني و ايمن سازي خودروها در پيش و پس از تصادفات رانندگي، تأثير كاربري از وسايل الكترونيكي در امر راهنمايي و رانندگي و... توزيع و نقش فرهنگ مداري در رسانه هاي گروهي با محوريت كاهش تصادفات را مورد واكاوي و تبيين قرار مي دهد.
چندسويگي عامل تصادفات
بنابه گفته «سرهنگ اسماعيلي» مباحث تصادف و ترافيك يك موضوع چند وجهي است و نمي توان از يك زاويه و فقط به مورد انساني آن نگاه كرد بلكه ترافيك و تصادفات را بايد تحليل كرد. لذا هر تصادفي كه حادث شود اين سه عامل به نوعي و به نسبت در آن نقش و دخيل هستند: اجراي مقررات ترافيكي، مهندسي ترافيك، اجراي مباني آموزشي. اخيرا هم بحث فوريت هاي پزشكي مطرح است. با اين حال، بعضي از عوامل تأثيرش در واقعه بيشتر است مثلا مباحث عامل انساني است. در تمام دنيا عامل انساني بالاتر از همه عوامل موصوف است تا حدي كه سازمان جهاني سلامت بشر 56 تا 55 درصد عامل انساني را دخيل در بروز حادثه مي داند. در كشورهاي در حال توسعه يا در كشورهاي بيشتر توسعه يافته، عامل انساني متفاوت است. اما بسياري از خطاهاي انساني منجر به تصادف، متأثر از شرايط محيط جاده و وسيله نقليه است مثل يك جاده يا اتوبان كه امكانات مهندسي استاندارد ندارد.
از سوي ديگر اگر راننده در جاده اي كه داراي استاندارد است، خطا كند، شرايط جاده چنان است كه كمك مي كند راننده و سرنشينان دچار مرگ و مصدوميت نشوند. به همين خاطر جاده ها را داراي تابلو، علايم حاشيه راه و استاندارد مي كنند. كلاً هرچقدر مبلمان جاده اي؛ تابلوها و مكان يابي ها استاندارد باشد به طوري كه راننده بتواند قبل از رسيدن به پيچ خطرناك با ديدن تابلو وعلايم از وضعيت مسيرش باخبر شود و تسليم خطر نشود، امنيت تردد به همان نسبت برقرار مي باشد. بنابراين، هرقدر جاده ها به استاندارد نزديكتر باشند، چنانچه راننده دچار خطر شد، شدت تصادف كمتر مي شود. در جاده هاي استاندارد همچنين وجود شيب هاي ناوداني درصورت واژگون شدن ماشين از شدت حادثه منتهي به فوت سرنشين جلوگيري مي كند. «دكتر اسماعيلي» در ادامه صحبتش به محاسن ايمن سازي تعبيه سيستم هشداردهنده خطاي راننده در وسيله نقليه اشاره دارد و گفته وي حاكي از آن است كه اگر راننده دچار خطا و مرتكب سرعت زياد و غيرمجاز شد خود وسيله نقليه به راننده اخطار و خبر مي دهد كه سرعت را كم كند. وي مي افزايد: «خودروهاي معمولي چنانچه با سرعت بيش از صد و بيست حركت كنند و يا كمربند ايمني باز باشد سيستم نصب در آن ها بوق مي زنند و راننده را از اين خطاها آگاه مي كنند. همچنين سيستم هاي الكترونيكي، خروج خودرو از جاده را با بوق زدن به راننده خبر مي دهند. بنابراين، سيستم «استبلي» (سيستم پايداري) خودرو هرچه استانداردتر باشد يك معني اش نيز اين است كه راننده سرپيچ باسرعت بالا حركت مي كند و سيستم خودرو كمك به جلوگيري از واژگون شدن مي كند.»
«استاديار دانشگاه علوم انتظامي» ادامه اظهار ديدگاه هاي علمي و كارشناسي خود پيرامون كاربردهاي سيستم الكترونيكي و هوشمند را معطوف به دو عامل سيستم فعال و غيرفعال مي داند كه به گفته وي تمام خودروسازان دنيا در بخش فعال سعي بر آن دارند ازطريق اين سيستم هرچه بيشتر خطاهاي انساني را كم كنند و ميزان ايمني خودروها را افزايش دهند. وي در ادامه همين بحث مي گويد:
«ايمني فعال، آن قسمت از تجهيزات خودرو است كه باعث جلوگيري از تصادف مي شود، مثل ترمزهاي ايمني«اي.بي.اس» و ده ها سيستم ترمز الكترونيكي و هوشمند ديگر در خودروها كه سبب مي گردند تا در شرايط خاص، رانندگان بدون كمترين زمان ممكن ماشين خود را كنترل كنند. در اين حالت، تايرهاي استاندارد در زمان كوتاه كمك به جلوگيري از تصادف مي كنند.»
سرهنگ اسماعيلي به سيستم هاي غيرفعال اشاره مي كند و مي گويد:
«اما سيستم هاي غيرفعال: تجهيزات اين سيستم در بعد از تصادف و معلق شدن خودرو شامل كيسه هوا، شيشه ها، و سيستم ستون هاي داخل خودرو به راننده و سرنشين آن در جهت ايمني كمك مي كنند.
همان طور كه در بالا اشاره شد، درحال حاضر استراتژي خودروسازان جهان اين است كه دو سيستم فعال و غيرفعال را در خودروها توسعه دهند.»
وي مي افزايد: «در كنار ايمن سازي خودروها بايد اجراي اين مقررات به گونه اي باشد كه راننده ميل به خطا نكند و بداند نحوه رانندگي در جاده توسط پليس و سيستم الكترونيك و دوربين ها ديده مي شود و عمل به خطا مجازات دارد.»
مشكل از جاده ها نيست
به طور اتفاقي با او هم صحبت مي شوم. سالخورده است و دوران بازنشستگي حرفه رانندگي اش را طي مي كند. خود را «صادق» معرفي مي كند و مي گويد: «همكارانم عموصادق صدايم مي كردند. يادش به خير سال هاي پيش كه جاده ها خلوت بودند و نه مثل الان پليس فراوان بود و نه آن كه تصادف به شكل امروزي بود جاده ها ناهموار بودند اما امروز راننده در جاده هاي كمربندي و دوبانده حركت مي كند. بنابه رفتار رانندگي ام تصادف به نظر من هميشه چندان ربطي به جاده ندارد و يا دست كم مشكل اوليه نيست. مشكل، بد رانندگي كردن است آن هم در اين زمانه كه انواع ماشين ها مثل مور و ملخ با سرعت ترسناك كف جاده ها رفت و آمد مي كنند و همه شتاب مي كنند. درنتيجه گاه تصادف به بار مي آيد. باوجود اين كه امكانات جاده ها از جهت ساخت و شرايط فعلي هيچ مقايسه اي با گذشته ها نيستند، ماشين ها هم آن ماشين هاي 60-50 سال عمر كرده نيستند، انتظامات و كنترل هم همينطور. مع الوصف يك روز نيست خبر از تصادف و لت و پار شدن مسافر و راننده نباشد. من حيث المجموع اگر احتياط باشد و هر راننده به حق عبور خود از مسيرش اكتفا كند، هيچ حادثه اي رخ نمي دهد.»
اين راننده كهنه كار مي گويد: «در گذشته واژگون شدن اتوبوس و كاميون و سواري كمتر اتفاق مي افتاد اما امروزه در همين شهر بزرگ تهران سواري از روي پل ماشين رو به خيابان پرت مي شود و يا در جاده كاميون و ديگر ماشين ها به دره مي افتند. اين پيشامدهاي تلخ همه باعث سرعت زياد و ضعف كنترل ماشين است. با اينحال تجربه و عبرت مي توانند از حادثه جلوگيري كنند.»
از او سؤال مي كنم: شما در حال حاضر رانندگي مي كنيد؟ پاسخ او چنين است:
-«گه گاه پشت فرمان مي نشينم مخصوصاً اگر قرار باشد به جاده و سفر برويم خسته كه مي شوم كنار جاده و جاي امني مي ايستم و با برو بچه ها كمي استراحت مي كنيم. برخي مواقع كنار دست پسربزرگم مي نشينم و هواي رانندگي اش را دارم. ماشين هاي امروز برخي چندان استاندارد نيستند.» او ادامه مي دهد: «يك آشنايي داريم كه متخصص مكانيك است. او مي گفت در روزنامه خوانده چند تا از سواري هاي امروزي مشكل استاندارد دارند گرچه در برخي ماشين ها وسايل جلوگيري از تصادفات نصب شده و به راننده در مواقع بي احتياطي و سرعت بالا اخطار مي دهد. اين امتيازات كه هست، مشكل همان قانع نبودن به حق رانندگي درست است مثل انحراف از يك سمت و به سمت ديگر و بعدش معلوم است...» او بيش از سي و چند سال راننده بوده و مي گويد يك بار هم نه خلاف كرده و نه تصادف.