آسيب شناسي اوقات فراغت دانش آموزان در تابستان ( بخش نخست)

خميازه هاي كشدار بچه ها در سايه نبود برنامه ريزي
صديقه توانا

آغاز تابستان، پايان مدارس! چه آغاز خوبي و چه پايان خوبتري! لحظه عزيز و شورانگيزي بود، لحظه اي كه هر سال از نخستين دم بهار، بي صبرانه چشم به راهش بوديم آن سالها يادش به خير. هر سال انتظار پايان مي گرفت و تابستان با شور و حرارت خاص خودش و درست به هنگام، همچون همه ساله اميد بخش و گرم و مهربان و نوازشگر مي آمد و ما را از غربت زندان شهر، به دامن گستره هاي كوير مي برده و شبهاي كوير را چه زيبا در ديارمان و در سه ماه تعطيلي رصد مي كرديم و از چادر سياه شبهاي ستاره بارانش دلمان غنچ مي رفت و پلك هايمان خسته از شمارش ستاره ها و در پي دب اكبر و دب اصغر بودن سنگيني مي كرد و به خواب خوش مي رفتيم و روزهايش را عرق ريزان سعي مي كرديم پا به پاي بزرگترها در مزارع كار كنيم و از پينه بستن دستهامان نگران نبوديم. اينطور نبود مثل برخي دختركان و پسران نازك نارنجي امروزي زير باد كولر و پشت رايانه و در اتاقي در بسته اوقاتمان را سپري كنيم و يا دائم از سر رفتن حوصله مان بناليم، چون وقت خود را به بهترين نحو ممكن پر مي كرديم و در پايان تعطيلات كاري مفيد ياد گرفته بوديم و با دست پر سال تحصيلي جديد را آغاز مي كرديم.
هر سال با شروع فصل تابستان و پايان سال تحصيلي، خانواده ها و نهادهاي فرهنگي به ياد موضوعي به نام اوقات فراغت مي افتند و براي گذراندن درست و اصولي آن برنامه ها مي ريزند و اما باز در طول تابستان با نوجوانان و جوانان سرگردان خيابانها و كوچه ها و يا نشسته بر پاي بازي هاي آزاردهنده رايانه اي روبرو شده و در پايان تابستان با آسيبهاي اجتماعي 15 تا 20 درصد افزايش در مورد آنها مواجه هستند. اوقات فراغت و تعطيلات تابستان مسئله اي است كه متوليان برنامه هاي فرهنگي بايد به آن توجه و اهتمام ويژه اي داشته باشند، اما علي رغم تلاشهاي صورت گرفته از سوي نهادهاي ذيربط متاسفانه شاهد برخي كم كاري ها در اين خصوص هستيم و مي بينيم هر ارگان و يا سازماني راه خود را مي رود و برنامه هماهنگ و منظمي در اين مورد وجود ندارد.
با اين حال سؤال اساسي اينجاست كه آيا كمبود بودجه مانعي بر سر راه برنامه ريزي هاي لازم در اين خصوص مي باشد اينكه موازي كاري هايي كه بين سازمانها و نهادهاي فرهنگي وجود دارد، در اجراي درست و دقيق برنامه هاي اوقات فراغت خللي ايجاد مي نمايد.
در دو شماره گزارش پيش رو به چرايي موضوع و راهكارها و تدابير انديشيده شده از سوي مسئولان ذيربط مي پردازيم و پاسخ آن را از زبان كارشناسان مي خوانيم:
اوقات فراغت و آسيبهاي اجتماعي
«از نگاه آسيب شناسي رفتاري، اوقات فراغت، زمان استراحت و متعلق به نوجوانان و جوانان است كه بايد والدين براي آنها برنامه ريزي كنند و در اين رابطه دانش آموزان چند گروه هستند.»
دكتر پارسا افتخاريان عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پايه شاهرود در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان مطلب فوق در توضيحات بيشتري چنين مي گويد، «گروه اول با تلاش و كوشش زياد امتحانات خود را با نمرات عالي گذرانده و آماده تحصيل براي سال بعد مي گردند. اين دانش آموزان بخشي از وقت خود را به مطالعه دروس سال آينده و يا كلاس هاي تقويتي و زبان خارجه مي گذرانند و يا اينكه براي ورود به دانشگاه آماده مي شوند.»
دكتر افتخاريان اضافه مي كند: «گروه دوم دانش آموزاني هستند كه علي رغم كوشش در بعضي از دروس نمرات خوبي كسب نكرده اند كه اين دانش آموزان بايد دوباره درس گذشته را تكرار كنند و تابستان خود را همراه با مطالعات سپري كنند. وي مي گويد: «از نظر گذراندن اوقات فراغت حدود 70 درصد از دانش آموزان ما برنامه خاصي براي تعطيلات تابستان ندارند.»
اين استاد دانشگاه در ادامه به گروه ديگري از بچه ها اشاره مي كند و مي گويد: «تعدادي كه توانايي مالي خانواده آنها اجازه مي دهد، با ثبت نام در كلاس هاي ورزشي، موسيقي، زبان خارجه و...وقت خود را سپري مي كنند و گروهي ديگر همراه با پدران خود مشاغل آنها را دنبال مي كنند و گروه بعدي در بعضي مساجد و مدارس كه داراي پايگاه هاي تابستاني هستند ثبت نام كرده و برنامه هاي آموزشي را دنبال مي نمايند. و آخرين گروه كه با بازيهاي رايانه اي يا حضور در كوچه و خيابانها اوقات خود را مي گذرانند و با جمله «حوصله ام سررفته»، حوصله ديگران را سر مي برند و اين گروه شامل اكثريت دانش آموزان ما بوده كه مخصوصاً در اغلب شهرستان ها مي توان آنها را مشاهده كرد.»
دكتر افتخاريان مي گويد: «مشكل اصلي ما بودجه و امكانات نيست، چرا كه دولت با اختصاص بودجه هاي قابل توجه، نهادهاي مربوطه را مورد توجه قرار مي دهد، اما كمبود مديريت و برنامه ريزي و فقدان كارشناس اوقات فراغت، مشكل اصلي است كه بايد در اين خصوص بيشتر كار تحقيقي صورت گيرد.»
نقش تربيتي و آموزشي مدارس
معصومه رامهرمزي كارشناس ارشد الهيات و معارف اسلامي و دبير يكي از دبيرستانهاي تهران نيز در گفت وگو با كيهان نظر خود را درمورد سوژه گزارش و با اشاره به اينكه اوقات فراغت يك معضل هميشگي است و به شكل يك پديده اجتماعي براي خانواده ها درآمده اينطور مي گويد: «مدرسه درحال حاضر بيشترين كاربرد را براي خانواده ها پيدا كرده و از هويت اصلي خود براي والدين خارج شده است. خانواده ها بيش از آنكه به مدرسه به عنوان يك مركز آموزشي نگاه كنند، به عنوان جايگاهي به آن مي نگرند كه بچه در تابستان و يا حتي در طول سال رها نباشد و وقت خود را فقط در آنجا بگذراند، حال آنكه هويت اصلي مدرسه آموزش وتربيت است نه محلي صرفاً براي جمع كردن بچه ها، و البته نكته مثبتي كه اين نگاه دارد اين است كه خانواده ها به ارزش و جايگاه مدرسه پي مي برند و متوجه مي شوند كه بچه هاي خود را چقدر ارزان به مدرسه مي فرستند و اين درحالي است كه وقتي ما در طول سال دستهايمان را به سوي خانواده ها دراز مي كنيم، آنها از اندك كمك مالي دريغ مي ورزند.»
وي مي گويد: «اين مسئله زماني بيشتر نمود پيدا مي كند كه والدين براي ثبت نام فرزندان خود در كلاسهاي تابستاني خصوصي مجبورند متحمل هزينه هاي بسيار بالايي شوند، حال آنكه آموزش وپرورش با برپايي پايگاههاي تابستاني رايگان، اوقات فراغت بچه ها را بخوبي پر مي كند.»
وقتي به او مي گويم، با اين توضيحات پس نبايد مشكلي در بحث پر كردن اوقات فراغت بچه ها وجود داشته باشد، اما پس چرا همچنان مي بينيم با شروع فصل تابستان اين نگراني بين خانواده ها ديده مي شود و مسئولان را هم درگير مي كند، اينطور توضيح مي دهند.«البته مشكل اصلي ما اين است كه هميشه اوقات فراغت را با شروع فصل تابستان آغاز مي كنيم و در اين زمينه برنامه سيال و هميشگي نداريم، درحالي كه الان ازنظرروان شناسي ثابت شده يكي از راههاي شناخت وجوه شخصيتي افراد اين است كه ببينيم اوقات فراغت خود را چگونه مي گذراند.»
رامهرمزي در ادامه مي گويد: «به بحث اوقات فراغت بايد در تمام طول سال نگاه كنيم اشتباه ما اين است كه در طول سال تحصيلي تمام ذهن بچه ها را از درس و محفوظات انباشته مي كنيم و نمي گذاريم از درس خواندن لذت ببرند چون فقط از آنها نمره مي خواهيم و لذا بچه ها به علم آموزي فقط به صورت كليشه اي و خسته كننده نگاه مي كنند و منتظر فرصت سه ماه تابستان هستند تا درس و كلاس و مدرسه را كنار بگذارند، حال آنكه اگر اوقاتي مخصوص مطالعه آزاد، كارهاي عملي، اردوها و كارهاي تحقيقاتي در طول سال تحصيلي هم در اختيار نوجوانان و دانش آموزان قرار گيرد، قطعاً به نتايج مطلوبتري خواهيم رسيد و بحث پركردن اوقات فراغت را در تمام طول سال خواهيم داشت.»
وي به مشكل ديگري در بحث اوقات فراغت اشاره مي كند و مي گويد: «درد ما در مدارس اين است كه بسياري از خانواده ها شناخت كافي از فرزندان خود ندارند و آن تعامل انساني كه به كشف شخصيت افراد منجر مي شود، بين خانواده ها و فرزندان ديده نمي شود، كه در اين زمينه هم نياز به كار و پژوهش داريم و سياستگذاري هاي خاصي بايد از سوي سازمان ملي جوانان، وزارت فرهنگ و ارشاد، سازمان دانش آموزي و... صورت گيرد.»
اوقات فراغت را درست تعريف نكرديم
«بزرگترين اشتباهي كه انجام داديم اين است كه تعريف درستي از اوقات فراغت ارائه نداده ايم و اين لطمه بزرگي است كه به سيستم آموزشي ما وارد شده است.»
دكتر محمدرضا كرمي معاون مطالعات راهبردي سازمان ملي جوانان در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان اين مطلب و با تأكيد بر اينكه سه ماه تابستان نبايد فقط وقت فراغت باشد و تعريف اوقات فراغت نياز به بازنگري دارد، چنين مي گويد: «بچه ها در تابستان با 16ساعت وقت بيكاري و استراحت مواجه هستند و البته در طول سال تحصيلي هم 6تا7 ساعت وقت فراغت دارند با اين تفاوت كه در مدرسه وقت فراغت پربارتري دارند چون با گروه همسالان خود آن زمان را سپري مي كند، و در آن دوران با بحران «فصل زدگي» كه در تابستان با آن مواجه هستيم، درگير نمي شوند.»
دكتر كرمي در پاسخ به اين سؤالم كه چرا آمار پرخاشگري و ناهنجاري بين نوجوانان و جوانان در فصل تابستان علي رغم حضور در خانواده افزايش مي يابد، اينطور پاسخ مي دهد: «درست است كه بچه ها در تابستان زمان بيشتري را براي در كنار خانواده بودن دارند، اما به دليل عدم صحيح برنامه ريزي از سوي والدين آن هم بدليل مشغله زياد آنها، از اين فرصت استفاده بهينه نمي شود و لذا بيشترين انحرافات و پرخاشگري ها براي نوجوانان رخ مي دهد، و لذا چون مرجع دلسوز و مطلع از دوره نوجواني يعني معلم در كنار آنها حضور ندارد، و وقت بچه ها به گونه اي پر مي شود كه كمتر نقش تربيتي دارد، شاهد افزايش آمار ناهنجاري در اين دوره سه ماهه تعطيلي بين جوانان و نوجوانان هستيم.»
وي در ادامه با اشاره به اين مسئله كه تابستان تهديدي جدي است و نه يك فرصت، تصريح مي كند: «اگر بخواهيم تربيت موفق و هدايت درستي براي نوجوانان و جوانان و مخصوصاً دانش آموزان داشته باشيم، نبايد به اوقات فراغت به صورت فصلي نگاه كنيم، بلكه به صورت يك برنامه مستمر در تمام طول سال به آن بنگريم و از مزيتهاي پرسود مدرسه و معلم استفاده كنيم و از اين پتانسيل عظيم به نحو مطلوب بهره ببريم.»
معاون مطالعات راهبردي سازمان ملي جوانان مي گويد: «دوره هاي آموزشي تابستاني بايد در تمام طول سال ادامه يابد و ما مدارس نمونه و موفقي در اين خصوص داريم كه با بهره گيري از پتانسيل مدرسه، مساجد و بسيج توانستند در پركردن اوقات فراغت بچه ها به نتايج مطلوبي دست يابند.»
وقتي نظر دكتر كرمي را در مورد كمبود بودجه براي برنامه ريزي صحيح اوقات فراغت جويا مي شوم، اينطور توضيح مي دهد: «نه تنها در اين مورد كمبود بودجه نداريم، بلكه اسراف كاري بزرگي در اين زمينه وجود دارد، چون در جاي خود و به صورت صحيح و منطقي هزينه نمي شود.»
يك هفته نامه نگاري و تلفن، اما تلاش بيهوده!
علي رغم اينكه دو هفته زودتر از زمان نوشتن گزارش در خصوص اوقات فراغت، نامه نگاري هاي خود را با سازمان ملي جوانان براي مصاحبه با جناب آقاي بذرپاش رئيس سازمان آغاز كرده و هر روز در ساعات مختلف از طريق تلفن پيگير نامه شديم، اما متأسفانه پس از گذشت 9 روز، حتي براي دقايقي كوتاه هم، جناب رئيس سرشان خلوت نشد تا در گفت وگوي كوتاه تلفني به سؤالات ما پاسخ دهند و اين پاسخي از سوي مسئولان دفتر ايشان در اعتراض به گزارشگر كيهان بود: «مشغله ايشان خيلي زياد است و فرصت مصاحبه ندارند!»
بازي دانش آموزان در كوچه و خيابان ممنوع!
محمد بنيادي معاونت پرورشي و تربيت بدني آموزش و پرورش شهر تهران براي رفع ابهامات موجود و اينكه وزارت آموزش و پرورش برنامه ها و تدابير خاصي براي پركردن اوقات فراغت دانش آموزان انديشيده است، در گفت وگو با گزارشگر كيهان با استناد به آيات قرآن كريم كه خداوند مي فرمايد: اگر تحصيل تمام شود، ترغيب به آموزه هاي ديگري بايد صورت گيرد، چنين مي گويد: «ما ملزم هستيم كه براي دانش آموزان بستر هايي را فراهم كنيم و بر اساس علايق، شرايط و منزل و مدرسه فضايي را ايجاد كنيم تا آنها حداكثر استفاده را از محتواي برنامه ها و اساتيد آموزش و پرورش ببرند.»
وي مي گويد: «در همين راستا آموزش و پرورش برنامه هاي خاصي را در دستور كار خود قرار داده كه طرح «هجرت3»، كه يك كار جهادي و با مشاركت حداكثري دانش آموزان است، از مهمترين برنامه هاي تابستاني مي باشد.»
وي در توضيح بيشتري در خصوص اين طرح چنين مي گويد: «در اين طرح تمام مدارس تهران بدون استثناء به دست توانمند دانش آموزان، بهسازي، مرمت و زيباسازي مي شود كه پيش بيني شده در اين طرح 2 ميليون نفر دانش آموز راهنمايي و متوسطه شركت كنند.»
وي با اشاره به اينكه براي اين طرح 5 ميليارد تومان در استان تهران تخصيص يافته است، اضافه مي كند: «اردوي راهيان نور به غرب كشور و رامسر با حضور 6 هزار دانش آموز در هر اردو، برپايي 3 هزار دارالقرآن و 3 هزار پايگاه تابستاني با هزينه هر طرح 2 تا 3 ميليون تومان، برپايي 6 كارگروه براي غني سازي اوقات فراغت و كلاسهاي قرآني- ورزشي- پژوهشي- فرهنگي، هنري از مهمترين محورهاي برنامه معاونت پرورشي آموزش و پرورش مي باشد.»
بنيادي با اشاره به اينكه يك ميليون دانش آموز در برنامه هاي فرهنگي شركت مي كنند، چنين مي گويد: «برپايي 30 همايش بزرگ قرآني از اول تير تا ابتداي ماه مبارك رمضان، با محوريت ولايت فقيه و با هدف بصيرت و آگاهي منبعث از قرآن و برگزاري برنامه ها و كلاسهاي آموزشي مشاوره جوان و خانواده در كمپ كلينيك ها براي خانواده ها نيز جزو ديگر رئوس برنامه هاي تابستاني مي باشد.»
بنيادي در ادامه با اشاره به طرح مدرسه محله مي گويد:«از اول تابستان هيچ دانش آموزي حق ندارد در پياده روها و خيابان و معابر عمومي به بازي مشغول شود و مدارس، چه دولتي و چه غيرانتفاعي، ملزم هستند بچه ها را از امكانات مدارس بهره مند سازند.»
وي همچنين به خانواده ها هم اين مژده را مي دهد كه بچه ها مي توانند در ايام تابستان از كليه استخرهاي سرپوشيده و سرباز از ساعت 6 صبح تا 11 شب به صورت نيم بها و در برخي موارد براي فرهنگيان به صورت رايگان استفاده كنند. همچنين اين برنامه ها براي دانش آموزان در سراسر كشور و پركردن اوقات فراغت آنها انجام مي شود.»