سايه سنگين كتاب هاي آموزشي غيراستاندارد

صديقه توانا
شما دانش آموزان كلاس اولي از همين امروز شروع كنيد، گام به گام با شما هستيم، كتابهاي كار، ويژه پيش دبستاني ها، دفترهاي تمرين رياضي و حسابان را از ما بخواهيد، 1124 سؤال علوم همراه با پاسخ نامه كاملا تشريحي، تست زني را با ما تجربه كنيد اگر دوست داريد و آرزو مي كنيد جزو تك رقمي هاي كنكور باشيد كتابهاي راهنماي استاندارد ما را حتما بخوانيد و با سي دي هاي آموزشي پيش رويد، نمونه سؤالات امتحاني مدارس نمونه را از انتشارات ما تهيه كنيد و...
اين عناوين تنها بخشي از تبليغات گسترده كتابهاي كمك آموزشي است كه طي چند سال اخير، در ابتدا به بهانه تقويت بنيه علمي دانش آموزان وارد فضاي آموزشي شد و امروزه نه تنها بصورت يك مد درآمده، بلكه بخشي از كلاس و پرستيژ مدارس محسوب مي شود و چنانچه بعضا مدير يا معلمي از كتابهاي كمك درسي بيشتري استفاده كنند، آن مدرسه نيز در زمره مدارس نمونه و خوب قرار مي گيرد كه متأسفانه در اين چرخه مديران اين گونه مدارس به منظور دريافت بيشتر شهريه از والدين، خواسته و ناخواسته جيب ناشران سودجو را پر از پول كرده و از سوي ديگر هم قدرت تحليل و تفكر را از دانش آموز مي گيرند.
به اعتقاد كارشناسان مسائل آموزشي امروزه كتابهاي كمك آموزشي در مدارس كشور چنان شانه به شانه كتابهاي درسي حركت مي كند كه گويي بزودي پاي ثابت كلاسهاي درس تبديل مي شوند و اين در حالي است كه آموزش و پرورش از ممنوعيت تدريس كتابهاي كمك درسي در مدارس خبر مي دهد.
براي پيدا كردن كتابهاي كمك آموزشي ديگر نيازي نيست روانه خيابان انقلاب يا مراكز شهر شويد، چرا كه در تمام كتابفروشي ها و حتي برخي كتابخانه هاي محلات، اين كتابها يافت مي شود. از كتابهاي مكمل و سنجش تا تست و تشريحي و از آموزش گام به گام تا معلم خود باشيم و...
كتابهاي درسي كه روزگاري با تحقير از آنان به عنوان حل المسائل ياد مي شد امروزه بر كلاسهاي درسي، سروري مي كنند.
ضرورت تأليف، چاپ و تدريس كتابهاي كمك آموزشي، معيارهاي استاندارد بودن اين گونه كتابها، چگونگي نظارت مسئولان آموزش و پرورش بر محتواي كتابهاي كمك درسي و دلايل ممنوعيت آن در ساعات رسمي مدارس نيز مهمترين محورهاي مورد بحث و بررسي ما در سه شماره گزارش پيش روست.
كتابهاي كمك آموزشي مفيد يا مضر
در بسياري از مدارس، معلمان از دانش آموزان مي خواهند تا در كنار كتاب درسي يك كتاب كار هم تهيه كنند. اجبار دانش آموزان به كتابهاي كار و كمك آموزشي اگرچه در دوره راهنمايي و متوسطه بيشتر است، اما در مقطع ابتدايي هم در حال تبديل شدن به يك رويه است. معلمان انگيزه اصلي خود از معرفي كتاب كارهاي موجود در بازار را تمرين بيشتر و تكرار مفاهيم درسي مي دانند و تدريس اين كتابها را علاوه بر كتاب رسمي خود، زحمت مضاعف اما نتيجه بهتر در يادگيري و آموخته هاي بچه ها مي دانند و مي گويند از بابت معرفي اين گونه كتابها هيچ گونه منفعت مادي نصيب آنها نمي شود، اما در هر حال بين خود معلمان و مديران هم براي تدريس و استفاده از كتابهاي كمك آموزشي اختلاف نظرهاي زيادي وجود دارد.
خانم صبرآموز، معلم ديني و اخلاق مدرسه راهنمايي فجر صادق با اشاره به اينكه تدريس كتابهاي كمك آموزشي در مدارس ضروري است، درخصوص دلايل اين ضرورت به گزارشگر كيهان مي گويد: «با توجه به اينكه بچه ها براي آموزش و ارتقاي بنيه علمي نياز به تكرار و تمرين بيشتر دارند، اين نياز با تدريس كتابهاي كمك آموزشي برطرف مي شود همچنين در اين گونه كتابها چون مسائل از ديدگاه طراحان با سؤالات متفاوت و به صورت كاربردي تدوين مي شود، بنابراين در كنار كتاب درسي در پيشرفت تحصيلي دانش آموزان هم مؤثر است.»
وقتي از اين معلم سؤال مي كنم مگر در كتابهاي درسي نمي توان اين تكرار و تمرين ها را داشت و يا نقصي در مطالب آن وجود دارد كه اين همه بر ضرورت تدريس كتابهاي كمك درسي، تاكيد مي كنيد، مي گويد:«مهمترين نقصي كه در كتابهاي موجود درسي وجود دارد اين است كه كتابها همزمان با نسل امروز بچه ها تغيير نمي كند و مطالب آن به روز نيست، حال آنكه بچه هاي ما بسيار خلاق هستند و ذهن بازي دارند و نسبت به مسائل روز آگاهتر مي باشند.»
خانم جباري هم كه معاون مدرسه دخترانه فجر صادق در مقطع راهنمايي است، نظر خود را در خصوص سوژه گزارش اينطور مطرح مي كند:«سطح علمي كتب درسي پايين تر از حد استاندارد است و با توجه به اينكه نظارت دقيقي بر كار چاپ كتابها صورت نمي گيرد بنابراين مي بينيم كتب درسي موجود با اشكالات متعددي روبرو است و همين مسئله باعث مي شود مديران و معلمان براي رفع اين مشكلات به كتابهاي كمك درسي ولو با صرف هزينه هاي زياد روي آورند، البته از اين نكته هم نبايد غافل شد كه كتب كمك آموزشي هم خالي از اشكال نيست.»
اين معاون مدرسه راهنمايي در ادامه با اشاره به اينكه كتابهاي درسي براي سطح هوشي متوسط دانش آموزان و ضريب هوشي 15 به پايين تهيه و تدوين مي شود، خاطرنشان مي كند: «معلمان و مديران براي اينكه سطح علمي بچه هايشان هم رديف ديگر دانش آموزان در منطقه باشد، مجبورند كه به كتابهاي كمك درسي روي آورند.»
خانم جباري هم به عنوان نمونه به تغيير كتاب تاريخ و جغرافي سال سوم راهنمايي پس از 10سال اشاره مي كند و مي گويد: «چنانچه كتابهاي درسي پربارتر، متناسب با استاندارد لازم و پاسخگوي نيازهاي روز دانش آموزان باشد، هيچ معلم و مديري ديگر سراغ كتابهاي كمك درسي نمي رود.»
كمك درسي ها، قصه تكرار
علي رحمت نيا كه 26سال سابقه مديريت و فعاليت در آموزش و پرورش را دارد و در حال حاضر مدير دبيرستان شهداي انقلاب در منطقه7 است، با اشاره به اينكه كتابهاي كمك آموزشي كه اين روزها در ابعاد و اندازه هاي مختلف در كتابفروشي ها به چشم مي خورد، و اغلب ذهن دانش آموز را از خلاقيت بازمي دارد، در توضيحات بيشتري به خبرنگار كيهان مي گويد: «اين كتابها در حال حاضر نقش حل المسائل را بازي مي كنند و چون اغلب آنها داراي پاسخ نامه هاي تستي يا تشريعي هستند، ضمن اينكه دانش آموزان را تنبل مي كند، مانع شكوفايي استداد آنها مي شود.»
رحمت نيا در ادامه اضافه مي كند: «كتابهاي كمك درسي فقط براي دانش آموزان مقطع پيش دانشگاهي يا سوم دبيرستان كه قصد ورود به دانشگاه را دارند، توصيه مي شود چون نحوه تست زني را آموزش مي دهد، و با توجه به اينكه تا چند سال آينده مسئله حذف كنكور را در پيش رو داريم، كارايي اين كتابها در اين مقطع هم خودبه خود از بين مي رود، چون كتابهاي درسي ما هيچ مشكلي ندارد و پاسخگوي نيازهاي علمي بچه ها مي باشد.»
مهناز عباسپور، مدير مدرسه راهنمايي دخترانه فجر صادق هم در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه كتابهاي كمك آموزشي قصه تكرار درسها و سؤالات مي باشد مي گويد: «اغلب سؤالات مطرح شده در اينگونه كتابها استاندارد نيست و مطابق با بودجه بندي و زمان بخش آموزشي مدارس نمي باشد.»
وي به ديگر معايب كتابهاي كمك آموزشي اشاره كرده و مي گويد: «سؤالات در اين كتابها كپي برداري شده و در تمام مراحل شاهد تكرار مطالب هستيم ضمن اينكه همين تكرار و تشابه يك نوع سردرگمي در دانش آموزان بين انتخاب كتاب درسي با كمك آموزشي بوجود مي آورد.»
خانم عباسپور خاطرنشان مي كند: «با توجه به اينكه زمان آموزشي در مدارس دولتي محدود است عملا امكان تدريس آن در ساعت رسمي وجود ندارد، ضمن اينكه در مدارس غيرانتفاعي هم كه معلمان زمان بيشتري در اختيار دارند باز هم فرصت آموزش اين كتابها ميسر نيست و از سوي ديگر ما با اعتراض برخي از والدين در خصوص هزينه اضافه و تكليف زياد به بچه ها هم مواجه هستيم.»
گله والدين از تدريس كتابهاي كمك آموزشي
با توجه به اينكه طبق قانون، آموزش و پرورش در كشور رايگان مي باشد، پرداخت هرگونه وجه اضافه از والدين براي تهيه كتابهاي كمك درسي؛ اعتراض خانواده ها را به دنبال دارد.
آقاي ترابي، پدر دو فرزند مقطع سوم راهنمايي و دوم دبيرستان است كه در گفت وگو با كيهان با اشاره به اينكه مسئولان بايد نظارت بيشتري بر چاپ كتابهاي كمك آموزشي داشته باشند، مي گويد: «براي دو فرزندم 50هزار تومان كتاب كمك درسي خريده ام كه البته مدرسه ما را مجبور كرده است، اما نمي دانم واقعاً چه ضرورتي دارد ما اين همه هزينه تهيه كتاب را متقبل شويم. چون اصلا بچه ها فرصت خواندن اين همه كتاب را ندارند.»
خانم پناهي هم كه شاهد گفت وگو ما است در تاييد صحبتهاي اين آقا مي گويد: «دخترم كلاس سوم ابتدايي است كه علاوه بر كتابهاي درسي معمولي، معلمشان ليست بلند بالايي از كتابهاي كمك آموزشي براي ما فرستاده كه بايد تهيه كنيم، به نظر نمي رسد دانش آموز سال سوم نياز به اين همه مطالب تكراري و كتاب اضافه داشته باشد.»
بسته هاي آموزشي در راه است
«كتاب يك رسانه آموزشي است و برنامه درسي يعني آنچه كه دانش آموز تحت سرپرستي و با هدايت معلم در ارتباط با اهداف و مقاصد آموزشي، تحت آموزش و يادگيري قرار مي گيرد.»
محمدعلي جمالي فر سرپرست دفتر برنامه ريزي و تأليف سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي كشور در گفت وگو با گزارشگر كيهان ضمن بيان مطلب فوق مي گويد: «برنامه درسي چارچوب دارد كه در آن نقشه يادگيري براساس سن، توان ياديگري و نياز براي دانش آموزان طراحي و براساس آن نقشه متني كه در كتاب درسي نوشته شده، توسط معلم در ساعت رسمي براي بچه ها تدريس مي شود.
وي به وضعيت فعلي كتابهاي درسي اشاره مي كند و مي گويد: «الان كتابهاي درسي براي ما محوريت دارد و مبناي آموزش قرار مي گيرد و سازمان پژوهش ها براي تقويت بنيه علمي دانش آموزان بسته هاي آموزشي شامل راهنماي معلم، سي دي هاي آموزشي و فيلم طراحي كرده است كه مجموعه اين رسانه ها رسالتشان بر مبناي يادگيري پايدار در دانش آموزان است.»
جمالي فر مي گويد: «در حال حاضر از روش فعال استفاده مي كنيم تا دانش آموز در يادگيري درگير شود ضمن اينكه شرايطي كه معلم در كلاس فراهم مي كند باعث مشاركت دانش آموزان هم مي شود و بچه ها از طريق گروه تفكر خلاق و ساير روشها در برنامه هاي درسي فعاليت مي كنند در اين برنامه هر عاملي كه اين فرايند را مختل سازد، يادگيري را آسان كند، جلوي فكر، تلاش، پژوهش و مطالعه را بگيرد و جواب آماده در اختيار دانش آموزان قرار دهد و محور برنامه ها حفظيات باشد، از نظر ما مردود است و با آنها برخورد مي كنيم.»
سرپرست دفتر برنامه ريزي و تأليف كتابهاي درسي در ادامه با بيان اينكه كتابهايي كه با عنوان كتابهاي كمك آموزشي در بازار توزيع مي شود مورد قبول آموزش و پرورش نيست، مي گويد: «كتابهاي كار در آموزش و پرورش تعريف ويژه اي دارد. كتاب كار مقاطع مختلف تحصيلي آموزش و پرورش بر مبناي برنامه هاي درسي تأليف شده كه مكمل كتاب درسي بوده و با آنچه كه تحت عنوان كتابهاي كار در بازار توزيع مي شود متفاوت است.»
جمالي فر مي گويد: «كتاب كار مجموعه اي از فعاليتهاي متنوع برگرفته از كتابهاي درسي در حوزه هاي شناختي، مهارتي و نگرشي در راستاي برنامه درسي ملي، كتابهاي آموزشي مختلف به تناسب دوره تحصيلي و سن طراحي مي شود.»
وي اضافه مي كند: «در كتاب درسي سعي شده تا ضمن تشريح مفاهيم برنامه درسي، زمينه فعاليت بيشتر براي دانش آموزان فراهم شود تا يادگيري استحكام يابد.»
وي اضافه مي كند: «ارائه كتابهاي كمك آموزشي كه در برخي اوقات در بازار عنوان كتاب كار را يافته اند، نگران كننده است، چرا كه اين نوع كتابها تك بعدي است در حاليكه كتابهاي كار آموزش و پرورش مجموعه اي از دانش، مهارت، تعلق و خلاقيت دانش آموزان را تقويت مي كند.»
وي تصريح مي كند: «البته از ناشران آن دسته از كتابهاي كمك آموزشي كه همسو با برنامه درسي، كتاب تأليف مي كنند، حمايت مي شود و انتشارات مدرسه با استفاده از استانداردهاي تعريف شده تأليفاتي در راستاي اهداف برنامه درسي دارد كه اين دسته از انتشارات همواره مورد حمايت آموزش و پرورش است.»
ضرورت تأليف و تدوين كمك آموزشي ها
از آنجايي كه هدف از آموزشهاي علمي و مهارتي به دانش آموزان تعميق و تحصيل در يادگيري است كه در نهايت منجر به تغيير رفتاري در آنها مي شود، به همن منظور در حوزه آموزش علاوه بر معلم و كتاب، والدين، همسالان و جامعه نيز مي توانند به عنوان يك معلم عمل كنند اما نقش آنها به تناسب تأثيرگذاري آنان متفاوت است، بنابراين آموزش و پرورش مي تواند از هر روشي كه باعث پيشرفت تحصيلي دانش آموزان شود، استفاده درست و بهينه نمايد.
صفي الله ملكي معاون آموزشي و پژوهشي مؤسسه آموزش از راه دور در وزارت آموزش و پرورش در گفت وگو با گزارشگر كيهان در توضيحات بيشتري در خصوص استفاده بهتر از اين ظرفيتها مي گويد: «مسئولان نهادها و ارگانها اعم از بخش خصوصي و دولتي بايد نسبت به آموزش نونهالان و آينده سازان كشور، به تناسب امكانات و ظرفيتها با آموزش و پرورش همكاري و هماهنگي داشته باشند، به همين منظور، به نظر مي رسد، كتابهاي كمك درسي و يا خودآموز مي تواند به عنوان يك مشاور فردي براي دانش آموزان محسوب شود و در صورت رعايت استانداردهاي آموزشي و هماهنگي با سازمان پژوهش و برنامه ريزي كتب درسي، مي تواند تا حدودي مفيد باشد.»
ملكي در ادامه به مشكلات استفاده از كتابهاي كمك آموزشي اشاره مي كند و مي گويد: «مشكل عمده كتابهاي خودآموز: اين است كه دانش آموزان را فعال و خودجوش بار نمي آورد، بلكه آنان را متكي و وابسته به كتاب مي كند و مانع خلاقيت، نوآوري و حتي پويايي در بچه ها مي شود.»
وي همچنين به سودجويي برخي از ناشران و مؤسسات فرهنگي هم اشاره مي كند و مي گويد: «متأسفانه بعضي از انتشاراتي ها به جاي آنكه به فكر آموزش بهتر و تقويت بنيه علمي دانش آموزان باشند، فقط دنبال سودجويي و درآمدزايي براي خود هستند و اين مسئله نظارت بيشتر مسئولان را بر امر چاپ و انتشار كتابهاي درسي و كمك درسي مي طلبد.»
وقتي از آقاي ملكي در خصوص ممنوعيت تدريس كتابهاي كمك آموزشي در ساعات رسمي مدارس سؤال مي كنم، در پاسخم مي گويد: «در مراكز آموزش از راه دور كشور استفاده از هرگونه جزوات و كتابهاي غيرتأييد مركز آموزش از راه دور براي استفاده دانش آموزان ممنوع است و صرفاً كتابهاي خودآموز چاپ شده با هماهنگي سازمان پژوهش و برنامه ريزي كتب درسي قابل استفاده است.»