تبليغات رنگارنگ كتاب هاي كمك درسي
آسيب شناسي تدريس كتاب هاي كمك آموزشي در مدارس (بخش دوم)

كتابهاي كمك آموزشي اين روزها در كيف هر دانش آموزي پيدا مي شود و حتي برخي از آنها در خريدشان با يكديگر رقابت پنهان دارند. رقابتي كه مؤسسه هاي مختلف و نظام آموزشي بر آن دامن مي زنند تا دانش آموزان بيش از پيش حافظه محوري را به يادگيري مفهومي و مطالعات علمي ترجيح دهند.
استفاده از كتابهاي كمك درسي طي سالهاي اخير به عنوان يكي از مواد اصلي آموزش بين دانش آموزان در مدارس اپيدمي شده است كتابهايي كه اكثرا برپايه حافظه محوري و راحت طلبي تدوين شده و يادگيري عمقي و مفهومي در آن جايگاهي ندارد. كتابهايي كه به گفته اكثر كارشناسان، نه تنها به يادگيري مطالب درسي كمك چنداني نمي كند، بلكه در درازمدت ضربه هاي سنگيني بر پيكره نظام آموزشي وارد مي كند. بيلبوردهاي تبليغاتي روي ديوار دانشگاهها پر است از تبليغات كتابهاي آموزشي يك يا چند انتشارات معروف و داد زدن هاي جلوي كتابفروشي هايي كه كتابهاي جديد را مثل يك نوار ضبط شده معرفي و رهگذران را به بازديد از كتابها دعوت مي كنند.
كتابهاي كمك آموزشي فاقد خلاقيت محوري
مسئولان آموزش و پرورش هم با پيشنهاد و تدريس اين كتابها به دانش آموزان موافق نيستند چرا كه اغلب آنها كنكور و آزمون محورند و كتابهاي درسي اصلي را زايل مي كنند.
ابراهيم سحرخيز معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش در گفت وگويي با بيان اينكه كتابهاي موجود در بازار فاقد خلاقيت محوري سؤال محوري و عمق كافي هستند، در توضيحات بيشتري مي گويد «كتابهاي كمك درسي ذهن دانش آموزان را معطوف به چند سؤال چهارگزينه اي مي كند و ناخودآگاه به دانش آموز القا مي كند كه يك بخش از كتاب درسي مهمتر از بخشهاي ديگر است و بدين ترتيب ساير بخشهاي ديگر را كم اهميت و بي كيفيت جلوه مي دهد.»
معاون آموزش متوسطه، با انتقاد از اينكه برخي از معلمان تحت تأثير جو غالب رسانه ها و تبليغات اين كتابها قرار گرفته اند، اضافه مي كند: «عده اي از معلمان باورشان شده كه اين كتابها معجزه مي كند و در ابتداي سال به دانش آموزان پيشنهاد مي كنند، در حاليكه اين كاملا غلط است و ما بارها در كلاسهاي ضمن خدمت خود اين مسئله را متذكر شده ايم.»
سحرخيز با بيان اينكه تيراژ كتابهاي كمك آموزشي با ساير كتابهاي موجود در كشور قابل مقايسه نيست مي گويد: «اگر وزارت ارشاد جدولي از فروش كتابهاي كمك آموزشي درسي مدارس و فروش ساير كتابهاي ديگر را منتشر كند، مشخص مي شود كه عده زيادي از فروش اين كتابها سود كلان مي برند.»
وي در پاسخ به اين سؤال كه چرا آموزش و پرورش مانع از بازار سودجويي ناشران اين كتابها نمي شود، مي گويد: «متأسفانه دست هاي متعددي در اين بازار هست كه مانع از برخورد با اين ناشران مي شود و از سويي آموزش و پرورش به تنهايي نمي تواند با آنها مقابله كند و اين ناشران هم اكنون براحتي در صداوسيما و ساير رسانه ها و در بيلبوردهاي تبليغاتي در سطح شهر تبليغ مي كنند، بنابراين برخورد با آنها نياز به توافق جمعي ساير دستگاههاي متولي دارد.»
سحرخيز اضافه مي كند: «البته پيش بيني ما اين است كه با حذف كنكور بازار فروش اين كتابها از رونق بيفتد، اما قطعا آنها بيكار نمي مانند و به سالهاي پايين تر تحصيلي ورود پيدا مي كنند، كما اينكه هم اكنون هم اين اتفاق افتاده و اين ناشران به توليد كتابهاي تست زني براي مدارس نمونه دولتي، تيزهوشان و... ورود پيدا كرده اند.»
وي مي گويد: «برنامه ريزي كرده ايم كه ميزان پژوهشي و سؤالات تشريحي و عمقي را بالا ببريم و نمرات آن را در امتحانات افزايش دهيم و بدين وسيله تا حدي جلوي بازار كاذب اين كتابها را بگيريم.»
تدريس كمك آموزشي ها در مدارس ممنوع!
«الزام دانش آموزان به خريد كتابهاي كمك درسي و تدريس آن در ساعات رسمي مدارس غيرقانوني است.»
حجت الاسلام بهرام محمديان معاون وزير و رئيس سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اعلام خبر فوق اضافه مي كند: «متأسفانه برخي معلمان براي كم و آسان كردن كار خود در كلاس از كتابهاي كمك درسي استفاده مي كنند كه تخلف آشكار است.»
وي با اشاره به اينكه فقط 50 درصد كتابهاي كمك درسي كه توسط دفتر انتشارات كمك آموزشي در سازمان پژوهشها چاپ مي شود، مورد تاييد وزارت آموزش و پرورش مي باشد، مي گويد: «در حال حاضر در آخر برخي از كتابهاي درسي، ليستي از كتابهاي كمك آموزشي تهيه و در اختيار والدين و دانش آموزان قرار گرفته كه خانواده ها مي توانند با مراجعه به كتابفروشي هاي معتبر آنها را تهيه نمايند.»
وقتي از حجت الاسلام محمديان سؤال مي كنم مگر كتابهاي درسي ما كمبودهايي دارد كه مسئولان بر چاپ كتاب هاي كمك درسي تاكيد دارند، مي گويد: «البته كتب درسي موجود پاسخگوي نيازهاي علمي دانش آموزان است و هيچ گونه نقص يا كمبودي ندارد، اما با توجه به استعداد و تفاوت هاي فردي بچه ها، گستره دانش و موضوعات پيراموني، آموزش و پرورش ضمن آموزش يكپارچه، از منابع پشتيباني و بسته هاي آموزشي مثل كتاب هاي كمك آموزشي، فيلم و مجلات آموزشي براي تقويت بنيه علمي دانش آموزان استفاده مي كند و به مديران مدارس هم توصيه مي كند همين بسته هاي آموزشي را در مدارس به دانش آموزان آموزش دهند.»
از آقاي محمديان در خصوص ممنوعيت تدريس كتاب هاي كمك درسي در مدارس سؤال مي كنم و اينكه چرا نظارت دقيق تري بر چاپ كتاب هاي غيراستاندارد كمك آموزشي وجود ندارد كه در پاسخ چنين مي گويد: «چنانچه معلمان در ساعات اضافه و فوق برنامه براي تدريس كتاب هاي كمك آموزشي استفاده كنند، ممنوعيتي نيست، اما اگر قرار باشد معلم كتاب اصلي مدرسه را در ساعات رسمي كنار بگذارد، و به تدريس كتاب هاي ديگر و حل المسائل ها بپردازد، اين كار خلاف است و با مديران متخلف برخورد مي كنيم. و در مورد نظارت بر چاپ كتاب هاي غيراستاندارد هم بايد بگويم كه مجوز چاپ كتاب هاي كمك درسي از سوي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي صادر مي شود و ما هم به نوعي احساس تكليف مي كنيم اما اختيار قانوني براي برخورد با آنها را نداريم.»
رئيس سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي در ادامه مي گويد: «اما به منظور جلوگيري از افزايش چاپ كتاب هاي غيراستاندارد و كوتاه كردن دست سودجويان آئين نامه اي در شوراي عالي آموزش و پرورش براي سامان بخشي كتاب هاي كمك آموزشي تهيه شده و در اختيار رئيس جمهور قرار داديم و چنانچه به تصويب برسد، قطعا به وضعيت خوبي خواهيم رسيد.»
وي مي گويد: « به خانواده ها هم توصيه اكيد داريم كه هر كتاب كمك درسي موجود در بازار را در كيف فرزندان خود قرار ندهند و جلوي رشد و استعداد فكري بچه ها را با كتاب هاي تست و چهارگزينه اي نگيرند.»
شرطي كردن دانش آموزان
به اعتقاد برخي از كارشناسان، مولفان كتاب هاي كمك آموزشي، براي كسب سود بيشتر، منابع آموزشي خارجي را منبع قرار مي دهند، يعني كتابهايي كه در خارج، درسي است، در ايران عنوان «كمك درسي» مي گيرد و بخش عمده اي از اين كتاب ها به پرسش ها و پاسخ هايي اختصاص دارد تا دانش آموزان را براي آزمون آماده كند، بنابراين كتاب كمك آموزشي براي يادگيري آنچه معلم در كلاس تدريس مي كند، كمكي نمي كند، بلكه تنها عاملي است تا دانش آموزان نمره خوبي بگيرند و بهره وري معلم هرچند به طور كاذب، افزايش يابد.
رضا نباتي، كارشناس فرهنگي در گفت وگو با گزارشگر كيهان مي گويد: «بسياري از كتاب هاي كمك درسي به هيچ عنوان از نظر كارشناسي مفيد نيست، زيرا در كتاب هاي درسي رويكردهاي نوين آموزشي مطرح شده، اما وقتي كتاب هاي كمك آموزشي غيراستاندارد يا همان حل المسائل ها در اختيار دانش آموزان قرار مي گيرند، روند يادگيري اتفاق نمي افتد و تنها بچه ها را شرطي مي كند و اگر در امتحان مسئله عوض شود، آنها نمي توانند به سوالات پاسخ دهند.»
وي مي گويد: «در روش جديد كمك هاي آموزشي، به همياري و يادگيري مشاركتي توجه جدي شده اما نتيجه يادگيري خيلي مهم نيست و همين مسئله باعث مي شود كه در يادگيري دانش آموزان وقفه ايجاد شود و در نتيجه كتاب هاي كمك آموزشي پاسخگويي به نياز كاذب مي باشد و دانش آموز به جايي اينكه به امر يادگيري بپردازد فقط در جريان يادگيري قرار مي گيرد و به پاسخ سوالات بسنده مي كند و اين مانع از خلاقيت معلم و دانش آموز مي شود.»
نباتي اضافه مي كند: «كتاب هاي كمك آموزشي باعث مي شود زحمات چندين و چند ساله متوليان و برنامه ريزان درسي هم هدر رود و در امر تعليم و تربيت وقفه ايجاد شود. چون آموزش و پرورش مثل گذشته دنبال حافظه محوري نيست بلكه درصدد تقويت مفاهيم دروس است و بر مفهوم محوري تاكيد دارد و رواج اين گونه كتاب ها در مدارس، بر گسترش اين هدف اثرسوء مي گذارد.»
نيازهاي متنوع دانش آموزان مجوزي
براي چاپ حل المسائل
اما محمد ناصري مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي نظر مثبتي نسبت به كتاب هاي كمك آموزشي دارد و كتاب هاي مورد تاييد وزارت آموزش و پرورش را نه تنها رد نمي كند، بلكه معتقد است گستره موضوعي كتاب هاي كمك آموزشي بسيار وسيعتر از ذهنيت ماست.
وي در توضيحات بيشتري در خصوص اين ايده خود به گزارشگر كيهان مي گويد: «دانش آموزان نيازهاي متنوع و گسترده اي دارند كه امكان پاسخگويي شايسته به همه آنها، صرفا در كتاب درسي ميسر نيست.»
ناصري با اشاره به اينكه بهتر است به جاي عنوان كتاب هاي كمك آموزشي از «كتاب آموزشي» استفاده كنيم، مي گويد: «كتاب هاي آموزشي ظرفيت آن را دارند كه به نيازهاي گوناگون دانش آموزان پاسخ دهند و از اين نظر در فرآيند يادگيري دانش آموزان تاثير بگذارند.»
وي همچنين به نقش كتاب هاي آموزشي در توانمندسازي دانش آموزان ياحتي كند و متوقف كردن روند معمولي رشد آنان اشاره مي كند و مي گويد: «كتاب ابزار يادگيري است، اگر در فرآيند ياددهي- يادگيري به طور صحيح از آن استفاده شود، حتما در ارتقاي توانايي يادگيري دانش آموزان موثر است و نقش معلم به عنوان فردي كه جريان آموزش را هدايت مي كند، بسيار مهم است و همه عوامل تاثيرگذار در فرآيند آموزش از جمله كتاب، زماني موثرتر عمل مي كنند كه معلم نقش خود را به درستي ايفا كند.»
از وي در خصوص ضعف كتاب هاي كمك آموزشي در كشورمان سوال مي كنم كه در پاسخ ضمن تعريف كتاب كمك درسي مي گويد: «كمك آموزشي ها، كتاب هايي هستند كه به منظور تسهيل، تقويت، تكميل، تعميق يادگيري و فراهم كردن آموزش جبراني براساس هدفها و برنامه هاي درسي دوره و پايه تحصيلي خاص تهيه و تنظيم مي شود. اما مشكلاتي كه در اين بخش وجود دارد، شباهت بسيار زيادي با آثار توليد شده به يكديگر از نظر ساختار و سازماندهي محتوا دارد كه سبب مي شود اين گونه آثار از تنوع روشي و محتوايي كمتري برخوردار باشند و ضعف ديگر گرايش محتواي آن كتاب ها به سمت «نظام نمره اي» است. بنابراين بيشتر به نيازهاي آني بچه ها پاسخ مي دهد و طبق تعريف كمك درسي ها، نيازهاي واقعي گروه هاي گوناگون بچه ها را پاسخگو است.»
وقتي از مديركل دفتر انتشارات كمك آموزشي سوال مي كنم آيا كشورهاي پيشرفته هم از كتاب هاي كمك آموزشي در كنار كتاب هاي آموزشي و درسي استفاده مي كنند، در پاسخ مي گويد: «وجود كتابخانه هاي آموزشگاهي به عنوان مركز مهم يادگيري در مدارس كشورهاي گوناگون مهمترين دليل استفاده از كتاب در فرآيند يادگيري است و مطالعات جهاني نشان داده است كه وجود كتابخانه در مدرسه و كلاس درس و حتي منزل دانش آموزان با پيشرفت تحصيلي آنان ارتباط مستقيم دارد.»
وي همچنين به ميانگين توليد شمارگان كتاب هاي كمك آموزشي در كشور و نسبت آن با شمارگان كتاب هاي درسي هم اشاره مي كند و مي گويد: «در سال 1388 بر اساس آمار «خانه ي كتاب» 1781 عنوان كتاب كمك درسي با شمارگان 4ميليون و 700 هزار نسخه براي بار اول و 7هزار و 902 عنوان كتاب مجدد چاپ با شمارگان 33 ميليون و 900 هزار نسخه، جمعا به شمارگان 38 ميليون و 664 هزار نسخه منتشر شده است. كه به ازاي هر دانش آموز 7/2 كتاب مي باشد. همچنين شمارگان كتاب هاي درسي در يك سال حدود 140 ميليون نسخه، نزديك به هزار عنوان در تمام رشته ها و پايه هاي تحصيلي است.»
گزارش روز