انتظار خورشيدانتظار خورشيد در تيره ترين شب سال
نگاهي به پاسداشت سنت هاي ايراني- اسلامي (بخش نخست)

حسن آقايي
پاسداشت آيين هاي كهن ايراني- اسلامي از ديرباز در كشورمان به عنوان يك سنت پسنديده قابل احترام مردم بوده است. از گراميداشت ياد ائمه معصوم(ع) و عزاداري براي آنان خصوصاً برگزاري هر ساله مراسم عزاداري سرور و سالار شهيدان حضرت امام حسين(ع) در دهه اول محرم تا آيين هاي مذهبي و ملي ديگري همچون اعياد اسلامي، نوروز، يلدا و... همگي نشان از پويايي فرهنگ ناب ايراني دارد كه با فرهنگ اسلامي درآميخته شده و در هر برهه اي از زمان تلالو خاصي يافته است.
به عنوان مثال در هفته گذشته ايام سوگواري تاسوعا و عاشورا در سراسر ايران اسلامي با شور و حال خاصي و به صورت خودجوش توسط مردم برگزار شد و امشب آيين سنتي يلدا برگزار مي شود و پس از آن نيز در آينده مراسم اربعين حسيني، دهه فجر و... توسط مردم برگزار خواهد شد كه زنده نگه داشتن اين ايام به نوعي از زنده بودن روح ايراني اسلامي در ميان مردم ماخبر مي دهد.
همين موضوع بهانه اي شد تا نگاهي به آيين هاي سنتي و شب يلدا در ايران اسلامي داشته باشيم.
يلدا به تعبير معنوي
آيين يلدا به تعبير معنوي مراسم شكيبايي و بيداردلي براي خروج از تاريكي، پرزمان ترين شب سال و شادماني و ستايش برآمده از رؤيت تيغه هاي زرين نور خورشيد نخستين روز زمستان است.

يلدا يك آيين باستاني ايرانيان روشن گرا است كه در هاله نور، مهر و شادماني طولاني ترين شب سال در پايان فصل پاييز و شب زمستان در ستيغ خورشيد فردايش زاده مي شود. اين زايش بنابه اقوال عمري 8-7 هزار ساله دارد.
يلدا يا شب چله در فرهنگ لغات فارسي يك كلمه سرياني به معناي ميلاد و نيز معني زمان ولادت حضرت عيسي«ع» ذكر شده است اما در زبان فارسي يلدا آخر پاييز و شب نخست زمستان است كه از آن شب درازتر نباشد.
درباره شب يلدا معنا و تعبير متنوع گفته مي شود. به عنوان نمونه اي ديگر، شبي است كه روز بعد آن «ميترا» نام فرشته موكل به مهر و محبت و فرشته نگهبان راستي و عهد و پيمان و مظهر روشنايي و خورشيد ديگر بار زاده مي شود و روز آغاز به طولاني شدن، گرما و يكي از مراسم سنتي مردم ايران زمين است.
نياكان ايراني
كاشف بلندترين شب سال
بنابه گفته «دكتر جنيدي» بنيان گذار فرهنگي نيشابور و ارسطوشناس و تاريخ باستان «شب چله بزرگداشت علم در دوران باستان است. نياكان ما در 7 هزار سال پيش به گاه شماري خورشيدي دست پيدا كردند و با تفكر و تأمل دريافتند اولين شب زمستاني بلندترين شب سال است.»
«خسروي» دانش آموخته علوم اجتماعي مي گويد: «آيين هاي باستاني نشانگر عمق انديشه معقولانه نياكان ما در شناخت ماهيت هاي معنوي زندگي، ستايش و قدرشناسي فلسفه گردش زماني پديده هاي طبيعي و تأثيرشان در اميدواري، نشاط و نكويي اجتماعي است؛ نگرش و باورهايي كه پس از گذشت هزاران سال امروزه انسان ايراني عصر تكنولوژي به آن فرهنگ و سنت اجدادي مي بالد و مطابق زمان در زندگي مورد توجه قرار مي دهد و اين پاسداشت به نسل نو از خردسالي يادآوري مي شود.
به گفته وي، مفاخر معنوي سنت ها چه ملي و چه مذهبي پيامي ارزش مدار از دل تاريخ كهن ايران اسلامي است و بايد توجه داشت اين جلوه هاي آييني هزاران سال پيش در شرايط اجتماعي و از زيستگاه هاي برآمده كه امكانات و ابزارهاي زندگي و آموزشي نبوده و يا ابتدايي و اندك بوده است. آنان در موقعيت هاي سخت زمان بدون بهره از برق و گاز و تسهيلات مخابراتي و... و در سرماي شبانه و گرماي روز و محدوديت هاي اقتصادي چنان تفكر و دانش داشتند كه انسان در عصر مدرنيزه و ماشينيزم شيوه و آيين هاي شان را ستايش مي كنند و حرمت فرهنگي و معنوي باورهاي نياكان را همچنان اجر مي گذارند و از آن ماندگاري و يادآورها چنان ياد و اجابت مي كنند كه پنداري با يك اتفاق نو و دلپذيري روبرو شده و يا در انتظار آمدن آن ها از جمله سنت شب يلدا، تدارك مناسب مي بينند.»
فال حافظ، نيات حضار و شب چره
در روز كاملا روشن و آفتاب درخشان ده ها نوع لامپ و روشنايي جلابخش ويژه به ميوه جات رنگارنگ و آجيل هاي خوش خوراك مغازه ها است. اما قيمت ها جذابترند! از چند روز پيش از شب يلدا خانواده ها مراسم آييني طولاني ترين شب سال را تدارك مي بينند كه شب چره گردهمايي هاي خانوادگي و آشنايان است. ميوه ها توي ظرف روي ميز يا سيني مسي لب كنگره اي- البته اگر هنوز در خانه ها باشد- زماني كه كرسي گذاشته مي شد، چيده مي شوند. شب هنگام كه همه اعضاي خانواده به شادماني حاضرند و بعضا مهمان دارند، همه چيز آماده پذيرايي و تناول است. برش هاي قرمز هندوانه، انارهاي دانه ياقوتي رنگ آبدار، ازگيل و آجيل مخصوص شب چله به حضار چشمك مي زنند. پدر بزرگ و مادربزرگ در محاصره نوه و بعضا نتيجه هاشان هستند. از پدربزرگ فال حافظ مي خواهند. يكي به نيت قبولي در كنكور، ديگري عشق يك موتورسيكلت! و آن ديگر قول مسافرت كنار دريا در تابستان. فضاي اتاق گرم و پرشور و انباشته از گفت وشنودهاست. مادربزرگ مي گويد خدا پدر آن ها كه شب يلدا را بنا گذاشتند بيامرزد كه لااقل به اين بهانه سراغ هم مي آييم و از حال و وضع هم خبردار مي شويم. يك زوج جوان در بين مهمانان از مرد سالمند ميزبان مي خواهند برايشان فال حافظ بگيرد. او از قفسه كتاب، كتاب جلد چرمي حافظ را مي آورد. همه سكوت مي كنند. مرد مژه بر هم مي زند و زير لب زمزمه مي كند... با انگشت اشاره، كتاب را باز مي كند... كمي مكث مي كند... مي گويد: به به! و مي خواند:
هزار شكر كه ديدم به كام خويشت باز
ز روي صدق و صفا گشته ام با دلم دمساز
...
بيدار تا برآمدن آفتاب
برگزاري شب يلدا را از كودكي به خاطر دارم. مردم به سنت هاي ديني و ملي مثل سوگواري محرم، اعياد اسلامي، شب يلدا و... اهميت مي دهند.
«محسن» كه سال ها به كار بافندگي مشغول بوده است حالا پس از سال هاي كودكي، به سنت ها دلبستگي دارد و مي گويد يكي دو بار شده كه شب يلدا تا صبح بيدار مانده و با برخي از افراد خانواده شب زنده داري كرده است و شاهد برآمدن آفتاب اولين روز زمستان بوده است.
از يك مغازه دار آجيل فروش به نام «محمد بايرامي» درباره شب يلدا مي پرسم. او با اين بيان كه آيين هاي باستاني را بايد زنده نگه داشت، مي افزايد: «طبق رسم متداول خانواده ها در شب يلدا به ديدار اقوام مي روند و از حال و احوال همديگر جويا مي شوند. رسم خوبي است اما مثل سابق آن چنان رفت و آمد نمي شود. جوان ها كمتر به سنت يلدا توجه مي كنند. به نظرم مراسمي كه جنبه ملي دارد بايد عمومي باشد. در اين مورد صدا و سيما بايد برنامه هاي متناسب با سنت ها داشته باشد. مردم را جذب خود كنند. از مراسم سنت ها در روستاها و بخش هاي كشور برنامه مناسب با آيين ها چه ملي و چه ديني، تهيه كنند و شيوه برگزاري رسوم كهن را در سطح كشور براي عموم بشناسانند و به جاي برخي برنامه هاي تكراري در هر كانال، لااقل حتي يك كانال به شناسايي طبيعت و رسوم زندگي و باورهاي هر منطقه اختصاص دهند.»
سنت ها؛ ارزش فرهنگي و هويت ملي
«صدري» داروساز مي گويد: «برگزاري آيين قديمي شب يلدا بسيار خوب است. يلدا، شب به خصوص با رسم خاص و طولاني ترين شب سال نزد ما ايرانيان است كه يك نوع رسم ملي محسوب مي شود. خانواده ها و آشنايان در ديداري ساعاتي شب يلدا را با تفأل از كتاب شعر حافظ شيرازي و حرف و تنقلات برگزار مي كنند.» اين شهروند هم تاكيد دارد كه سنت هاي خوب كه از پدران به ارث مانده بايد گرامي داشت و به فرزندان توصيه كرد كه سنت هايي از جمله شب يلدا در زمره ارزش هاي فرهنگي و هويتي كشورمان است.
از او مي پرسم نظرشان درباره چگونگي توجه به آيين هاي باستاني در زمان كنوني چيست؟ وي اظهار مي دارد: «به نظرم رويكرد به سنت ها مقداري كم شده ولي ما بايد پايبند سنت ها باشيم و آيين هاي ملي-ديني را به بچه ها يادآوري كنيم. همچنان كه از گذشته ها در مراسم محرم شركت كرده ايم. شخصاً روز عاشورا روي بام خانه مي روم دعاي عاشورا مي خوانم و با خودم خلوت مي كنم. باز تاكيد مي كنم بايد سنت ها حفظ شوند.»
بازار گرم هندوانه و انار...
«اسماعيل رضازاده» ميوه فروش است. از او وضعيت بازار مصرف ميوه جات شب يلدا را مي پرسم. مي گويد: «هندوانه، انار و ازگيل براي شب يلدا بيشتر مصرف مي شود. به همين خاطر ما هم اين نوع ميوه جات را بيشتر مي آوريم چون بازارش گرمتر و بهتر است.» نظرش در مورد سنت شب يلدا، اين است: «شب يلدا به عنوان يك سنت قديمي ايرانيان، باعث مي شود افراد فاميل به جمع خانواده ها به شب نشيني بروند و يك شب شاد را با ديدار و پرس وجوي احوال همديگر تا اواخر شب تدارك ببينند.»
او به مراسم مذهبي اشاره مي كند و مي گويد: «يك سنت ديني هم مراسم محرم و يادآوري آزادگي و عدالت خواهي در برابر دنياپرستان است.» اين مغازه دار هم به اين نظر است كه بچه ها را بايست با سنت هاي كهن سرزمين مان آشنا كنيم و آيين ها را فراموش نكنيم تا براي هميشه باقي بمانند.
انتظار در شب يلدا
اما «دكتر ميرجلال الدين كزازي» استاد زبان و ادبيات فارسي درباره آيين و ماهيت شب يلدا، گفته است: «شب يلدا از درازترين شب هاي سال و يكي از بزرگترين مراسم هاي ايرانيان است. ايرانيان همواره شيفته شادي و جشن بوده اند و اين را با روشنايي و نور مي آراستند. آن ها خورشيد را نماد نيكي مي دانستند و در جشن هاي شان آن را ستايش مي كردند.»
گفته استاد زبان و ادبيات فارسي، همچنين حاكي از آن است كه در درازترين و تيره ترين شب سال، ستايش خورشيد نماد ديگري مي يابد. يلدا ريشه در فلسفه انتظار دارد، مردمان سرزمين ايران با بيدار ماندن، طلوع خورشيد و سپيده دم را انتظار مي كشند تا خودشان شاهد دميدن خورشيد باشند و آن را ستايش كنند. خوردن خوراكي ها و مراسم ديگر در اين شب بهانه اي براي بيدار ماندن است، و به نوعي فلسفه انتظار .
گزارش روز