ضرورت توجه به كاربردي شدن صنايع دستي در جامعه (بخش دوم )
تار و پود هنر ايراني در گرو برنامه ريزي

در دنيايي كه عصر ارتباطات مي خوانيمش و همه اطلاعات تنها با سرعت فشار دادن چند دكمه پيش رويمان قرار مي گيرد و به راحتي به دريايي از يافته هاي علمي، ادبي، هنري، خلاقيت و ذوق و سليقه دسترسي مي يابيم اگر كمي فقط كمي دير بجنبيم قافله هنر و صنايع دستي را باخته ايم. تا همين الان هم اين قافله را باخته ايم چرا كه ديگر بچه هاي ما دور سفره قلمكار نمي نشينند و در مجمعه هاي مسي كنگره دار غذا نوش جان نمي كنند، ديگر يادمان رفته كه روي طاقچه اطاقمان دستمال ترمه زري دوزي پهن كنيم و پرده آئينه كاري پشت پنجره ها بياويزيم، اما به جاي همه اين هنر و لطافت به پارچه هاي حرير نازك شيشه اي ترك افتخار مي كنيم و از اينكه در ظروف پيركس و آركوپال فرانسوي غذا مي خوريم به خود مي باليم و روز به روز فرزندانمان را از هنر و سنت ايراني دور مي كنيم.
از آن هنگام كه گلدان قلمكار اصفهان فقط در بوفه اعيان و اشراف ديده و مشابه خارجي و بدل آن در اكثر فروشگاه ها براي همگان با قيمتي بسيار نازل عرضه شد، اين بهانه به دست سوءاستفاده كنندگان افتاد كه صنايع دستي به علت قيمت بسيار بالا ديگر مقرون به صرفه نيست، پس بهتر است اجناس چيني، هندي و پاكستاني را جايگزين كنيم. ضمن اينكه از كاربردي كردن صنايع دستي هم غافل شديم. چرا كه آفتابه لگن مسي مادربزرگ، شمعدان قلم كار يادگار خان عمو و فرش، گليم و گبه عمه جان در صندوقچه ها رفت و گرد فراموشي بر آنها نشست.
هنر، پيام رسان فرهنگ و تمدن ايراني
صنايع دستي با توجه به ويژگي ها و شاخصه هاي آن مي تواند به عنوان يك پيام رسان جدي از فرهنگ و تمدن ايراني و اسلامي كشورمان در سطح جهاني نقش ايفا نمايد. سه عنصر هنر، فرهنگ و صنعت در ذات صنايع دستي نهفته است، اين صنايع ريشه در فرهنگ و تمدن اين ملت دارد. ارزش بالقوه صنايع دستي ايران به گونه اي است كه اگر اين صنايع ساماندهي و تقويت شوند و سرمايه گذاري لازم در مورد توليد محصولات صورت گيرد، با صادر كردن آنها به كشورهاي ديگر مي توان از صادرات نفت بي نياز شد.
حجت الاسلام والمسلمين حسن ملك محمدي، نماينده مردم دامغان و عضو كميسيون فرهنگي مجلس با اشاره به اينكه زبان صنايع دستي زبان آرامش است مي گويد: «نقش ها و طرح هاي صنايع دستي همه خطوط آرامش بخش و دلنشيني دارند و انسان صنعتي امروز به استفاده از اينها نياز دارد تا راحت فكر كند و بهتر بينديشد و وقتي بهتر بينديشد مي تواند مشكلات را بهتر حل كند و استفاده از اين ابزار يعني آموزش هميشگي كه در كنار آن آرامش در خانه و كار را نبايد از نظر دور كرد.»
عضو كميسيون فرهنگي اضافه مي كند: «ايران كشوري است كه قوميت هاي گوناگوني دارد و هر قوم، فرهنگي مخصوص به خود دارد كه در توالي سال ها به گونه اي خاص شكل گرفته است و ماهيت آن قوم را تشخص بخشيده است و تعلق خاطر افراد به فرهنگ قوم خود سبب پايداري و تكوين آن در طول تاريخ شده و هر قومي داراي ادبيات، موسيقي، پوشاك و آداب و رسوم خاصي شد، بنابراين نبايد اين يافته ها را به آساني از دست بدهيم و آنها را دستخوش تغيير و تحول كنيم.»
از آقاي ملك محمدي سوال مي كنم منظورتان از تغيير و تحول چيست، چون هنر بايد به روز باشد؟
و او در پاسخم اين طور مي گويد: «منظورم تغيير در مديريتهاست. متاسفانه طي ماه هاي اخير شاهد تغييرات زيادي در بخش مديريتي سازمان ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري بوديم تغيير مديريتها در زمان كوتاه يك آفت است و با توجه به اينكه صنايع دستي يكي از فرصت هاي بسيار مهم و درآمدزا و ارزآور براي كشور است كه مي تواند با صدور نفت رقابت كند، اين صنعت نبايد دستخوش تحولات زياد آن هم در بخش مديريتي باشد.»
حجت الاسلام ملك محمدي، اضافه مي كند: «با توجه به اينكه صنايع دستي خلاقيت و نوآوري ايرانيان را به دنبال دارد در بحث اشتغالزايي هم بسيار مناسب است و نقش بسزايي دارد ضمن اينكه مي تواند معرف تاريخ ، تمدن و فرهنگ اصيل ايراني اسلامي به جهانيان باشد و سازمان ميراث فرهنگي با استفاده از فرصتهاي تاريخ و تمدن درخشان ايران و مناظر جذاب و طبيعت منحصر به فرد مي تواند در جذب صنعت توريسم نقش مهمي ايفا كند كه متاسفانه تغيير مديريت در فرصت كوتاه تبعات زيادي را به دنبال دارد كه عدم برنامه ريزي مكمل و دقيق يكي از اثرات سوء اين جابه جايي هاست.»
توريست نداريم!
خيابان استاد نجات اللهي يا همان ويلاي معروف را همه به عنوان يكي از مراكز اصلي فروشگاه هاي صنايع دستي مي شناسيم. به همراه محمدعلي شيخ زاده عكاس روزنامه سري به چند مغازه مي زنيم و نظر مردم و فروشندگان را در مورد رونق كسب و كار و استقبال مردم از اين هنر و صنعت اصيل اسلامي- ايراني جويا مي شويم.
آقاي مسعود غضنفري، كه 11سال است در يكي از اين فروشگاه ها به عنوان كارمند مشغول فعاليت است، از كسادي بازار صنايع دستي به شدت گله دارد و مي گويد: «متاسفانه به دليل اينكه مدتي است توريست و ميهمان خارجي زيادي نداريم، فروش ما هم به شدت پايين آمده است و مردم هم به دليل گراني اجناس و بالا بودن قيمتها خيلي علاقه اي به خريد صنايع دستي نشان نمي دهند.» نظر وي را در مورد عرضه اجناس چيني در فروشگاه هاي صنايع دستي مي پرسم كه در پاسخم مي گويد: «در فروشگاه هاي اين خيابان كمتر اجناس چيني پيدا مي شود، اما ديده ام كه مردم از مصنوعات چيني و هندي خيلي بيشتر از صنايع دستي خودمان به دليل ارزان و نازل بودن قيمتها استقبال مي كنند، ولي شما هيچ گاه نمي توانيد جنس چيني را با هنر دست و صنعتگر ايراني مقايسه كنيد، اصلا قابل قياس نيست، مسئولان بايد جلوي واردات مصنوعات چيني را بگيرند.»
خانم آقايي هم كه دانشجو مي باشد و براي خريد كوله پشتي سنتي وارد اين فروشگاه شده است نقطه نظرات خود را در مورد صنايع دستي كشورمان اين طور بيان مي كند: «هميشه از ديدن آثار زيباي اين فروشگاه ها لذت مي برم و فقط آنها را تماشا مي كنم و حسرت مي خورم چون قيمت اين اجناس آن قدر بالاست كه از عهده خريد آن برنمي آيم.»
و به او مي گويم الان كه خوشبختانه ظاهرا براي خريد آمده ايد، مي خندد و مي گويد: «البته قصد خريد داشتم ولي فعلا بودجه كافي ندارم.»
كمي جلوتر مي رويم به يكي ديگر از فروشگاه هاي آنتيك كه سابقه اي 37 ساله دارد وارد مي شويم، فضاي بسيار دلچسب و مسحوركننده اي دارد، مغازه نسبتا كوچكي است، اما هرچه هنر و صنعت از لباس و سنگ و جواهرات گرانبها گرفته تا ظروف مسي و سماور و قالي و گليم دور و برت به چشم مي خورد و همه با سليقه اي خاص در جاي مخصوص خود چيده شده است. از آقاي محمديان كه 23 سال سابقه كار دارد در مورد هنر و رونق كار مي پرسم، او هم مثل ديگر همكاران خود از كم رونقي بازار و نيامدن توريست شكايت مي كند و از بي توجهي مسئولان به اين مسئله گله دارد. وقتي به سنگهاي زيبا با ركابهاي نقره جلوي پيشخوان اشاره و از قيمت بسيار بالاي آن گله مي كنم مي گويد: «متاسفانه اين روزها سنگهاي چيني و تقلبي هم مثل اجناس ديگر به دنياي هنر و صنايع دستي ما رسوخ كرده و مثل موريانه سرمايه اصيل ما را مي خورد.» وي مي گويد: «همين چند روز پيش بود كه از يك برنامه راديويي شنيدم كه به نقل از وزير بهداشت، در مورد حساسيت هاي پوستي و موارد بهداشتي بدليجات تقلبي به مردم هشدار مي داد، اما خوشبختانه تمام سنگهاي اين مغازه اصل است و هنر دست مي باشد ارزش كاردست را نبايد با كار ماشيني يكي كرد.»
و آقاي شيرازي هم در ادامه سخنان دوست خود با اشاره به اينكه خريداران و دوستداران واقعي هنر، صنايع دستي را به هر قيمتي كه باشد، مي خرند و قدر و ارزش هنر را مي دانند، مي گويد: «متاسفانه اين روزها توليدكنندگان صنايع دستي، هنرشان را با خود به زير خاك مي برند هر هنرمندي كه از دنيا مي رود، فرزندش آن صنعت را مي بوسد و كنار مي گذارد چون مواد اوليه و بازار مناسب براي فروش محصولات هنري كه بايد روزها وقت صرف كند و چشم روي كار بگذارد، وجود ندارد و كسي نيست كه از روستائيان پرتلاشي كه ساعتها پاي دار قالي مي نشستند و دانه دانه چله و كمان مي گرفتند و با شانه روي آن مي كوبيدند و نقش ترنج مي ريختند، حمايت كند. ريشه هنر در حال قطع شدن است.» وقتي به او مي گويم مسئولان سازمان ميراث فرهنگي تلاش هاي زيادي كرده اند و بازارچه هايي جهت فروش صنايع دستي در طول سال داير نموده اند، تبسمي معنادار مي كند و مي گويد: «آنچه در اين بازارچه ها عرضه مي شود، با صنايع دستي كه در اصفهان و يزد و فروشگاه هاي معتبر مي بينيد قابل مقايسه نيست در اين بازارچه ها هنر به بدترين شكل عرضه مي شود و تاسف بارتر از همه اينكه اجناس چيني هم در كنار اين صنايع دستي در دسترس عموم قرار مي گيرد.
توريست چيني در فروشگاه عرضه صنايع دستي
با آقاي حسام كياني كه به اتفاق همسر و فرزندش براي خريد چند تابلوي صنايع دستي وارد فروشگاه مي شوند، صحبت مي كنم، او در مورد اجناس تزئيني چيني اين طور نظرش را بيان مي كند: «به هيچ عنوان كالاي چيني نمي خرم وقتي خودمان اين همه هنر، زيبايي و صنعت داريم، ديگر چه جايي براي واردات كالاهاي چيني.»
او مي گويد: «هميشه براي هديه صنايع دستي مي خرم و در همين جا از مسئولان مي خواهم جلوي واردات كالاهاي چيني بخصوص صنايع به اصطلاح دستي را بگيرند.» و در همين هنگام يك توريست چيني وارد مغازه مي شوند. از مترجم مي خواهم نظرش را در مورد صنايع دستي ايران بپرسد و او خيلي مشتاق اين طور مي گويد: «سفري به شيراز و تخت جمشيد داشتم، خيلي زيبا بودند همچنين وسايل و صنايع دستي آن ، اما فكر مي كنم مسئولان فرهنگي بايد در مورد اين آثار بيشتر براي ما توريستها توضيح دهند تا بيشتر ايران و هنر ايراني را بشناسيم.»
توريسم، صنعتي درآمدزا در دنيا
صنعت توريسم به گفته كارشناسان جهاني در آينده اي نه چندان دور به عنوان يكي از مهم ترين صنايع درآمدزاي دنيا به شمار خواهد رفت و اين در حالي است كه در اقتصاد بسياري از كشورها صنعت توريسم جايگاه ويژه اي دارد. حال صنعت توريسم چه ارتباطي با صنايع دستي دارد؟ عبدالحميد مؤيدي مدير يكي از بخش هاي پژوهشي هنرهاي سنتي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري شاهرود در پاسخ به سؤال فوق به گزارشگر كيهان مي گويد: «هنرهاي سنتي ايران كه شامل بخش هاي مختلفي همچون هنرهاي صناعي، كتابت و نگارگري، موسيقي سنتي و مقامي، نمايش هاي سنتي و آئيني و همچنين هنرهاي وابسته به معماري است، هر يك به تنهايي مولفه هاي بسياري را براي جلب و جذب گردشگران داراست.»
وي مي گويد: «گستردگي هنرهاي سنتي ايران فراتر از آن چيزي است كه ما از آن ياد مي كنيم و همين تنوع و گستردگي يكي از مزاياي ويژه به كارگيري صنايع دستي و هنرهاي سنتي در توسعه گردشگري فرهنگي است.»
اين مدير پژوهشي اضافه مي كند: «آثار هنري و صنايع دستي ايران، سفيران فرهنگي ما در كشورهاي مختلف هستند به همين دليل تعامل دستگاه هاي دست اندركار با سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري و جلوگيري از جابه جايي و تعويض مديران براي مديريت صحيح اين هنرها حائز اهميت مي باشد.»
حمايت از هنر ايراني- اسلامي
صنايعي مانند معرق، سفال، حكيم، سوزن كاري، منبت، حصيربافي، سراميك و... تجلي فرهنگ ديرين است كه جاذبه هاي فراواني براي گردشگران دارد و همين طور به تقويت هويت قومي نيز كمك مي كند، اما بسياري از كساني كه به اين حرف مشغول بودند، شغل خود را به دليل نبود تقاضا در بازار كالا از دست دادند.
به اعتقاد كارشناسان صنايع دستي متاسفانه افزايش روند مهاجرت از روستاها به شهرها شاخه هايي از صنايع دستي ناب و بي همتاي ايران را در معرض انقراض قرار داده است و نسل تازه اي كه بايد چنين ميراث با ارزشي را حفظ كند بيشتر راهي شهرها شده اند.
مهدي معظمي، كارشناس فني صنايع دستي با اشاره به اينكه جايگاه صنايع دستي مثل گذشته نيست در گفت وگو با گزارشگر كيهان اينطور مي گويد: «بعد از آشنايي با غرب و ورود كالاهاي كارخانه هاي غربي به كشور، بازار بسياري از صنايع دستي بومي كشور، به خاموشي رفته و دامنه فعاليت آنها محدود شده است.
وي با اشاره به اينكه مدرن شدن زندگي امروز، باعث از بين رفتن جايگاه واقعي صنايع دستي شده است، مي گويد: «با ورود صنعت و تكنولوژي ماشيني، صنايع دستي مي رود كه كم كم به ورطه فراموشي سپرده شود، اما نبايد از اين نكته هم غافل شد كه اين هنر توانايي به روز شدن و رقابت با صنايع ماشيني را هم دارد تنها بايد صنايع دستي را كاربردي كرد.»
اين كارشناس فني مي گويد: «يكنواختي در بازار صنايع دستي معضل ديگري است كه باعث افزايش نرخ بيكاري مي شود و از سوي ديگر صنايع دستي كه حافظ ميراث هاي كهن قومي است كم كم در سبد كالاهاي مصرفي افراد رنگ مي بازد و جاي خود را به ساير توليدات ماشيني مي دهد، اگر صنايع دستي به نياز مشتريان و سلايق آنها توجهي ويژه و مضاعف نداشته باشد در آينده اي نه چندان دور بيش از امروز به كالاي لوكس تبديل مي شود و از فهرست كالاهاي مصرفي خانواده هاي ايراني حذف خواهد شد، بنابراين توجه به رنگ، نقش و بسته بندي هايي كه براي مخاطبان جذابيت داشته باشد، مي تواند در تداوم خريد كالاي دستي تاثيرگذار باشد.»
عينك خوش بيني مسئولان سازمان ميراث فرهنگي
علي رغم تمام گله و شكايتي كه مردم و فروشندگان محصولات صنايع دستي و توليدكنندگان از وضعيت بغرنج صنايع دستي و هنر اصيل ايراني- اسلامي دارند، مسئولان سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي عينك خوش بيني به چشم زده اند و وضعيت اين صنعت و هنر را اين گونه كه مردم مي بينند و ما مي گوييم نمي بينند و به اعتقاد آنها آمار و ارقام چيز ديگري مي گويند كه ظاهراً و به زعم آنها حكايت از رشد و توسعه صنايع دستي در كشور دارد!
احمد بالان مدير كل حوزه امور بازرگاني معاونت صنايع دستي نيز در گفت وگو با گزارشگر كيهان با تاكيد به افزايش صادرات صنايع دستي طي دو سال گذشته به جوايز صادراتي دريافتي در بخش صنايع دستي اشاره مي كند و مي گويد: «جوايز صادراتي براي صنايع دستي 8 درصد است در حالي كه در مورد ديگر كالاها اين جوايز فقط 4 درصد لحاظ شده است.
همچنين تا سال 88 ،20 قلم از صنايع دستي در ليست كتاب مقررات قانون صادرات و واردات ثبت شده بود، حال آنكه در حال حاضر اين ليست به 100 قلم افزايش يافته است و تاكنون 157 مهر اصالت براي كالاهاي صنايع دستي از سوي يونسكو دريافت كرده ايم كه با كسب اين مهرها، در منطقه بيشترين آمار را به خود اختصاص داديم.»
مدير كل حوزه امور بازرگاني معاونت صنايع دستي در ادامه به برپايي نمايشگاه بين المللي صنايع دستي در 20 خرداد همزمان با روز جهاني صنايع دستي اشاره مي كند و مي گويد:« اين نمايشگاه از 20 تا 27 خرداد در مصلاي امام خميني و با حضور كشورهاي مختلفي به منظور ارائه آثار هنري و صنايع دستي كشورمان در 450 غرفه داير مي شود.»
بالان مي گويد: «در اين نمايشگاه هنرمندان استان هاي مختلف كشورمان كالاهاي بومي خود را به معرض نمايش مي گذارند.»
گزارش روز