ضرورت توجه به كاربردي شدن صنايع دستي در جامعه - بخش پاياني
صنايع دستي نماد هويت فرهنگي

صديقه توانا
حكايت صنايع دستي به رغم آميختگي با تار و پود فرهنگي ايران زمين، داستاني سرشار از بي مهري و فراموشي است كه هر از گاهي ياد كردن از آنها خالي از لطف نيست.
هنرمند، هنرمند شده تا با دستان توانا و ايده هاي بكر، هر آنچه كه در ذهن و فكرش نقش مي بندد بيافريند. طبيعت هنر و هنردوست ايجاب مي كند تا بعد از خلق اثرش آن را در معرض ديد عموم قرار دهد، فرقي نمي كند اين هنر تصوير يك فيلم باشد روي پرده سينما يا تصوير يك نقش زيبا روي فرش، گليم، مس يا چوب.
اما در اين ميان هنرهايي هستند كه در روستاهاي دور ايران در نهايت زيبايي خلق شده اند و همواره چشمان ما آنها را ناديده انگاشته يا هيچ فرصتي براي ديدن آنها پيدا نكرده است، فرصتي كه بايد در اختيار هر هنرمندي قرار بگيرد تا آنچه را كه با دستان و ايده هاي بكرش آفريده معرفي كند.
هنرمندان صنايع دستي كشورمان نيز از اين موضوع مستثني نيستند، آنها نيز بايد مانند ساير هنرمندان توسط مخلوقاتشان مجالي براي نشان دادن هنري كه با دستان رنجور و ترك خورده خود آفريده اند داشته باشند. فرصتي كه امروز از بسياري از هنرمندان گرفته شده و غبار فراموشي روي نام و هنرشان را پوشانده است. هنرهايي كه در نهايت زيبايي و بي بديلي به جاي نام اصليشان بايد نام هنرهاي منسوخ شده يا در حال منسوخ را بر آنها گذاشت! هنرهايي كه مي توان با احياي آن در راه رونق گردشگري و صادرات از آنها استفاده كرد اما متاسفانه هنرمندان اين رشته ها اكنون در گوشه و كنار اين سرزمين رو به فراموشي مي روند و در حال دست و پنجه نرم كردن با تنهايي و مشكلات روزمره هستند...
احياي صنايع دستي و هنرهاي منسوخ شده
صنايع دستي دستاورد فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتي است و احياي رشته هاي صنايع دستي منسوخ شده ضروري است. به اعتقاد كارشناسان صنايع دستي، دولت چين يارانه هاي بسيار خوبي به صادركنندگان مي دهد و آنها را حمايت مي كند، اما در كشور ما هنرمندان زيادي بيمه نيستند و با مشكلات مالي زيادي مواجه اند.
همچنين آنها معتقدند، مگر نه اينكه بخش بزرگي از شناسنامه ايران در اين آثار و هنرمندان آن نهفته است و با از دست دادن يك استاد كار، بسياري از اطلاعات آن هنر از ميان مي رود، پس چرا به فكر نجات و حفظ اين هنر نيستيم! تا فرصت باقي است بايد براي بقا و احياء هنرهاي منسوخ شده تلاش كرد. اگر اندكي نگاهمان را عميق كنيم متوجه خواهيم شد كه اسم بسياري از هنرهايي كه در اين سرزمين تاريخي وجود دارد و قرن هاست كه فراگيري آن سينه به سينه انجام مي شده، تا به حال به گوش هيچ ايراني نرسيده است، هنرهايي همچون گوشه دوزي، تفرش دوزي، رودوزي و چوخه بافي و...
علي مراديان، يك هنرمند گلابتون دوز در كاشان با انتقاد از نبود امكانات براي احياي هنرهاي منسوخ شده مي گويد: «در شهرهاي مختلف كشورمان رشته هايي مانند ترمه دوزي، گلابتون دوزي و زيلوبافي به دليل نبود علاقه در بين جوانان جهت فراگيري و امكانات آموزشي، اين هنرها در حال فراموشي است.» اين هنرمند مي گويد: «گام اول براي ترويج اين هنر شناسايي علاقه مندان به فراگيري و توليد اين آثار است، اين در حالي است كه بايد تدابيري انديشيده شود تا در دنياي مدرن امروزي گرايش به اين گونه كارها داشته باشند و اين آثار را با توجه به نيازهاي امروزي توليد كنند.»
وي به توضيح بيشتري در مورد هنر گلابتون دوزي مي پردازد و به گزارشگر كيهان با اشاره به تاريخچه اين هنر اين طور مي گويد: «گلابتون دوزي از زمان هخامنشيان در ايران رواج پيدا كرد و تا چندي قبل به كشورهاي ديگر هم صادر مي شد. در اين هنر با استفاده از نخ هاي ابريشمي با روكش طلا يا نقره بر روي پارچه هاي اطلس، ماهوت، پشم، مخمل و كرباس با نقش هاي اسليمي، محرابي، ترنج و محرماتي تزيين مي شوند.»
اما در حال حاضر گلابتون دوزي با الياف طلا و نقره رايج نيست و به جاي آن از نخ هايي كه روكش فلزي زرد يا سفيد دارند، روي پارچه ها آن هم به ندرت استفاده مي شود، همچنين اين هنر در شهرهاي بندرعباس، ميناب، اصفهان، شيراز، كاشان و يزد كمي رواج دارد.»
مراديان در ادامه از واردات بي رويه صنايع دستي چين به كشور انتقاد مي كند و مي گويد: «بازارهاي جهان توسط چين و مصنوعات اين كشور تسخير شده واين كشور بازارهاي جهاني از جمله ايران را چه در حوزه صنايع دستي و چه در حوزه ديگر صنايع تسخير كرده است، از همين رو صنايع دستي نياز به توجه بيشتري از سوي مسئولان دارد.»
كاردستي و مصنوعات چيني، صنايع دستي نيستند
دكتر تهمينه دانيالي، معاون صنايع دستي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري نيز در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه آنچه به عنوان اجناس چيني در دسترس مردم قرار مي گيرد، صنايع دستي نيست، مي گويد: «اسم اين كالاها را نمي توان صنايع دستي گذاشت، بلكه نوعي كاردستي و به اصطلاح مصنوعات است كه متاسفانه عده زيادي از مردم اين مصنوعات را به صنايع دستي با ارزش كشورمان ترجيح مي دهند.»
وي در تعريف صنايع دستي مي گويد: «آنچه كه 70 درصد ساخت آن توسط دست صورت گرفته و مواد اوليه آن هم از طبيعت گرفته شده باشد و سازندگان آن دوستدار محيط زيست باشند، صنايع دستي است در حالي كه كالايي كه به عنوان كاردستي چيني وارد مي شود از نگاه ما تنها مصنوعات فلزي چيني است كه حتي يك تراش يا قلم زني با دست روي آن ديده نمي شود و كار ماشين است.»
به خانم دانيالي مي گويم قيمت صنايع دستي خيلي بالاست و مردم قدرت خريد كافي براي اين هنرهاي زيبا را ندارند و طبيعي است كه به كالاهاي مشابه و اجناس چيني روي آورند كه وي در پاسخم اين طور مي گويد: «گران بودن صنايع دستي به جهت حلقه هاي واسطه گري از چرخه توليد تامصرف است و خوشبختانه چون نگاه دولت قطع كردن دست واسطه ها و ترويج و اشاعه مصرف توليدات صنايع دستي است، به همين منظور ساخت 1000 تعاوني هنرمندان در دستور كار مسئولان قرار گرفته و تاكنون 22 اتحاديه بزرگ به منظور حمايت از هنرمندان به خصوص هنرمندان سالمند احداث شده است.»
معاون صنايع دستي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در ادامه احداث بازارچه هاي صنايع دستي را از اقدامات ديگر سازمان در جهت حمايت از هنرمندان و كاربردي كردن صنايع دستي در كشور ذكر مي كند و خاطر نشان مي سازد: «سياست معاونت در اين دوره بر اين است كه صنايع دستي را از حالت لوكس و تجملي خارج سازد و آن را وارد بطن و متن زندگي شهروندان نمايد و براي رسيدن به اين اهداف به حمايت حوزه هاي ديگر مثل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، آموزش عالي و مجلس شوراي اسلامي براي ايجاد بستر لازم جهت فرهنگ سازي و تبعيت از رهنمودهاي رهبر معظم انقلاب مبني بر ترويج صنايع دستي و مصرف كالاي ايراني احتياج داريم.»
وي با اشاره به اينكه ديگر دوران تجمل گرايي تمام شده و هنر و صنايع دستي بايد از صندوقچه مادربزرگ ها خارج شود، مي گويد: «شهروندان بايد صنعت گران ايراني را حمايت كنند قبول دارم كه صنايع دستي گران است، اما ارزش كار هنر دست خيلي بالاست و قابل مقايسه با كار ماشين نمي باشد، اگر مي خواهيم فقيري در كشور وجود نداشته باشد، بايد از توليدات و دسترنج هنرمندان ايراني استفاده كنيم و اگر قرار باشد كسي سودي ببرد چه بهتر كه اين سود و پول به جيب ايرانيان و هموطنان خودمان برود.
دكتر دانيالي با اشاره به اينكه امسال از محل بازارچه معاونت صنايع دستي 5/8ميليارد تومان فروش حاصل شد مي گويد: «خوشبختانه مجلس امسال بودجه صنايع دستي را از رديف ايجاد بازارچه رقمي معادل 20 ميليارد تومان اختصاص داده است و امسال براي اولين بار است كه 3رديف حمايتي براي صنايع دستي شامل ايجاد زيرساخت هاي بازارچه صنايع دستي، حمايت و تشويق از صادركنندگان و حمايت از مشاغل خانگي تعريف شده است.»
اين استاد دانشگاه مي گويد: «290 رشته مشاغل خانگي داريم كه 191 مورد آن جزو صنايع دستي است.»
اشتغال زنان در صنايع دستي
60تا 70درصد هنرمندان و فعالان در زمينه صنايع دستي را زنان جامعه تشكيل مي دهند و بيش از 50درصد كار صنايع دستي نيز توسط زنان صورت مي گيرد.
دكتر دانيالي، معاون صنايع دستي سازمان ميراث فرهنگي با بيان مطلب فوق و با اشاره به اينكه فعاليت زنان در عرصه صنايع دستي مي تواند مانع آسيبهاي اجتماعي، استرس و روان پريشي در زنان شود، مي گويد: «صنايع دستي در كشور بيش از 250 رشته و 15 زيرگروه را شامل مي شود كه جمعيتي بالغ بر 2ميليون و 500هزار نفر به صورت متمركز در اين زمينه مشغول به فعاليت هستند.»
از وي در مورد بيمه اين صنعتگران و نگراني اكثر آنها از عدم بيمه شدنشان سؤال مي كنم كه اين طور مي گويد: «تاكنون 580هنرمند تحت پوشش بيمه تأمين اجتماعي قرار گرفته اند و براي بيمه نمودن بقيه صنعتگران هم در تلاش هستيم.»
معضل چيني شدن صنايع دستي
صنايع دستي ايران براي ماندن در كشاكشي سخت با صنايع مدرن دست و پنجه نرم مي كند، گاه برمي خيزند و گاه افت مي كنند.
مهدي خاني زاده، كارشناس فني صنايع دستي در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اشاره به اينكه متأسفانه بازار صنايع دستي شهرهاي مختلف كشورمان از جمله اصفهان كه مهد صنايع دستي است، امروزه در تسخير توليدات محصولات چيني است مي گويد: «اين معضل چيني شدن در اندازه اي رخ نمايي مي كند كه در بسياري از زمينه ها ابتكار را از پنجه هاي طلايي هنرمندان اين منطقه ربوده است؛ ورود اين محصولات به بازارهاي صنايع دستي كشور به حدي است كه ورشكستگي تعداد زيادي از هنرمندان اين صنعت را به دنبال داشته و دل هنردوستان ايراني را به درد آورده است.»
وي اضافه مي كند: «بانگاهي گذرا به بازارهاي سنتي مثل بازار اصفهان، كاشان، تبريز و... مي توان اهميت حفظ ارزشهاي صنايع دستي در ايران را يافت حالا اين بازارها از كالاهاي صنايع دستي غيربومي اما مشابه پرشده، كالاهايي كه به نام صنايع دستي ايران در خارج از كشور به خصوص چين ساخته مي شود و پس از ورود ضربه مهلكي به صنايع دستي توليد شده در كشور مي زند كه با اشباع بازارهاي فروش مانع از كسب و كار هنرمندان اين خطه مي شود.»
اين كارشناس فني مي گويد: «بدتر از همه فروشندگان و كاسب كاراني هستند كه ترجيح مي دهند به هر قيمت شده از اين شغل امرار معاش كنند و كالاهاي وارداتي را با مارك وطني به مشتريان و توريستهاي داخلي و خارجي بفروشند.»
وي با انتقاد از نوع مديريت اين هنرها و صنايع دستي از سوي دست اندركاران دولتي و تغيير مديريت ها در مدت زمان كوتاه مي گويد: «ضعف مديريت هنرهاي سنتي و صنايع دستي و سپردن آن به دستگاه هاي مختلف دولتي موجب شده تا بلاتكليفي و معضل بزرگي در بازارهاي اقتصادي اين هنرها به وجود آيد.»
خاني زاده اضافه مي كند: «با توجه به اينكه بحث صنايع دستي ارتباط تنگاتنگي با ميزان گردشگري و جذب توريست دارد، و توريستها سفيران فرهنگ يك جامعه هستند، بنابراين توجه به سياست گذاري ها و مديريت صحيح در بخش هاي گردشگري در بالابردن ارزش هنر و صنايع دستي كشور حائز اهميت است.»
اين كارشناس با اشاره به اينكه مشكل ايجاد جاذبه نداريم، اما مشكل مديريت روي جذب توريست داريم، خاطرنشان مي كند: «مديريت وقتي به ثمر مي رسد كه مديريتي پايدار باشد و متأسفانه مديريت گردشگري ما در حال حاضر متناسب با بحث صنايع دستي نيست و اين مسئله بزرگترين ضربه را به هنر و صنايع دستي كشور وارد مي كند.»
وي همچنين به مسئله كاربردي شدن صنايع دستي اشاره مي كند و مي گويد: «تعريف كاربردي صنايع دستي را عوض كرديم، به جاي اينكه بگوييم از محصولات صنايع دستي پايدار در زندگي استفاده كنيم از آن به عنوان يك وسيله تزييني ياد مي كنيم. از يك سو مي گوييم ارزش هنر زياد است و مثلا تابلو فرش را به ديوار مي كوبيم و از سوي ديگر ظروف سفال را كنار گذاشته ايم و در ظرفهاي چيني و بلور و پيركس غذا مي خوريم و اين مسئله آرام آرام باعث شده صنايع دستي در زندگي ما كم رنگ شود و در حال حاضر ما را با اين مشكلات مواجه ساخته كه هنر را فراموش كرده ايم.»
هنر ايراني، متناسب با هر نوع ذوق و سليقه
وقتي كالايي ارزش خود را در كشور حفظ مي كند كه قابليت صادرات، توليد انبوه و اشتغال، ماندگاري و پايداري داشته باشد، وقتي توجه مسئولان به چيزي مثل صنايع دستي كه هدف آن معرفي هنر ايراني اسلامي مي باشد، معطوف است، طبيعي است كه مردم به عنوان مصرف كنندگان هم توجه ويژه اي به صنايع دستي پيدا مي كنند.
ويدا توحدي، مديركل دفتر توسعه و ترويج معاونت صنايع دستي در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان مقدمه فوق، در پاسخ به اين سؤال كه چرا در حال حاضر هنر و صنايع دستي فقط در خدمت قشر خاصي از مردم قراردارد مي گويد: «با توجه به تنوع بالاي صنايع دستي اين هنر متناسب با هر سليقه و براي هر قشر خاصي با هر سطح درآمدي و هر نوع تفكري وجود دارد، اين طور نيست كه اين صنايع محدود و فقط در اختيار بعضي از اقشار جامعه باشد. مثلا در بخش پوشاك كه نمي توانيم ارتباط آن را با صنايع دستي و پوشش ايراني- اسلامي نفي كنيم، در حال حاضر 100نوع رودوزي سنتي و 20شاخه نساجي و بافت سنتي داريم كه اين قابليت را دارد تا براي هر سليقه و هر قشري از جامعه پوشش ايجاد كند.»
خانم توحدي به نقش تبليغات رسانه هاي جمعي در ترويج و اشاعه استفاده كاربردي از صنايع دستي اشاره مي كند و مي گويد: «نبايد هميشه از دولت انتظار داشته باشيم و سربار اين مجموعه باشيم تا براي ما در اين خصوص كاري انجام دهند بلكه خود مردم و خانواده ها مي توانند در گسترش استفاده از هنر ايراني- اسلامي و صنايع دستي نقش مهمي ايفا كنند.»
مديركل دفتر توسعه و ترويج معاونت صنايع دستي در ادامه تأكيد مي كند: «صنايع دستي كشور با قدمتي 50ساله و با كوله باري از تجربه، براي ارتقا سطح علمي در بستري مناسب قرارگرفته است كه برپايي 34 همايش علمي در سراسر كشور به منظور غناي بار علمي هنر ايراني- اسلامي نيز از جمله گام هايي در مسير رشد و توسعه است.»
احمد بالان، مديركل حوزه امور بازرگاني معاونت صنايع دستي هم در گفت وگو با گزارشگر كيهان به اعزام 38نفر از هنرمندان كشورمان به 14كشور دنيا در سال گذشته جهت ترويج صنايع دستي و معرفي اين هنر اصيل به جهانيان اشاره مي كند و مي گويد: «حضور هنرمندان در نمايشگاه هاي مختلف گام مثبتي جهت ارتباطات بازرگاني و اقتصادي است. ضمن اينكه هنرمندان و صنعت گران كشورمان مي توانند همزمان با تكنولوژي هاي روز دنيا هم آشنا شوند و آن را در صنايع دستي خودمان انتقال دهند.» آقاي بالان به بحث اشتغالزايي در صنايع دستي و حمايتهاي دولت از اين هنر اشاره مي كند و مي گويد: «صنايع دستي يكي از شاخص ترين موارد اشتغال در كشور است و با كمترين هزينه و رقمي معادل 5تا 8ميليون تومان مي توانيم ايجاد اشتغال كنيم حال آنكه در ساير مشاغل به رقمي بين 35 تا 40 ميليون تومان هزينه نياز است. ضمن اينكه ارزش افزوده صنايع دستي از ساير توليدات ديگر بالاتر است و متناسب با بخش زيست محيطي هم هست، بنابراين سعي ما بر اين است تا هر آنچه از دستمان برمي آيد جهت حمايت از هنرمندان با بهره مندي از تسهيلات بانكي، برپايي نمايشگاه ها و بازارچه هاي دائمي انجام دهيم.»
گزارش روز