ضرورت گسترش صندوقهاي قرض الحسنه در جامعه
سيستم بانكي دخالت كند يا نظارت ( بخش دوم)

«درود خدا بر شما باد كه خانه تاريك بينوايان را چراغ هستيد، هر كلام، هر سخن و هر درهم و دينارتان دواي دردمندان است، تنتان سالم باد چرا كه دستتان نوازشگر محرومان و درماندگان و همتتان در راه خدمت به خلق خداست. ان شاءالله خداي منان از شما خشنود باشد، چرا كه دلهاي غمگين را با محبت و نسيم عنايت خود شاد و تهيدستان آبرومند را نوازشگري مي كنيد.»
اين مضمون دعاي پدر پيري است كه در سنين جواني با كمك سه فرد خير در يكي از روستاهاي دماوند، گاوي براي امرار معاش او و خانواده اش خريداري كرده و در اختيارش قرار دادند و امروز كه فرزندان اين پدر همه با تحصيلات عالي و دانشگاهي وارد بازار كار شده اند، اين گونه از بانيان خير و نيكوكار صندوقهاي قرض الحسنه تشكر و قدرداني مي كنند و زبان حال شكر پدر را از اين افراد نوع دوست كه امروز هم اين كارهاي خير را در سطح وسيع تري انجام مي دهند، بازگو مي نمايند.
چرا كه اگر كمك آن روز اين انسانهاي بزرگ در آن روزگار تهي دستي نبود شايد امروزه اين فرزندان هرگز نمي توانستند به تحصيل ادامه دهند و وارد دانشگاه شوند و...
هدف اصلي رفع نياز محرومان
بي ترديد صندوقهاي قرض الحسنه مؤسساتي هستند كه به حكم قانون به وجود آمده اند، مؤسسين اين نهادها، افراد وارسته و معتقدي هستند كه اجراي سنت اسلامي قرض الحسنه و پرداخت وام ضروري و بدون بهره به طبقه محروم و كم درآمد هدف اصلي آنهاست و با قصد قربت و با هدف كوشش به رفع نياز محرومين به تاسيس صندوق همت گماشته اند. والحق اكثريت صندوقهاي قرض الحسنه در راه و هدف مقدس خود قرين موفقيت بوده اند و با پرداخت قرض الحسنه عده زيادي را از چنگال وام هايي با بهره هاي كلان و سودهاي سرسام آور نجات داده اند، ويرانه هايي را مرمت كرده اند، توانايي تشكيل خانواده به مسلماني بخشيده اند، درد و رنج مريضي را بهبودي داده اند، وامهاي ضروري و حتي بلاعوض گوناگوني به كارگر، كارمند، و... بدون بهره پرداخت كرده اند و توان و توشه خود را قربه الي الله و مخلصانه بر طبق اخلاص نهاده اند تا از طريق پرداخت قرض الحسنه از درماندگان دستگيري كنند. هر چند كه گاهي در برخي از اين صندوقها آن هم به صورت موردي سوءاستفاده هايي صورت مي گيرد و افراد در كنار اين صندوقها تجارت هم مي كنند، اما اصل كار را نبايد زير سؤال برد.
عبدالله فرجي مديرعامل سازمان اقتصاد اسلامي كه با رويي گشاده پذيراي حضورمان مي شود و در گفت وگو با گزارشگر روزنامه كيهان نقطه نظرات خود را در مورد نقش صندوقهاي قرض الحسنه در رفع مشكلات مردم و سوءاستفاده كردن برخي از افراد در كنار اين صندوقها اين طور مطرح مي كند: «هرگاه بيطرفانه نقش صندوق هاي قرض الحسنه در محروميت زدايي و كمك به مستمندان بررسي شود، بي شك اين نهادها، در رديف مؤسساتي قرار مي گيرند كه جز اشاعه سنت پاكان و خدمت به خلق هدفي ندارند. مسلماً قرض الحسنه در تاريخ تعاون صفحه زرين برجسته اي را به خود اختصاص خواهد داد.»
مديرعامل سازمان اقتصاد اسلامي مي گويد: «حال كه در جامعه اسلامي ايران چنين نهادهايي تاسيس و بارور گشته، وظيفه اعضاي صندوق قرض الحسنه را سنگين تر ساخته است و از طرفي سزاوار است كه در اشاعه اين سنت كوشش مداوم و جديت پيگير صورت گيرد و به خانه و كاشانه مستمندان در محروم ترين نقاط راحتي و گرما بخشد و از سوي ديگر اين شجره را از آفت بزدايند و اگر معدودي دچار آلودگي شدند آنها را با چيره دستي از دامن قرض الحسنه پاك كنند و اجازه تجاوز به حريم پرحرمت قرض الحسنه به افراد سودجو ندهند.»
آقاي فرجي اضافه مي كند: «طبيعي است افراد سودپرست و ناآگاه در جامعه به انتظار نشسته اند تا از حيثيت و اعتبار ديگران سودجويي كنند، به مكنت خويش بيفزايند و نام آور گردند، و به اميد واهي پرداخت وام هاي جدولي و قراردادي سپرده افراد ساده دل را با استفاده از نام مقدس قرض الحسنه بربايند يا با تبليغات وسيع و گوناگون سرمايه افراد را از كفشان بيرون آورند، و چنين وقايعي تهديدي جدي براي افراد ناآگاه و زنگ بيدارباشي براي صندوق هاي قرض الحسنه است.»
بانكها و مؤسسات قرض الحسنه
تفاوت از زمين تا...
از آقاي فرجي در مورد تفاوت بانكهاي قرض الحسنه و مؤسسات و صندوق هاي قرض الحسنه سؤال مي كنم كه در پاسخم مي گويد: «اولين بانك قرض الحسنه در زمان دولت نهم و به دستور رئيس جمهور تأسيس شد كه حدود 300 شعبه در سراسر كشور دارد، اما صندوقهاي قرض الحسنه از قديم الايام رايج بوده و به كارگشايي از مردم نيازمند مي پردازد.» به او مي گويم مگر بانك قرض الحسنه هم اين كار را انجام نمي دهد و قصدش رفع نيازهاي نيازمندان نيست كه مي گويد:«البته بايد همين گونه باشد اما وام آنها تحت شرايطي دست و پاگير و مشكل تر از صندوقهاست.»
مديرعامل سازمان اقتصاد اسلامي با تاكيد بر اين موضوع كه صندوقهاي قرض الحسنه اي مورد تاييد اين سازمان است كه بدون هيچ گونه شرط و سود پول مردم را قبول كند و به نيازمندان قرض الحسنه بدهد و قرض بگيرد، خاطرنشان مي كند: «اين سازمان با صندوقهايي همكاري مي نمايد كه هيچ گونه كارهاي تجاري با پول افراد خير انجام ندهند و صرفا هدفشان راه اندازي كار گرفتاران باشد.
همچنين ما طبق آئين نامه اي كه در شوراي پول و اعتبار تصويب شده و بانك مركزي هم بر آن نظارت دارد، توافق كرده ايم كه فقط با صندوقهايي همكاري مي كنيم كه هدفشان رفع مشكلات مردم است و در ضمن از آن حالت مردمي بودن هم خارج نشده اند و شرايط بانكهاي دولتي و خصوصي كه در حال حاضر در بانكها حاكم است، در اين صندوقها رسوخ نكند و اين گونه نباشد كه به مردم بگوييم امروز برو، فردا بيا؛ و هزار شرط و شروط براي گرفتن وام پيش پاي آنها بگذاريم.»
وي در ادامه مي گويد:«البته اين مطلب را هم بايد اضافه كنم كه بانكها هم تابع سيستم و شرايطي خاص هستند و رئيس شعبه طبق ضوابطي كه از سوي بانك مركزي تعيين شده بايد به مردم خدمات بدهد، اما در مؤسسات قرض الحسنه و صندوقها چون به صورت هيئت امنايي و هيئت مديره در يك محله يا منطقه اداره مي شود، قطعا خدمات دهي سهل تر است و آنچه كه باعث موفقيت صندوقهاي قرض الحسنه در امر كمك به مردم شده است، حضور هيئتهاي مديره و امنايي است كه نوعا از بين خود مردم انتخاب مي شوند و كار رابه دست گرفته اند، لذا دغدغه كمتري نسبت به بانكهاي دولتي و قرض الحسنه دارند و همه با هم همكاري خوبي دارند.»
از مديرعامل سازمان اقتصاد اسلامي در خصوص تعداد صندوقهاي قرض الحسنه تحت حمايت سازمان و نحوه نظارت بانك مركزي بر اين صندوقها سؤال مي كنم كه در پاسخم مي گويد: «در حال حاضر يك هزار و 100 صندوق با سازمان همكاري دارند و سازمان هر ساله حسابرسان خود را براي نظارت به تمام صندوقها حتي در محروم ترين نقاط اعزام مي كند. طوري كه در 6 ماهه نخست امسال 540 صندوق توسط بازرسان مورد رسيدگي قرار گرفته است و در مورد نظارت بانك مركزي بايد عرض كنم كه بانك مركزي نظارت صندوقهاي تحت حمايت سازمان را به خود ما محول كرده است اما بر ساير صندوقها نيز خود بانك مركزي بايد نظارت داشته باشد.»
چشم اميدمان به صندوقهاي قرض الحسنه است
«ان شاءالله كريم اهل بيت، امام حسن مجتبي«ع» پاداش و اجر معنوي شما آقايان را بدهد، ما كه خودمان عوضي نداريم، فقط مي توانيم از آقا خواهش كنيم به شما و خانواده تان سلامتي دهد:»اين صداي تشكر و قدرداني پيرزن و پيرمردي نابينا است كه وام 400 هزار توماني خود را بابت قرض و بدهي شان به راحتي از صندوق دريافت كرده اند و قصد خروج از مسجد را دارند. جلو مي روم و چند لحظه وقتشان را مي گيرم.
پيرمرد كه ظاهرا از 2 سالگي روشندل شده و 66 سال دارد، دست در دست همسرش دارد كه او هم از ناحيه يك چشم نابينا است و چشم ديگرش هم خيلي نوري ندارد. او خود را رضا شريفي معرفي مي كند و حرفه اش قبلا خراطي بوده اما الان كه دست تقدير و مشكلات زندگي آن هم با داشتن 5 فرزند عرصه را بر آنها تنگ كرده به اين صندوق آمده اند كه وامي بگيرند تا بتوانند بدهي خود را بپردازند.
پيرمرد كه دائما دعاگوي پرسنل صندوق مي باشد به گزارشگر كيهان مي گويد: «قبلا از بانكي وام گرفته بوديم، اقساطمان كمي عقب افتاد، كلي به دردسر افتاديم تا توانستيم بهره آن را بپردازيم، اما اگر در اين صندوقها قسط ها تا 2 ماه هم عقب بيفتد حداقل بهره بانكي از ما نمي گيرند، ما كه توان مالي نداريم، الان با اين سن و سال و با اين حال و روز فقط چشم اميدمان به اين صندوقهاي قرض الحسنه است. ان شاءالله خداوند و خود امام حسن مجتبي نگهدار اين افراد و خانواده هايشان باشد كه كار مردم را راه مي اندازند.»
انفاق؛ پر كردن حفره هاي فقر و نداري
قرض الحسنه عبارتي است كه در قرآن 7 بار تكرار شده و مفسران در تفسير آن مسئله انفاق را مطرح كرده اند.
دكتر حسن سبحاني استاد دانشگاه و اقتصاددان نيز در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان اين موضوع كه در انفاق ما جستجوگر و دنبال پر كردن حفره هاي فقر و نداري هستيم خاطرنشان مي كند: «به نظر مي رسد كه شارع مقدس از قرض الحسن يا قرض الحسنه اراده آن را كرده است تا از كساني كه گرفتار فقر و مشكلات مالي هستند ، به نحوي حمايت كند و اين گونه برداشت مي شود كه به آنها كمك كند كه بازگشتي نداشته باشد. اما آنچه كه در عرفها مي گذرد قرض الحسنه به معناي وام با رعايت ضوابط اسلامي است و منظور از ضوابط اسلامي اين است كه از نظر حقوقي و فقهي در قرارداد قرض يا وام شرط دريافت مازاد ممنوع شده است. لذا اگر كسي پولي را به كسي قرض مي دهد، قاعدتا نبايد شرط دريافت مازاد كند كه البته اين شرط در صندوقها رعايت مي شود، اما در بانكها درصدي تحت عنوان كارمزد، قبل از دادن وام برمي دارند كه اين مسئله با شرايط اسلامي منافات دارد و همين امر، انگيزه خوبي در بدو امر و تشكيل و تقويت صندوق هاي قرض الحسنه است و افراد خير بايد براي گسترش اين صندوق ها تلاش كنند و پيش قدم شوند.»
دكتر سبحاني مي گويد: «ضمن اينكه صندوق هاي خرد و خانوادگي و آنان كه در شبكه رسمي يا غيررسمي مالي فعاليت مي كنند و مدعي چنين وضعيتي هستند و تا اندازه زيادي انگيزه اصلي خود را كار خير عنوان مي كنند حتما بايد اين مسائل را مدنظر قرار دهند كه هيچ نوع پيش شرطي دراين صندوق ها نبايد وجود داشته باشد.
از دكتر سبحاني در مورد تفاوت و موارد اشتراك صندوق هاي قرض الحسنه و بانكداري اسلامي سؤال مي كنم كه مي گويد: «اين دو مفهوم اگر در شرط نگرفتن مازاد، مشترك باشند، هم معنا هستند. اما در مجموع با هم تفاوت دارند. در صندوق قرض الحسنه شعاع كار خيلي گسترده نيست و سپرده هم كم است و هزينه ها هم زياد نيست، اما در بانك هاي اسلامي حتي در بخش قرض الحسنه اين اتفاقات برعكس است. از يك سو با تبليغات وسيع و اغواكردن سپرده گذار او را تشويق مي كنند كه پولش را در آنجا بسپارد، از سوي ديگر بانكها اين پولها را يا وام مي دهند و يا در راه سرمايه گذاري قرار مي دهند و بابت آن درصد بالايي مي گيرند، درحالي كه بازدهي آن براي سپرده گذاران فقط شامل جوايزي است كه درصد اندكي از آنها احتمالا به آنها برسد يا شايد هم نرسد.»
اين اقتصاددان اضافه مي كند: «بانكها بخش كمي از سپرده هاي قرض الحسنه را يا به حكم قانون يا طبق روابط و ضوابط خود، صرف پرداخت وام قرض الحسنه مي كنند. اما بخش عمده سپرده مصروف سودآوري و به نفع بانكها مي شود، درحالي كه چيزي نصيب سپرده گذار نمي شود.»
از دكتر سبحاني در مورد نقش صندوق هاي قرض الحسنه در رفع مشكلات مردم و راهكارهاي گسترش آن و نقش دولت در امر توسعه اين نوع صندوقها را سؤال مي كنم كه در پاسخم با تاكيد بر اين موضوع كه تا زماني كه نيازمندان باشند وجوه خرد مثل آنچه در صندوق هاي قرض الحسنه مطرح است، مشكلات روزمره زيادي مثل تحصيل مسكن، ازدواج، جهيزيه، حتي سرمايه در گردش اندك براي اشتغال را حل مي كند و لذا وجود آنها ضروري است، اضافه مي كند: «دولت در اين زمينه تنها كمكي كه مي تواند بكند اين است كه خود را كنار بكشد و بانكها را از اينكه سپرده قرض الحسنه دريافت كنند، منع نمايد. والان قانون اين اجازه را به بانكها مي دهد، اما قانون بايد اصلاح شود و بانكها در امور قرض الحسنه دخالتي نداشته باشند در آن صورت كسانيكه علاقمند به كارهاي خير هستند و مي خواهند از مزاياي معنوي قرض الحسنه خود و ديگران را بهره مند كنند، پول خود را در اختيار صندوق هاي محلي و مساجد مي گذارند. به نظرم در مقياسهاي كوچك مثل خانواده، محله و اداره هاي مختلف آن بخش حيثيتي و آبروي كساني كه متقاضي قرض الحسنه هستند بيشتر محفوظ مي ماند. چون در بانكها افراد براي گرفتن يك وام يك ميليون توماني بايد چند ضامن و چك و سفته با خود ببرند درحالي كه افراد زيادي براي تهيه اين همه ضمانت مستاصل مي مانند.»
وي مي گويد: «هرچند اين راهكار از نظر اقتصادي به نفع بانكها نيست، اما دولت با اين كار قدم بزرگي در راه ترويج سنت قرض الحسنه و تشكيلات مردمي برمي دارد، بروكراسي كمتر مي شود و شناسايي نيازمندان راحت تر و شئونات مردم بيشتر حفظ مي شود.»
سوء استفاده از نام ائمه معصومين(ع)
دكتر سبحاني درعين حال به سوء استفاده برخي از صندوق هاي قرض الحسنه طي سالهاي اخير هم اشاره مي كند و مي گويد: «متاسفانه برخي از نهادها در بخش خصوصي و غيرخصوصي در مواردي تحت عناوين ائمه(ع) و نام هاي مقدس معصومين و با پشتوانه قدرتهايي كه در اختيار دارند، مؤسساتي كه در واقع حكم بانك و شعب زيادي در كشور دارند را به وجود آوردند و اقدام به فعاليت هايي مي كنند كه لزوما هدف آنها رفع مشكلات مردم نيست و اگر هم باشد با درصد بالا و تحت عنوان وام مضاربه اي جريمه ديركرد مي گيرند، البته تعداد آنها خيلي اندك است اما همين تعداد اندك كافي است تا اعتماد جامعه نسبت به صندوق هاي قرض الحسنه پاك از بين برود. لذا مسئولان بايد در صدد رفع اين آسيبها باشند و بانك مركزي نبايد در مورد برخورد با آنها مسامحه كند، بانك مركزي شجاعانه بايد رسالت اصلي خود كه اعمال حاكميت است را در مورد فعاليت اين گونه صندوق ها انجام دهد.»
نظارت باعث رونق مي شود
«نظارت بيشتر بانك مركزي بر بانكها و صندوق هاي قرض الحسنه باعث رونق و رشد بيشتر اين مؤسسات خيريه مي شود.»
محمدمهدي مفتح مخبر كميسيون برنامه بودجه مجلس هم در گفت وگو با گزارشگر روزنامه كيهان با بيان مطلب فوق و با اشاره به اينكه قرض الحسنه يك سنت اسلامي است كه سفارش زيادي بر زنده نگه داشتن آن شده است، مي گويد:«متاسفانه تعداد اندكي در قالب كار پسنديده دست به سوء استفاده هاي مالي مي زنند و البته همين تعداد اندك كافي است تا باعث سلب اعتماد صندوق ها بين مردم شود. بنابراين اگر بانك مركزي براين بانكها و صندوق ها نظارت كند دست فرصت طلبان قطع مي شود. بانكها براساس قانون بانكداري بدون ربا مجازند به عنوان وجوه قرض الحسنه وام در اختيار مردم قرار دهند، بنابراين اگر نظارت باشد كار صندوقها رونق مي گيرد.»
گزارش روز