حل مشكل كم آبي با فن آبخيزداري، دانش يادگار مانده از اجدادمان (بخش پاياني)
كام خشكيده درياچه ها با مصرف بي رويه

گاليا توانگر
تصور كنيد كه همه سيلاب ها را مهار كرده ايم، طرح هاي آبخوانداري وسيع را به سرانجام رسانده ايم و سدها همگي به بهره برداري رسيده اند، با اين حال تا زماني كه ياد نگرفته ايم چگونه از آب استفاده بهينه داشته باشيم، كل طرح هاي تامين آب از ابتدا شكست خورده به حساب مي آيند.
جالب است كه بدانيد بيشتر آب هاي زيرزميني ما و حتي آبي كه در مخازن سدها جمع آوري شده به مصرف فعاليت هاي كشاورزي مي رسد. در كشور ما يك كيلوگرم گندم با مصرف يك متر مكعب آب به ثمر مي رسد در حالي كه مي شود با به كارگيري شيوه هاي مدرن آبياري اين ميزان مصرف آب را به يك سوم تقليل داد.
تا زماني كه كشاورزي ما بر پايه روش هاي سنتي به پيش مي رود، سطح آب هاي زيرزميني هر روز كم و كمتر خواهد شد.
از سوي ديگر الگوي مصرف شهري ما نيز اصلاح نشده و كماكان بي رحمانه و غيرمسئولانه منابع آبي را خرج مي كنيم، بدون آن كه به فكر نسل هاي بعدي و طبيعت پيرامون خود باشيم. نتيجه اين خودخواهي چيزي جز خشك شدن تالاب ها و درياچه ها نبوده است.
آب را گل نكنيم/در فرو دست انگار كفتري مي خورد آب/يا كه در بيشه دور، سيره اي پر مي شويد/يا در آبادي كوزه اي پرمي گردد/آب را گل نكنيم/شايد اين آب روان مي رود پاي سپيداري، تا فرو شويد اندوه دلي/دست درويشي شايد، نان خشكيده فرو برده در آب/چه گوارا اين آب!/چه زلال اين رود!/مردم بالا دست، چه صفايي دارند!/چشمه هاشان جوشان، گاوهاشان شيرافشان باد!/من نديدم دهشان، بي گمان پاي چپرهاشان جا پاي خداست/مهتاب آن جا، مي كند روشن پهناي كلام/بي گمان در ده بالا دست، چينه ها كوتاه است/مردمش مي دانند كه شقايق چه گلي است/بي گمان آن جا آبي، آبي است/غنچه اي مي شكفد، اهل ده باخبرند/چه دهي بايد باشد/كوچه باغش پر موسيقي باد!/مردمان سر رود، آب را مي فهمند/گل نكردندش، ما نيز آب را گل نكنيم.
طفلكي سهراب سپهري اگر مي دانست كه ما هر روز، هر ساعت و هر ثانيه با آبي كه هزاران كانال زحمت را طي كرده و زلال، زلال از مسير شير آب منزل به دستمان مي رسد، چه مي كنيم؟! يك دفتر در مذمت رفتار ما مي سرود و چه خون دل ها كه نمي خورد. به ويژه كه اين روزها هر جا كه كانال، سد و رودي باشد، مطمئنا مردمان بالا دست و فرو دست در استان هاي همجوار به جان هم افتاده اند و هر يك ديگري را در كم آبي و خشكي مقصر تلقي مي كنند!
تامين آب، رونق كشاورزي
و اشتغال زايي جوانان
سيدعلي محمد بزرگواري نماينده مردم كهكيلويه وبويراحمد در مجلس شوراي اسلامي و عضو كميسيون كشاورزي درباره وضعيت آب در اين استان توضيح مي دهد: «اگرچه به نظر مي رسد در ساير نقاط كشور سدسازي هاي وسيع و متعددي انجام شده، اما در استان كهگيلويه و بويراحمد با وجو د مصوباتي براي ساخت 20 سد هنوز اقدامات در خور توجهي صورت نگرفته است. تنها در پايين دست استان به سمت خوزستان و بنادر سدهايي به بهره برداري رسيده اند.
اين در حالي است كه از آخرين سفر رياست محترم جمهوري به كهگيلويه و بويراحمد نزديك به سه سال مي گذرد و ما هنوز چشم انتظار تحقق قول هاي داده شده هستيم.»
وي با بيان اين كه 2/10 درصد از آبريزهاي كشور به اين استان اختصاص دارد، مي گويد: «يكي از مهم ترين سدهايي كه هنوز هم در دست مطالعه است، سد بالياب دشموچ سدي مهم واقع در يك تنگه استراتژيك روي رودخانه دشموچ است. اين قبيل سدها نزديك به سه سال است كه در دست مطالعه هستند و هنوز به مرحله كلنگ زني هم نرسيده اند.»
از بزرگواري عضو كميسيون كشاورزي مجلس سوال مي كنم: «خيلي از زمين شناسان زيست محيطي بر اين باورند كه مي توان طرح هاي آبخوانداري را جايگزين سدسازي هاي پي درپي كرد. آيا شما با اين نظر موافقيد؟» وي پاسخ مي دهد: «در استان ما زمينه ساخت صدها سد خاكي و تغذيه سفره هاي آب زيرزميني براي مصارف كشاورزي، دامپروري، پرورش ماهي و جذب گردشگران وجود دارد كه تاكنون تعداد انگشت شماري ساخته شده و به بهره برداري رسيده اند. از اين قبيل سدها مي توانم به سدهاي كوه برد و سرپري دهدشت، سدهاي سياشير و ايلي آباد و نيز سد شراب گروه اشاره كنم كه آب ذخيره شده در آخرين سد براي چراي دام و مصارف كشاورزي بسيار راهگشا بوده است. بنابراين منطقه كهگيلويه و بويراحمد پتانسيل ساخت ده ها سد از اين قبيل را داراست.»
وي ادامه مي دهد: «البته منكر ضرورت سدسازي هم نمي شويم. وقتي پيشنهاد مي شود كه مي توان روي يك رود سد پلكاني بسازيم، منظورمان اين نيست كه بالاي سه سد روي يك رود ساخته شود، مي شود دو يا سه سد به صورت پلكاني روي رودهاي پر آب منطقه احداث كرده و به استان هاي همجوار در پايين دست و بالا دست نيز آبرساني بهينه داشت.اين گونه ضرري متوجه اهالي فرو دست نيز نخواهد شد.»
بزرگواري صراحتا مي گويد: «اگر سدها احداث شوند، 55 هزار هكتار زمين در استان براي باغكاري وجود دارد كه مي توان بسترسازي مناسبي براي اشتغال جوانان بومي منطقه باشد. اين در حالي است كه نرخ بيكاري در دهدشت بين 8 تا 10 درصد، در گچساران بين 12 تا 13 درصد و در ياسوج نيز رقمي نزديك به همين رقم ها اعلام شده است.»
شاخص ترين تكنيك هاي آبخوانداري
در ايران
توده هاي هوايي كه به كشور ما مي رسند، اغلب منشأ مديترانه اي دارند. وقتي از محل تولدشان حركت مي كنند، مقدار مشخصي رطوبت در خود دارند.هر جا امكان بارش برايشان باشد، مقداري از رطوبت خود را از دست مي دهند.
توده هاي هواي مرطوب در سمت استان هاي غربي كشور از خاك عراق وارد مي شوند و به رشته كوه زاگرس برخورد مي كنند. با توجه به بارش هاي سنگيني كه قبل از برخورد با زاگرس داشته اند، در هنگام برخورد مقدار قابل توجهي از رطوبتشان را از دست داده اند، بنابراين طبيعي است كه از مقدار بارششان در خاك كشور ما كاسته شود.
حاجي كريمي استاد آب شناسي و عضو هيئت علمي دانشگاه ايلام ضمن توضيح مطالب بالا مي گويد: «الان استان هاي غربي كشور به اين دليل در چند سال اخير دچار كم آبي شده اند. خشكسالي هاي پياپي هم مزيد بر علت شده است. ولي با فراهم آمدن شرايط بهتر براي بارش و افزايش رطوبت توده هاي هوا انتظار داريم بارش هاي جاندارتري را در اين مناطق شاهد باشيم.»
وي درباره شيوه هاي مهار آب و تكنيك هاي به كار گرفته شده توضيح مي دهد: «يكي از شيوه هاي مهار آب، پخش سيلاب است. در مسيرهايي كه از لحاظ زمين شناسي قابليت نفوذپذيري خاك كم است، سيلاب راه مي افتد. اگر بتوانيم بندهايي با هزينه كم احداث كنيم، آب به سمت زمين هايي با نفوذپذيري بالا هدايت مي شود.ابتدا آب پشت بند (خاكريز) جمع مي شود، سپس كم كم به دل زمين نفوذ پيدا مي كند.
در فصل كشاورزي مي توان با احداث چاه از اين آب ها به صورت بهينه بهره برداري كرد. اين گونه سفره هاي آب زيرزميني كه هر ساله سطحشان پايين و پايين تر مي رود، تغذيه شده و جان دوباره اي مي گيرند، در غير اين صورت آب ها به سمت رودها جاري مي شوند.»
شيوه ديگري كه از طريق انحراف مسير سيلاب ها مي توان آب مورد نيازمان را تامين كنيم، احداث يك سري حوضچه است. حاجي كريمي استاد آب شناسي درباره اين تكنيك مي گويد: «در علم هيدرولوژي با توجه به كيفيت آب و مقدار رسوباتش و نيز جنس زميني كه قرار است در آن حوضچه احداث شود محاسباتي صورت مي گيرد تا عمق، پهنا و طول گودال حفر شده (حوضچه) دقيقاً مشخص شود. گاه آب تا 20 روز در اين گودال ها باقي مي ماند و كم كم به دل زمين نفوذ پيدا مي كند.
اين محاسبات هيدرولوژيكي براي اين است كه آب به اصطلاح چشم ذرات زمين را كور نكند و به راحتي نفوذ پيدا كند. بعضاً حوضچه ها پلكاني احداث مي شوند تا در يك حوضچه آب رسوب گذاري كرده و در حوضچه هاي بعدي آب زلال تر به دل زمين نفوذ پيدا كند. اين گونه سفره هاي آب زيرزميني با آب زلال تغذيه خواهند شد.»
شيوه سوم جمع آوري آب احداث گوراب است. آب هايي كه درصد رسوباتشان پايين است و با كيفيت تر تشخيص داده مي شوند، به سري چاه ها تزريق مي كنند تا مورد استفاده كشاورزي واقع شوند.
حاجي كريمي اطمينان مي دهد كه در استان ايلام به ويژه در منطقه دهلران طرح هاي خوبي براي تغذيه چاه ها و رونق بخشي به كشاورزي انجام شده كه مي تواند براي ساير مناطق كشور نيز الگو واقع شود.
اصلاح الگوي مصرف فرصتي
براي تقويت سفره هاي زيرزميني
دكتر نوذر ساماني استاد آب هاي زيرزميني و مدل هاي رياضي دانشگاه شيراز با اشاره به اين كه كشور مابه لحاظ تنوع اقليمي اش، پتانسيل متنوعي براي اجراي بسياري از طرح هاي آبخيزداري و آبخوانداري دارد، مي گويد: «براي تامين آب از خيلي از اين پتانسيل ها بهره برداري شده، خيلي از طرح هاي اجرايي به حد اشباع رسيده و بعضي از تكنيك هاي تامين آب هنوز اجرا نشده اند.ولي گره اصلي از اين جاست كه مديريت آب طي دهه هاي اخير صرفاً متوجه اجراي طرح هاي تامين آب بوده است.
وزارت نيرو همواره به اين انديشيده كه تا مي تواند آب مهار كرده و ذخيره كند.
هيچ گاه سياست هاي مديريت آب در كشور متوجه اصلاح و تغيير الگوي مصرف به طور خاص نبوده اند.»
وي ادامه مي دهد: «برخلاف تصور عموم مردم كه خيال مي كنند مصارف شهري اولويت دارد، در حال حاضر نزديك به 90درصد آب هاي ذخيره سازي شده به مصارف كشاورزي مي رسد. كشاورزي ما توسعه پيدا كرده و هر ساله جشن گندم برگزار مي كنيم، ولي واقعيت اين است كه رونق كشاورزي ما به قيمت از بين رفتن سفره هاي آب زيرزميني و خشك شدن تالاب ها و درياچه ها تمام شده است. براي مثال براي توليد يك كيلوگرم گندم در كشور، يك متر مكعب آب لازم است، در حالي كه مي توان آب مصرفي را به يك سوم تقليل داد.
كشاورزي ما هنوز به شيوه هاي سنتي صورت مي گيرد، بنابراين هزينه بردار محسوب مي شود، آن چنان كه حتي با اين نرخ بالاي برداشت با توجه به صرف سفره هاي آب زيرزميني برايمان نمي صرفد. از اين 90درصد آب مصرف شده در امور كشاورزي تنها 30درصد آب بهينه صرف كشاورزي مي شود و مابقي يعني نزديك به 70درصد به هرز مي رود. چاره اي نداريم جز اين كه الگوي كشاورزي مان با آموزش كشاورزان و مكانيزه كردن ابزار تغيير دهيم.»
ساماني به شيوه نادرست مصرف آب در شهرهاي كشورمان نيز اشاره كرده و مي گويد: «علاوه بر اين كه مردم الگوي مصرف درستي ندارند تأسيسات آبرساني شهري نيز دچار نقص و نشتي هستند. همين نقص ها باعث هرز رفتن آب به مقدار قابل توجهي مي شود. بايد فرسودگي تأسيسات آبرساني شهري نيز رفع شود.»
اين استاد آب هاي زيرزميني همچنان تاكيد مي كند: «به جاي اين كه به فكر مهار بيشتر آب ها باشيم، بهتر است الگوهاي مصرف را در بخش كشاورزي و نيز مصارف شهري تغيير دهيم. ضمن اين كه لازم است حق آب تغذيه تالاب ها و درياچه ها را جدا كنيم. در شرايط كنوني آن قدر مهار كرده ايم كه تالاب ها و درياچه ها با لبان خشك و ترك خورده چشم انتظار نم نم باران هستند.»
وي براي تغذيه سفره هاي آب زيرزميني نيز پيشنهاد مي دهد: «درست استفاده كنيم تا سفره هاي آب زيرزميني چند صباحي استراحت كنند. سال ها بايد بگذرد تا در پي بارندگي هاي پي درپي و مهار آب به شيوه آبخوانداري اين سفره ها جان تازه اي بگيرند.»
صرفه جويي راه حل تكرار شده اما ضروري
كشور ما در سال 1369به ازاي هر نفر بيش از 2 هزار مترمكعب در سال، آب تجديد شونده داشت، به دلايل متعددي در حال حاضر سرانه آب به ازاي هر نفر هزار و دويست متر مكعب تخمين زده شده است.
البته ناگفته نماند كه بحران آب يكي از بزرگترين چالش هاي كره زمين است و در آينده پيش بيني شده بسياري از جنگ ها بر سر آب صورت گيرد.
در چنين شرايطي با توجه به اين كه ما يك ملت با پشتوانه دستورات ديني و معنوي مان هستيم، بهتر است به اصلاح الگوي مصرف با جديت بيشتري بينديشيم و اين تغيير الگوي مصرف را يك وظيفه ملي و مذهبي بدانيم.بدون شك هر چيزي كه منجر به وابستگي ملت ما شود، جايز نخواهد بود.
بايد با حفظ منابع طبيعي و خدادادي كشورمان، استفاده بهينه و بهره برداري درست نه تنها خود را از ورطه فقر آب نجات دهيم، بلكه با همين ميزان آب هاي فراوان جاري به رونق اصولي كشاورزي و دامپروري در كشور دست پيدا كنيم.
گزارش روز

جوابيه وزارت آموزش و پرورش در تاييد گزارش روز كيهان

عطف به مطلب مندرج در آن رسانه مورخ 23/7/90 با عنوان «تحليل كاركردهاي انجمن اوليا و مربيان و چالش هاي پيش رو» به اطلاع مي رساند: اين وزارتخانه از تمامي مسائل و چالش هاي مطروحه در مقاله مذكور مطلع بوده و با برنامه ريزي هاي بلندمدت تلاش و همت خود را معطوف به رفع اين موانع و چالش ها نموده است. شائبه تشكيل انجمن براي تسهيل در دريافت پول توسط مديران مدارس مدت هاست كه عده قليلي به صورت فصلي به اين موضوع مي پردازند كه آن هم نه از روي عمد، كه به دليل اتخاذ رويه هاي نامناسب در جذب كمك هاي اولياي دانش آموزان است كه بدسليقگي نموده و اسباب نارضايتي والدين را فراهم مي سازند و تعميم آن به تمامي مدارس كشور و همه مديران ناديده گرفتن زحمات ارزنده اكثريت قريب به اتفاق آنان است.
بدون شك غالب وظايف پيش بيني شده در آيين نامه اجرايي انجمن هاي اوليا و مربيان دلالت بر نقش برنامه ريزي و نظارتي والدين دانش آموزان (عضو انجمن) در امور آموزشي و پرورشي مدرسه دارد، آگاه نبودن والدين از اين وظايف و عدم حساسيت لازم آنان در ايفاي نقش هاي تعريف شده ايرادي را متوجه قوانين موضوعه نمي كند.
طبق برنامه ريزي اين سازمان سعي مي شود تا با دانش افزايي اولياي دانش آموزان و تقويت نقش آنان و تعريف كارگروه هاي تخصصي و مهارتي نيز مشاركت حداكثري (فكري، مشورتي و مهارتي) والدين را جذب نمايد تا به نوعي شائبه تشكيل انجمن به بهانه دريافت پول را كم رنگ نموده و با فرهنگ سازي، ارائه اطلاعات رسمي و تنوير افكار عمومي از ايجاد شكاف ميان خانه و مدرسه جلوگيري نمايد كه بدون شك اين سازمان براي حصول اين اهداف نيازمند ياري صاحب نظران و رسانه هاي عمومي است.
خواهشمند است طبق قانون رسانه ها نسبت به درج جوابيه اين مركز اقدام لازم صورت گيرد.