ضرورت بررسي بيماريهاي خاص در نوزادان و كودكان- بخش نخست
تپش قلبي كوچك با تيغ تيز جراحي

صديقه توانا
بدن نرم، سفيد و مخملين فرشته هاي كوچك آسماني، روي تخت هاي سرد و آهنين بيمارستان و زير دستگاه هاي تنفس و اكسيژن وآنژيوكت هاي كوچك سرم توي رگ نازك گلبرگ هاي دستان كوچكشان كه هنوز خيلي گرماي دست مادر را حس نكرده، اما زير دستان پرمهر و محبت پرستاران همچو مادر تر و خشك مي شوند، دلم را ريش ريش و آشوبي در جانم به پا مي كند.
علي نوزاد يك ماهه اي است كه قفسه سينه كوچكش را شكافته اند و تحت عمل جراحي قلب باز قرار گرفته است، جاي بخيه ها خطي از درد و رنج دربدن نحيفش به جاي گذاشته است. سوراخ هايي كه در پهلو و پاهاي لاغر و كوچكش ايجاد شده، زخمي از نارسايي هاي ژنتيكي و ارثي برايش به يادگار گذاشته اند كه اين زخم ها همچون خنجري بر دلم فرو مي رود. سرفه هاي خلط دار نوزاد 4 ماهه ديگر كه در گوشه اي از اتاق سي آي سي يو خوابيده بر روحم چنگ مي زند... نه طاقت ديدن اين همه درد و رنج نوزاد سينه شكافته را دارم و نه به راحتي مي توانم حس كنجكاوي ام را فرو بنشانم. به راستي پلك هاي حرير اين گل هاي بهشتي كه تازه از بيهوشي باز شده به كدامين طرف مي چرخد. آيا اين نوزادان پاك تر از گل مي توانند در آينده با دستگاهي كه در قلب نازك و شيشه اي خود دارند وارد اين دنياي پرتلاطم شوند؟
هميشه تصور مي كردم عمل قلب باز، پيوند قلب، آنژيوگرافي، بالن زدن و فنرگذاشتن در قلب فقط در اشخاص ميانسال و بعضا سيگاري كه سرد و گرم روزگار را بسيار چشيده اند و در درياي مواج زندگي خود را اسير تلاطم ها نموده اند، صورت مي گيرد يا بعضي از بيماري هاي قلبي به سراغ كساني مي آيد كه به خاطر عوامل محيطي، بالا و پايين هاي زندگي، استرس هاي كاري و تغذيه غلط و هزار و يك دليل معقول و نامعقول ديگر چوب حراج بر سلامتي خود مي زنند، اما نشنيده و نديده بودم كه نوزادان تازه متولد شده يا چند ماهه كه به دور از تمام دغدغه هاي زندگي، تازه پا به اين دنياي شلوغ و پرهياهو مي گذارند هم مجبور باشند زير تيغ جراحي بروند و منتظر پيوند قلب براي شروع حيات باشند و عمل قلب باز انجام دهند و صداي تيك تاك قلبشان را با صداي تيك تاك ساعت كوك كنند.
شيوع بيماري هاي قلبي و دلايل ابتلا نوزادان و كودكان به انواع و اقسام ناراحتي ها و نارسايي هاي قلبي، چگونگي عمل قلب باز در مراكز درماني و بررسي بيماري هاي خاص كودكان مهم ترين سرفصل هايي است كه در چند شماره گزارش پيش رو به آن مي پردازيم.
پزشكان پنجه طلايي
ساعت 8 صبح به همراه سيدحسين هاشمي، عكاس روزنامه به مركز طبي كودكان (بيمارستان دكتر قريب) و يكي از بزرگ ترين قطب هاي علمي طب اطفال كشور مي رويم. خيلي سريع پس از انجام هماهنگي هاي لازم، پشت در اتاق عمل قلب كودكان كه مجهز به آخرين تكنولوژي هاي روز دنياست قرار مي گيريم. البته آقاي دكتر كيهان صيادپور، فوق تخصص قلب كودكان و عضو هيئت علمي دانشگاه در تمام مراحل بازديد از بخش هاي مختلف علي رغم مشغله كاري زياد، اطلاعات لازم را در اختيارم قرار مي دهد.
لباس و كفش مخصوص و استريل (گان) مي پوشيم و وارد بخش جراحي قلب مي شويم، نوزاد 40 روزه اي را براي عمل آنژيوگرافي به اتاق عمل مي آورند، اجازه ورود به اتاق عمل را ندارم اما از پشت شيشه مي توانم شاهد فعاليت پزشكان پنجه طلايي باشم كه چگونه دستان توانمند خود را روي بدن ظريف و كوچك نوزاد 40 روزه به حركت درمي آورند و حياتي ترين عضو يك موجود را درمان مي كنند.
قبل از اينكه دكتر صيادپور وارد اتاق عمل شود، متخصص بيهوشي، دستياران، پرستاران و دانشجويان لباس اپرون (ضداشعه) مي پوشند، دست ها را مي شويند و وارد اتاق عمل مي شوند. دو پرستار نوزاد را از لاي پتو خارج كرده و روي تخت مخصوص مي خوابانند بچه هنوز دست و پا مي زند و از پشت شيشه دلم غنج مي رود. دلم مي خواست مي توانستم دست هاي كوچكش را بو كنم، مي داني چرا؟ مادرم هميشه مي گويد، بوي بچه كوچولو، آن هم نوزاد تازه متولد شده و آب چهل نريخته عطر گل محمدي دارد، بوي عطر نوزادان، بويي خالص و ناب از پاكي است. بغضم مي تركد، نمي توانم احساسم را كنترل كنم، به محض اينكه دستگاه بيهوشي روي دهان نوزاد قرار مي گيرد، دقايقي بعد دست ها و پاهايش از حركت مي ايستند، نوزاد به خواب آرامي فرورفته است پلك هاي نازك تر از گلش سنگين مي شوند و دستيار چسب بر پلك هايش مي زند و پزشكان مقدمات اوليه آنژيوگرافي را انجام مي دهند. قطرات اشك صورتم را نمناك مي كند، روي صندلي پشت شيشه مي نشينم تا براي اولين بار از روي صفحه مانيتور ببينم چطور لوله اي را از كشاله ران وارد بدن و سپس قلب يك نوزاد مي كنند و...
خدايا آنچه مي بينم باورم نمي شود، اما همه اين توفيقات و پيشرفت هاي علمي كه به واسطه آن جان نوزادان از مرگ حتمي نجات پيدا مي كند، فقط به مدد پروردگار و تخصص پزشكان ايراني است كه پس از سال ها تجربه، تلاش و كار عاشقانه و شبانه روزي دراين مركز حاصل شده است و اگر بگويم عشق، ايمان و پشتكار را در نگاه تك تك پزشكان و پرستاران بيمارستان ديدم، هيچ گزافه نگفته ام.
آنژيوگرافي براي نوزاد 40 روزه
همه چيز در اتاق عمل مهياست تا عمل آنژيوگرافي روي اين نوزاد پسر انجام شود، اما قبل از اينكه آقاي دكتر صيادپور وارد اتاق عمل شود، از او مي خواهم اگر مقدور است در مورد عمل آنژيوگرافي اطلاعاتي را در اختيارم قرار دهد. وي كه با رويي گشاده و با صبر و حوصله به سؤالاتم پاسخ مي دهد، در توضيح اين عمل مي گويد: «در عمل آنژيوگرافي از كشاله ران نوزاد لوله اي مخصوص را وارد قلب او مي كنيم تا بتوانيم از طريق آن از حفره ها نمونه خون بگيريم و فشار حفره ها را اندازه گيري نماييم. سپس با استفاده از يك دستگاه ماده اي حاجب (رنگي) را تزريق مي كنيم تا بتوانيم فيلمبرداري كنيم و عكس رنگي بگيريم تا بتوانيم شكل قلب و عوارض را به صورت دقيق بررسي كرده و تصميم بگيريم آيا اين بيمار نياز به عمل قلب باز دارد يا خير؟ و اگر قرار باشد عمل شود، اگر اورژانسي است بايد سريع اين كار صورت گيرد در غيراين صورت بعداز چند روز ديگر عمل قلب انجام مي شود، اما نكته قابل توجه اين است كه از اتاق عمل تا جراحي قلب فقط 5 ثانيه فاصله زماني است و اين دسترسي سريع به امكانات در كمتر كشوري وجود دارد.
از او مي پرسم بعداز عمل آنژيو، بيمار پس از چند روز مرخص مي شود كه مي گويد: «اگر نياز به مراقبت ويژه و درمان خاص نداشته باشد، پس از 5 روز از بيمارستان مرخص مي شود و به طوركلي طول درمان از 2 تا 5 روز است.»
چشم اميد به بهبودي نوزادان
خانم مريم، نوعروس و مادر نوزاد دو ماهه اي است كه كنار تخت نوزادش با گردني كج و بغضي فروخورده در گلو نشسته است، و به برق نگاه طفل معصومش كه سرم در دست دارد نگاه مي كند، و در كنار همان تخت مادري ديگر از فرط خستگي يا شايد هم غصه درد و رنج فرزندش دقايقي تن كوفته را به دست خواب مي سپارد تا لختي روي نيمكت كنار تخت دلبندش بيارامد و تجديد قوايي كند تا بعد صبورانه تر بتواند به درمان فرشته و اميد كوچكش بپردازد و راه پر پيچ و خم بهبودي فرزندش را طي كند.
همين كه مي خواهم از مريم بپرسم فرزندش چه مشكلي دارد، چشمان نگرانش به ترنم اشك مي نشيند و قطرات شبنم گونه اشكش صورت خسته اش را خيس مي كند، كمي به خودم جرأت مي دهم و از مشكل فرزندش مي پرسم، در يك كلمه مي گويد: «فردا بايد عمل قلب باز شود يكي از دريچه هاي قلبش گرفته و حفره هايي دارد كه نياز به جراحي ويژه دارد...» و گريه امانش نمي دهد.
ديگر نمي توانم صبر كنم، و جرأت پرسيدن سؤالي ديگر، نه از او و نه از ديگر مادراني دارم كه در اين بخش كنار تخت بچه هايشان با چشماني نگران از قاب پنجره دلشان به بيرون نگاه مي كنند و منتظر بهبودي آينده فرزندان خود هستند. اما در چشم مادران فقط و فقط اميد به بهبودي نوزادان فرشته هاي آسماني موج مي زند.
علائم بيماري هاي مادرزادي قلب
قلب اندام اصلي دستگاه گردش خون است. با هر ضربان قلب خون به سراسر بدن فرستاده مي شود و اكسيژن و مواد غذايي به همه سلولهاي بدن مي رسد. قلب معمولاً بين 60 تا 100 بار در دقيقه مي زند، اما بر حسب ضرورت مي تواند تندتر هم بزند. تعداد ضربان قلب صدهزار بار در روز و بيشتر از 30ميليون بار در سال و حدود 5/2ميليارد بار در يك عمر هفتاد ساله است.
دكتر رضا شعبانيان فوق تخصص قلب اطفال در درمانگاه قلب اطفال مشغول معاينه نوزادان و كودكاني است كه براي ويزيت اوليه و اكو به اين قسمت مراجعه مي كنند. از وي خواهش مي كنم اگر مزاحمتي براي كارش ايجاد نمي شود، توضيحاتي درمورد علائم بيماري هاي مادرزادي قلب بدهد. اين متخصص با اشاره به اينكه اغلب بيماري هاي قلبي نوزادان مادرزادي است، مي گويد: «بيماري هاي مادرزادي قلب ناهنجاري هايي هستند كه در ساختار قلب از بدو تولد وجود دارد. اين بيماري ها هنگام رشد جنين در رحم مادر به وجود مي آيد و معمولاً هم دليل آن ناشناخته است. البته گاهي به علت اختلالات ژنتيك است، اما اغلب به اين دليل نيست. آنچه در بيماري هاي مادرزادي قلب مشترك است، روند رشد غيرطبيعي و ناقص قلب و يكي از نشانه هاي رايج اين بيماري صداي غيرعادي قلب است كه به هنگام معاينه پزشكي مشخص مي شود.»
از دكتر شعبانيان سؤال مي كنم آيا بيماريهاي قلبي در دوران جنيني قابل تشخيص هستند كه در پاسخم مي گويد: «بعضي از بيماري هاي قلبي در جنين باعث بروز علائمي مي شود، به عنوان مثال اگر در جنين دريچه سمت راست قلب (تري كوسپيد) دچار نارسايي شود، مي تواند باعث نارسايي قلب جنين و در نهايت باعث تجمع مايع در قسمت هاي مختلف بدن جنين گردد كه اين بيماري از طريق اكوكارديوگرافي جنين قابل تشخيص است، درحالي كه اكثر بيماري هاي مادرزادي قلب در جنين علامتي ايجاد نمي كنند ولي برحسب نوع بيماري ممكن است علائم آنها ماه ها، يا سال ها بعد از تولد ايجاد شود.»
از اين فوق تخصص قلب مي پرسم يك مادر كه نوزادي چند روزه يا چند ماهه دارد، چگونه مي تواند از روي ظاهر فرزندش پي به ناراحتي قلبي او ببرد و آيا اصلاً چنين چيزي امكان پذير است؟ كه در پاسخم مي گويد: «تعداد زيادي از نوزاداني كه بيماري مادرزادي قلبي دارند ممكن است هيچ گونه علائم باليني در روزهاي اول بعد از تولد نداشته باشند و فقط در معاينه قلب نوزاد پزشك ممكن است به صداي غيرطبيعي قلب پي ببرد. به همين دليل در اغلب زايشگاه ها و بيمارستان ها قبل از ترخيص تمام نوزادان توسط پزشك ويزيت مي شوند.»
وي در ادامه مي گويد: «بعضي از شيرخواران مبتلا به بيماري مادرزادي قلب در روزهاي اول بعد از تولد دچار كبودي مي شوند كه در اغلب موارد با افزايش سن بيمار شدت كبودي افزايش پيدا مي كند، اگرچه كبودي مختصر در انتهاي دست ها يا پاها اغلب ناشي از سرما بوده و معمولاً نگران كننده نمي باشد.»
دكتر شعبانيان به يكي ديگر از علائم بيماري مادرزادي قلب در شيرخواران اشاره مي كند و خاطرنشان مي سازد: «اين علامت «تنگي نفس» يا افزايش تعداد تنفس مي باشد كه معمولاً در زمان تغذيه و شيرخوردن، تعداد تنفس باز هم افزايش پيدا مي كند.«خستگي زودرس» يكي ديگر از علائم بيماري مادرزادي قلب است كه اغلب شيرخوار موقع شير خوردن خيلي زود دچار خستگي مي گردد، لذا از ادامه شير خوردن خودداري مي كند و به علت خستگي به خواب مي رود و چون سير نشده به دليل گرسنگي خيلي زود از خواب بيدار مي شود و همين مسئله باعث اختلال شيرخوار شده و ممكن است با بيماري هاي ديگر از جمله دل درد شيرخواري قابل اشتباه باشد.» دكتر شعبانيان مي گويد: «اختلال در وزن گيري» يكي ديگر از علامت هاي بيماري هاي مادرزادي قلب است. البته وزن گيري نامناسب علل بسيار متعدد دارد و بايد علت آن برحسب شرايط خاص هر بيمار مورد بررسي قرار گيرد. علت كاهش وزن در بيماران قلبي به دليل كاهش اشتها، عفونت هاي مكرر تنفسي، افزايش فعاليت قلب، كاهش جذب موادغذايي از روده و غيره باشد.»
بيماري هاي قلبي در كودكان و نوجوانان
در مركز طبي كودكان از نوزاد يك روزه و تازه متولد شده تا كودكان و نوجوانان 13، 14ساله كه مبتلا به بيماري هاي قلبي مي باشند نيز تحت مداوا و درمان قرار مي گيرند.
اما سؤالي كه در اينجا مطرح مي شود اين است كه آيا علائم اين بيماري ها در كودكان هم شبيه علائمي است كه در شيرخواران وجود دارد يا باتوجه به اينكه اين كودكان از رشد جسمي برخوردارند اين علائم متفاوت است.
پاسخ اين سؤال را دكتر مريم ميرشفق، متخصص بيماري هاي قلبي و عروقي كودكان مي دهد. وي در گفت وگو با گزارشگر كيهان با بيان اينكه بعضي از علائم بيماري هاي مادرزادي قلب در كودكان ممكن است مشابه شيرخواران باشد، مي گويد: «در اين گروه سني يكي از علايم شايع تنگي نفس در زمان فعاليت مي باشد، طوري كه اين بيماران ممكن است نتوانند پا به پاي همكلاسي هاي خود به فعاليت هاي ورزشي ادامه دهند.» دكتر ميرشفق اضافه مي كند: «درد قفسه سينه يكي ديگر از علائم بيماري هاي قلبي است كه معمولاً در زمان فعاليت اتفاق مي افتد، البته در كودكان برخلاف بزرگسالان مبتلا به بيماري قلبي درد قفسه سينه شايع نيست و درصورت وجود، معمولاً علت غيرقلبي دارد. «طپش قلب» نيز يكي ديگر از علائم بيماري قلبي در كودكان مي باشد كه بيشتر در زمان فعاليت تشديد پيدا مي كند. و «تعريق فراوان» نيز مي تواند يكي از علائم بيماري قلبي باشد.» اين متخصص قلب و عروق مي گويد: «بايد توجه داشت كه در يك كودك مبتلا به بيماري قلبي ممكن است يك يا چند تا از علائم فوق به طور همزمان وجود داشته باشد. البته نبودن هيچ كدام از علائم فوق در يك كودك به ظاهر سالم نمي تواند رد كننده بيماري قلبي باشد. در واقع تعداد زيادي از كودكان مبتلا به بيماري مادرزادي قلبي در ظاهر هيچ علامتي ندارند و زماني كه به علت ديگري مثل سرماخوردگي به پزشك مراجعه مي كنند، در معاينه قلب به بيماري قلبي آنها پي برده مي شود.»
وي به خانواده ها توصيه مي كند: «با خودداري از نگراني بيهوده، عاقلانه ترين راه اينكه در كودكاني كه احتمال بيماري مادرزادي قلبي زياد مي باشد (سابقه بيماري مادرزادي قلبي در والدين يا فرزندان قبلي، داشتن بيماري ژنتيكي يا كروموزومي، داشتن اختلالات مادرزادي در چند ارگان بدن) يا علايم بيماري قلبي دارند، با مراجعه به پزشك متخصص زودتر بيماري تشخيص و درمان لازم انجام شود.»
گزارش روز