آسيب شناسي اجراي فريضه امر به معروف و نهي از منكر در جامعه (بخش نخست)
وظيفه همگاني در انجام يك تكليف شرعي

صديقه توانا
نقش هر مسلمان در تعيين سرنوشت جامعه و تعهدي كه بايد در پذيرش مسئوليت هاي اجتماعي داشته باشد، ايجاب مي كند كه او ناظر و مراقب همه اموري باشد كه پيرامون وي اتفاق مي افتد. اين مطلب در فقه اسلامي تحت عنوان امر به معروف و نهي از منكر مطرح شده و از مهم ترين فرايضي است كه وجوب كفايي آن ضرورت دين شناخته شده و ضامن بقاي اسلام است.
قرآن كريم در سوره توبه آيه 71 در بيان صفات ممتاز مؤمن مي فرمايد: «مردان و زنان با ايمان ولي (يار و ياور) يكديگرند، امر به معروف و نهي از منكر مي كنند و نماز را برپا مي دارند و زكات را مي پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مي كنند. با توجه به اين آيه شريفه، افراد مؤمن به سرنوشت يكديگر علاقه مند بوده و به منزله يك پيكر مي باشند؛ پيوند سرنوشتها موجب مي شود كه تخلف و انحراف يك فرد در كل جامعه تاثير بگذارد، چنان كه يك بيماري واگيردار در صورتي كه معالجه نگردد از فرد به جامعه سرايت نموده و سلامت آن را به خطر مي اندازد.
پيامبر اعظم(ص) دراين زمينه مي فرمايد: يك انسان گنهكار درميان مردم همانند فرد ناآگاهي است كه با گروهي سوار كشتي شده و آنگاه كه كشتي در وسط دريا قرار مي گيرد، تبري برداشته و به سوراخ نمودن جايگاه خود مي پردازد، هركسي به او اعتراض مي كند، او در پاسخ مي گويد، من در سهم خودم تصرف مي كنم؛ به يقين اين يك حرف احمقانه است، اگر ديگران او را از اين عمل خطرناك باز ندارند طولي نمي كشد كه همگي غرق مي شوند.
بدون ترديد وضعيت امر به معروف و نهي از منكر و احياي اين تكليف شرعي كه در قرآن بسيار بر آن تاكيد شده تا حدودي مورد غفلت قرار گرفته و موانع متعددي در سر راه انجام اين فريضه واقع شده است.
ضرورت بررسي موانع موجود براجراي امر به معروف و نهي از منكر در جامعه، و راهكارهاي نهادينه شدن فرهنگ آن بين مردم از مهم ترين محورهاي مورد بحث در چند شماره گزارش پيش رو است.
بايدها و نبايدها
طبق تعريفي كه كارشناسان مسائل ديني ارائه كرده اند، معروف و منكر كه دو مفهوم متقابلند در لغت به معناي شناخته شده و ناشناخته مي باشند و در اصطلاح كارهايي كه نيكي يا زشتي آنها توسط عقل يا شرع شناخته شده باشند، به ترتيب معروف و منكر ناميده مي شوند.
همچنين آنها اعتقاد دارند به كارگيري لفظ معروف و منكر در امور مربوط به بايدها و نبايدهاي دين، بدين لحاظ است كه فطرت پاك انساني با كارهاي معروف آشنا و مانوس و بازشتي ها و امور ناپسند بيگانه و نامأنوس است. بنابراين معروف و منكر قلمرو وسيعي دارد و در محدوده عبادات با يك سري از گناهان كبيره نمي گنجد.
معروف شامل امور اعتقادي، اخلاقي، عبادي، حقوقي، اقتصادي، نظامي و امور فرهنگي مي شود و منكر نيز شامل منكرات اقتصادي، عبادي، اخلاقي و... مي شود و در مجموع مي توان از معروف و منكر به ارزشها و ضدارزشها تعبير نمود.
مسئولان بايد براي مردم الگو باشند
جلوي دراصلي دانشكده الهيات با چند خانم دانشجو سوژه گزارش را مطرح مي كنم. ابتدا كمي طفره مي روند و كمبود وقت را بهانه قرار مي دهند، اما يكي از دختران آمادگي خود را اعلام مي دارد و در پاسخ به اين پرسش كه چرا امر به معروف و نهي از منكر در جامعه مورد غفلت واقع شده اين طور مي گويد: «اين به عملكرد برخي از مسئولان فرهنگي برمي گردد، مسئولان بايد براي مردم الگو باشند مثلا اگر در محافل فرهنگي و رسانه ها مطرح مي شود، اسراف و تبذير بد است، در وهله اول بايد جلوي ريخت و پاشهاي اضافه در نهادها و دستگاه هاي مختلف گرفته شود، يا اگر مي خواهيم با بدحجابي و بي حجابي مبارزه كنيم بايد با ابزارهاي فرهنگي و كار كارشناسي شده وارد شويم.»
دوست دانشجوي ديگري كه خود را محمدي معرفي مي كند در تاييد سخنان هم كلاسي اش اضافه مي كند: «آنچه كه براي احياي امر به معروف و نهي از منكر در زمانه فعلي به آن نياز داريم گسترش فرهنگ آن در جامعه است، يعني در وهله اول بايد به فكر ترويج فرهنگ صحيح امر به معروف و نهي از منكر بود، به بيان ديگر بايد گفت كه هركس اگر شاهد رفتار ناهنجاري از سوي شخصي در جامعه بود به او تذكر دهد و فرد را متوجه اشتباهش كند، هرگاه اين فرهنگ نهادينه شد كه خودسازي و اصلاح را از خودمان شروع كنيم، مطمئن باشيم، امر به معروف و نهي از منكر واقعي در جامعه پياده مي شود.
مسائل فرهنگي و بخصوص ديني چون مبتني بر انديشه و روح آدمي است با منحصر ساختن راه حل ها به ابزارهاي اجبار و قوه قهريه قابل اجرا نيست. آن چيزي كه فرد را به يك ديندار واقعي تبديل مي كند معرفتهاي ديني است.»
دكتر محمدرضا كرمي استاد دانشگاه و مشاور حوزه جوانان وزارت ورزش و جوانان با بيان مطلب فوق كه در واقع تاييدي برنقطه نظر چند دانشجو است، به گزارشگر كيهان مي گويد: «مكانيزم هايي كه در اسلام براي تحقق مباني ديني داريم، صرفا به آن بخشي از احكام برمي گردد كه عمل نكردن به آن تأثير اجتماعي دارد. اما درجايي كه فرد بايد در حوزه هاي فردي و شخصي به تعالي برسد، شارع مقدس مكانيزم هاي تنبيهي در اسلام لحاظ نكرده است. مثلا اگر كسي در خلوت نماز نخواند تنبيهي از نظر شرعي براي آن لحاظ نشده است اما مجازات اخروي دارد، اما اگر به صورت علني و در ظاهر اين كار را انجام دهد و مدام بي نمازي كند، آن وقت شارع مقدس براي برخورد با آن راهكاري قرار داده است و در اينجاست كه مسئله امر به معروف و نهي از منكر مطرح مي شود.»
امر به معروف و نهي از منكر
يك اهرم حكومتي نيست
دكتر كرمي در ادامه توضيحات خود مي گويد: «دراينجاست كه بايد مسئله امر به معروف و نهي از منكر را به عنوان يك باور ديني تلقي كرد و آن را يك مكانيزم حكومتي براي جلوگيري از فساد ننگريم.»
مشاور حوزه جوانان وزارت ورزش و جوانان خاطرنشان مي كند: «اگر ما معرفت ديني را بالا ببريم، اعتقادات و ايمانمان را قوي كنيم حتما امر به معروف و نهي از منكر در جامعه جدي تر و عملي تر خواهد شد و اين امر نياز به اين دارد كه از سطوح بسيار پايين جامعه اين كار آغاز گردد و در مورد مسائل ابتدايي و روزمره شروع شود، مثلا در مدارس ابتدايي و مسائل ساده تر مثل رعايت حقوق ديگران؛ آرام آرام اين فرهنگ بين جوانان و نوجوانان نهادينه شود و از يك علم صرف به يك معرفت تبديل شود، يعني علمي كه با عمل همراه است و در جان اين فرد ريشه دارد.»
دكتر كرمي خاطر نشان مي كند: «در نهايت هرچه اين افراد بزرگ تر شوند، با مسائل گسترده تر و عميق تري روبه رو مي شوند و اين معرفت نهادينه شده آنها را كمك خواهد كرد تا اين فريضه را به نحو احسن به جا آورند.»
اين استاد دانشگاه با اشاره به اينكه نمونه موفق امر به معروف و نهي از منكر قوانين راهنمايي و رانندگي است تصريح مي كند: «عناوين و قوانيني كه در سيستم راهنمايي و رانندگي وضع شده به معناي واقعي يك امر به معروف و نهي از منكر در حوزه مسائل اجتماعي است و تاثير آن به طور جدي مشهود است و به نظرم كارشناسان ديني و فرهنگي بايد اين مدل فرهنگ ساز را از دوران كودكي سرلوحه كار خود قرار دهند.
چالش هاي اجراي امر به معروف و نهي از منكر
يكي از اصول اساسي اسلام امر به معروف و نهي از منكر است، به گونه اي كه حضرت امام حسين(ع) جانش را در راه اجراي آن گذاشت. از آيات قرآني به دست مي آيد كه بسياري از پيامبران از جمله حضرت شعيب(ع) و حضرت لوط(ع) در دو حوزه امور اقتصادي و اخلاقي از سوي جامعه خود مطرود و حتي سنگسار شدند؛ زيرا فضاي جامعه چنان آلوده شده بود كه ديگر قابليت اصلاح را نداشته است و ارزش ها و هنجارها به ضدارزش و ضدهنجار تبديل شده بود. همين مشكل را پيامبراني چون حضرت نوح(ع) داشتند به گونه اي كه مردم جامعه نه تنها خود اهل كفر اعتقادي و فجور رفتاري بودند، بلكه كودكان خويش را براساس آن تعليم و تربيت مي كردند.
حجت الاسلام جواد طيبي محقق و پژوهشگر مسائل ديني در قم در گفت وگو با گزارشگر كيهان به چالش هاي پيش روي اجراي فريضه امر به معروف و نهي از منكر اشاره مي كند و مي گويد: «مشكل اساسي كه همواره امر به معروف و نهي از منكر با آن مواجه بوده و هست، داراي ابعاد چندگانه اي است؛ زيرا اين مشكل گاه در حوزه شناختي و گاه در حوزه عملكردي و رفتاري مي باشد. در حوزه شناختي مهم ترين مشكل را مي بايست در عدم شناخت معروف و منكر از سوي افراد يا خطا و اشتباه در تطبيق آن يافت. در حوزه رفتاري و عملكردي نيز مي بينيم كه براساس ميزان و شدت و سطح اهميت معروف و منكر برخورد صورت نمي گيرد؛ يا آن كه اجراي معروفي يا ترك منكري نيازمند بسترهايي است كه فراهم نيامده است.»
وي اضافه مي كند: «كسي كه امر به معروف و نهي از منكر مي كند مي بايست افزون بر شناخت اموري كه معروف و پسنديده است يا اموري كه منكر و ناپسند مي باشد، درصد اهميت و ارزش آن را در جامعه بشناسد و براساس اهميت و سطح ارزشي آن، كنش ها و واكنش هاي خود را سامان دهد و تنظيم نمايد؛ زيرا برخي از منكرات از درجه تاثيرگذاري بر فرد و جامعه از برخي ديگر از منكرات شديدتر و قوي تر است. بنابراين واكنش ها نسبت به منكرات كم تاثير تر مي بايست آسان تر و مجازات كمتري در پي داشته باشد. از اين روست كه در اسلام براساس شدت و ضعف تاثيرگذاري، مراحل و مراتب و مجازات تعيين شده است.»
اين پژوهشگر ضمن ارائه تعريفي از معروف و منكر تصريح مي كند.
«معروف به هر عمل پسنديده اي گفته مي شود كه عقل و عقلاء و شريعت آن را به عنوان امري پسنديده شناخته و به عنوان يك ارزش و هنجار آن را تاييد و امضا كرده است. در برابر منكر به هر عمل ناپسند و زشتي گفته مي شود كه عقل و عقلاء و شارع آن را زشت و ناپسند مي شمارد. اما هرگز درجه اهميت معروف و ارزش هاي آن ها برابر و يكسان نيست؛ زيرا سطح و درجه بندي آن ها براساس تأثيرات آن بر روند فكري و رفتاري تعيين مي شود. در مسئله منكرات نيز همين درجه بندي ملاحظه مي شود و عقل و عقلاء و شارع هرگز همه منكرات يا امور معروف را در يك سطح ندانسته و واكنش هاي يكساني به آنها نشان نداده است.
بنابراين، يكي از چالش هاي مهم در اجراي امر به معروف و نهي از منكر آن است كه به سطوح و درجات ارزشي يا ضدارزشي معروف و منكر توجه نمي شود.»
وي ادامه مي دهد: «ديگر چالش عمده را مي بايست در عدم بسترسازي اجراي معروف يا ترك منكر جست وجو كرد. آموزه هاي قرآني به ما مي آموزد كه براي اجراي هر معروفي در جامعه مي بايست شرايط و لوازم و مقتضيات آن فراهم آمده و موانع اجراي معروف حذف شود. اگر در جامعه اي فقر و فحشاء زياد شد مي بايست براي حذف اين منكر و تحقق معروف، شرايط و بسترهاي آن فراهم آيد.
حجت الاسلام طيبي مي گويد: «هنگامي كه منكري را ديديم به جاي آن كه سرزنش كنيم، مي توانيم معروف را به افراد نشان دهيم و امكان انجام آن را نيز فراهم آوريم. پس تأكيد بر معروف و آشناسازي با آن و فراهم آوري بسترهاي تحقق معروف در عمل اقدام به منكرزدايي از جامعه كنيم.»
اين پژوهشگر مسائل ديني در ادامه سخنان خود اين طور توضيح مي دهد:
«نكته ديگر كه خود يك چالش مهم در حوزه امر به معروف و نهي از منكر است، انحصار امر به معروف به نهاد و مراكز خاص است. هر چند كه خداوند در آيه 104 سوره آل عمران، بر ايجاد نهاد و سازماني از مؤمنان جهت امر به معروف و نهي از منكر سخن به ميان آورده است، ولي بايد توجه داشت كه اصل امر به معروف و نهي ازمنكر، اصل عمومي است و هر مؤمن و عضوي از جامعه نسبت به عضو ديگر جامعه از اين جهت ولايت دارد. بنابراين، بايد همگان نه تنها معروف و منكر را بشناسند بلكه مي بايست به حكم ولايت متقابل ديگران را به معروف دعوت كنند و از منكر بازدارند. اين مطلب را از همين آيه و نيز آيه 71 سوره توبه مي توان به دست آورد. اين اصل ضامن بقاي جامعه و سلامت آن است، از اين روست كه خداوند جامعه نمونه را جامعه اي مي داند كه امر به معروف و نهي از منكر در آن نهادينه و فرهنگ شده است.»
ستاد فقط سياستگذاري مي كند
نه كارهاي اجرايي
ستاد احياء امر به معروف و نهي از منكر از سال72 تشكيل شده است، اما آيا اين ستاد طي 18سال فعاليت توانسته در مأموريتهاي خود كارآيي لازم و كافي را داشته باشد؟ چرا اين ستاد آن گونه كه بايد و شايد اثرگذاري عميقي در فرهنگ عمومي جامعه نداشته است؟ اين سؤالي است كه از حجت الاسلام جواد صادق زاده معاون امور استانهاي ستاد احياء امر به معروف و نهي از منكر آن هم در يك مأموريت كاري پرسيدم. وي كه براي شركت در يك همايش دانشجويي در خصوص احياي فريضه امر به معروف و نهي از منكر در كرمان حضور دارد، خيلي كوتاه در پاسخ به سؤال فوق مي گويد: «وظيفه اصلي ستاد سياستگذاري در كشور است نه اجراي آن، بنابراين ستاد فقط براي احياي اين فريضه سياستگذاري مي كند اما وظيفه اجراي اين فريضه برعهده كل نهادها، ارگانها و دستگاه هاي كشوري است و البته خود مردم هم در كنار اين دستگاه ها بايد وظيفه اجرا را برعهده گيرند.»
وي به سؤال ديگري كه چرا اين ستاد تاكنون نتوانسته به وظيفه خود به نحو مطلوب عمل كند اين طور جواب مي دهد: «هر چند ستاد از سال72 تأسيس شده است، اما قدرت، اعتبارات و نيروي ستاد در آن حد نيست كه بتواند از عهده كار به نحو مطلوب برآيد، ضمناً فكر مي كنيد مگر عده و عده ستاد چقدر است كه بتواند از عهده مسئوليتش بركل كشور برآيد!»
وي مي گويد: «اين فريضه، مطابق با اصل هشتم قانون اساسي است و ستاد بايد به صورت يك سازمان درآيد، و در مجموع بتواند سياستگذاري ها را اجرا كند. اما در حال حاضر ما فقط يك ستاد هستيم و در مسائل اجرايي دخالت نمي كنيم.»
وي تأكيد مي كند: براي اجراي فريضه امر به معروف و نهي از منكر تمام مسلمانان، دولت، مجلس، قواي سه گانه همه بايد وارد صحنه شوند تا بتوانند اين فريضه بزرگ الهي را احيا و اجرا كنند.»
حجت الاسلام صادق زاده با اشاره به اينكه البته ستاد اقداماتي از قبيل چاپ بروشور، برپايي مجالس وعظ و سخنراني در خصوص موضوع امر به معروف و نهي از منكر را طي سالهاي قبل در دستور كار خود قرار داده است، خاطرنشان مي كند: «ستاد تاكنون دهها همايش دانشجويي و بنرهاي تبليغاتي در سطح شهرهاي مختلف برگزار و نصب كرده است، و ما هم قبول داريم اقدامات كم است، اما اين بي انصافي است كه بگوييم ستاد هيچ كاري نكرده است.»
گزارش روز