آسيب شناسي اجراي فريضه امر به معروف و نهي از منكر در جامعه (بخش پاياني)
تكليفي ديني و رسالتي اجتماعي

صديقه توانا
«پيروان حماسه عاشورا با الهام از حماسه امام حسين«ع» نبض تپنده پر حركت جامعه اسلامي اند و نسبت به جريان امور وضعيت فرهنگي و سياسي حساسيت نشان مي دهند و با حضور دائم در ميدان امربه معروف و نهي ازمنكر، عرصه را بر فسادآفرينان تنگ مي سازند چون مي دانند كه عقب نشيني و سكوت در اين جبهه پيشروي و گستاخي دشمنان حق و فسادگران را به دنبال دارد. تذكر لساني حداقل عمل به تكليف در اين گونه شرايط است و اگر اين وظيفه ترك و فراموش شود، حدود الهي تعطيل شده و احكام خدا مورد تحقير و استهزاء قرار خواهد گرفت.»
حضرت آيت الله خامنه اي رهبر معظم انقلاب در بيانات فوق اجراي فريضه امربه معروف و نهي ازمنكر را مورد تأكيد قرار دادند تا جايي كه به تذكر زباني اين تكليف شرعي نيز اشاره كردند و آن را وظيفه عمومي دانستند. بنابراين هر انسان مؤمن و معتقدي كه قائل به رسالت اجتماعي دين است بايد به ضرورت امربه معروف و نهي ازمنكر توجه داشته باشد و مسئوليت هاي اجتماعي اين ضرورت را فراهم آورد.
امربه معروف و نهي ازمنكر، ضامن بقاي اسلام
به اعتقاد كارشناسان و صاحب نظران مسائل اخلاقي، جامعه اي كه بر مدار امربه معروف و نهي ازمنكر بنا شود، جامعه اي سالم و موفق خواهد بود، چراكه همگان نظارت عمومي را بر خود احساس مي كنند و مي دانند اگر در هر زمينه اي از مسائل اجتماعي، فرهنگي و سياسي و حتي اقتصادي قصوري صورت گيرد، با تذكر عمومي مواجه خواهند شد و همين موضوع نظارت عمومي در قالب امربه معروف و نهي ازمنكر در جامعه را به يك هنجار مؤثر و نيرومند بدل مي كند، لذا نقش هر مسلمان در تعيين سرنوشت جامعه و تعهدي كه در پذيرش مسئوليت هاي اجتماعي دارد، ايجاب مي كند كه او ناظر و مراقب همه اموري باشد كه در پيرامون وي اتفاق مي افتد.
حجت الاسلام محمد طاهريان استاد دانشگاه و حوزه نيز در گفت وگو با گزارشگر كيهان نقطه نظرات خود را درخصوص اجراي اين فريضه الهي اين طور مطرح مي كند و مي گويد: «امربه معروف و نهي ازمنكر از مهم ترين مباني تفكر سياسي يك مسلمان به شمار مي رود، چنانكه از مهم ترين فرايضي است كه وجوب كفايي آن ضروري دين شناخته شده و ضامن بقاي اسلام است و قيام حسين بن علي«ع» نيز بر همين اساس بود.»
اين استاد اخلاق با تأكيد بر اين موضوع كه هدف اصلي قيام امام حسين«ع» احياي امربه معروف و نهي ازمنكر در جامعه آن دوران بود، خاطرنشان مي كند: «نگاهي به فرازهايي از بيانات امام حسين«ع» در عزيمت به سمت كوفه نشان مي دهد كه حضرت با هدف اصلاح فرهنگ نبوي قدم در اين مسير پرخطر نهاده است و اين بار امربه معروف و نهي ازمنكر در رفتار امام«ع» در قالب جهاد و قيام مصداق و نمود يافته است و اين نشان مي دهد براي احياي ارزش هاي اسلامي بايد اين موضوع را به عنوان يك سلاح بزرگ عليه منكران دين حفظ كرد.»
اين استاد حوزه و دانشگاه در ادامه بيان مي دارد: «امربه معروف و نهي ازمنكر همچون خون در پيكره دين جريان دارد و ضامن حيات اسلام است. خيزش و قيام مصلحان در جامعه اسلامي نيز، بازتابي از عمل به اين فريضه مي باشد و اگر مصلحان بزرگي همچون امام حسين«ع» نمي بودند، ارزش هاي انساني و الهي از بين مي رفت و انقلاب اسلامي ايران نيز، خود يكي از ثمرات و نتايج با ارزش اين اصل در جنبه هاي سياسي و حكومتي است كه توسط مصلح بزرگ حضرت امام خميني(ره) رهبري شده و به پيروزي رسيد و هم اكنون به زعامت رهبر معظم انقلاب اسلامي به راه خود ادامه مي دهد.»
از حجت الاسلام طاهريان درخصوص راهكارهاي احياي اين فريضه الهي سؤال مي كنم كه در پاسخ مي گويد: «براي احياي امربه معروف و نهي از منكر نيازمند كار فرهنگي و رويكرد فرهنگي در جامعه هستيم و بايستي با استفاده از كارشناسان حوزه و دانشگاه در قالب نشست هاي متعدد، راهكارهاي مناسب براي احيا و اثربخشي اين مقوله مهم اجتماعي بيابيم.»
نشاط و آرامش رواني با احياي فريضه امربه معروف و نهي ازمنكر
اسلام به عنوان يك دين كامل و جامع كه نگاهي جامعه گرا دارد براي ايجاد جامعه اي پاك، سالم و بانشاط كه آرامش رواني اعضاي آن را مي خواهد دو اصل حياتي امربه معروف و نهي ازمنكر را واجب نموده است بنابراين در آيات و روايات فراواني به آن تأكيد شد و تا جايي كه حضرت امام حسين«ع» هدف از قيام خود را امربه معروف و نهي ازمنكر عنوان مي كند و امام علي نهايت دينداري را در انجام امربه معروف و نهي ازمنكر عنوان مي فرمايد.
نظر حجت الاسلام محمدحسين نيك فال نويسنده و محقق و استاد حوزه و دانشگاه را درخصوص موانعي كه بر سر راه اجراي فريضه امربه معروف و نهي ازمنكر وجود دارد، جويا مي شوم كه وي در توضيحاتي مي گويد: «بايد براين نكته توجه داشت كه تغيير و مراقبت هاي اجتماعي يكي از اصول جامعه شناسي است كه در هر جامعه اي ارزش و آثار مهمي دارد و در فرهنگ اسلامي نيز يكي از عوامل تغيير اجتماعي امربه معروف و يكي از عوامل مراقبت اجتماعي نهي ازمنكر اعلام شده است، اما متأسفانه براي اجراي اين دو اصل در جامعه اسلامي موانعي ايجاد شده كه منجر به تعطيلي يا كم رنگ شدن آن گرديده است.»
از وي درمورد اين موانع سؤال مي كنم كه او به چندين مورد اشاره مي كند و مي گويد: «عدم شناخت كافي از فلسفه امربه معروف و نهي ازمنكر يكي از اين موانع است كه عده اي با عدم شناخت از اين مبحث فكر مي كنند امربه معروف و نهي ازمنكر گير دادن و تعصب بي مورد داشتن است كه البته شايد نوع برخورد برخي آمران به معروف چنين تلقي را ايجاد كرده است كه در اين زمينه رسانه ها و صداوسيما مي توانند چهره واقعي امربه معروف و نهي ازمنكر را به جامعه نشان دهند.»
حجت الاسلام نيك فال دولتي شدن امربه معروف و نهي ازمنكر را يكي ديگر از موانع ذكر مي كند و در توضيح اين مطلب مي گويد: «متأسفانه در برهه اي از زمان با ايجاد دستگاه هاي دولتي، امربه معروف و نهي ازمنكر از حالت عمومي و همگاني بودن خارج شده و به عنوان يك عمل دولتي در جامعه محسوب گرديد، لذا بايد فضاي معروف در جامعه ايجاد و تلاش شود اين فريضه همگاني گردد.»
وي شناسايي و اولويت بندي منكر، عدم ارائه جايگزين مناسب، و بي تفاوتي و سستي و مسامحه در امربه معروف و نهي ازمنكر را هم از ديگر موانع موجود بيان مي كند و خاطرنشان مي سازد: «متأسفانه در جامعه شاهد آن هستيم كه منكرات بزرگ تر كه مربوط به دانه درشتان است ناديده گرفته شده ولي با كوچك ترين منكر افراد عادي برخورد مي شود كه اين مسئله باعث بدبيني جامعه نسبت به اين پديده مهم شده است و همچنين عده اي به سبب خوي يا ضعف و كوچكي نفس يا طمع مالي يا شهرت كه خود از رذايل اخلاقي است،تلاش نموده اند از احياي اين فريضه خودداري شود، درحالي كه در احاديث فراواني وارد شده است كه اگر بساط امر به معروف و نهي از منكر پيچيده گردد، دين و آيين الهي برچيده و نبوت و ولايت بي اثر و تعطيل خواهد ماند كه نتيجه آن فراگيري بي تفاوتي و آشكار شدن ضلالت و گمراهي و شيوع جهل و ناداني است و پايان كار آنها به فرموده نبي مكرم اسلام(ص) هلاكت و نابودي است.»
از آقاي نيك فال در مورد راهكار هاي احياي اين فريضه سؤال مي كنم كه وي با تاكيد بر اينكه براي فراگيري و همگاني شدن فرهنگ احياي امر به معروف و نهي از منكر لازم است به عمل كردن فرامين قرآن در زندگي روي آوريم، اضافه مي كند: «خودسازي، امر به معروف و نهي از منكر در خانواده و تذكرات لساني و آيينه يكديگر بودن از مهم ترين محورهايي است كه با تكيه بر آنها مي توان امر به معروف و نهي از منكر را احيا كرد. همچنين بيان آثار و رهاوردهاي امر به معروف و نهي از منكر از طريق مطبوعات، رسانه ملي و مراكز آموزشي و فرهنگي نيز در اين زمينه بسيار تاثيرگذار است.
نقش ستاد احيا امر به معروف و نهي از منكر
در احياي اين فريضه چيست؟
آيات قرآني و روايات ائمه معصومين(ع) تاكيد بسياري بر اجرا و احياي تكليف شرعي امر به معروف و نهي از منكر دارد، اما در جامعه آن طور كه بايد به اين فريضه توجهي نمي شود و ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر طي سال هاي گذشته به خوبي نتوانسته در احياي اين تكليف در جامعه تأثيرگذار باشد. در مورد دلايل اين مسئله با سيدمهدي هاشميان معاون فرهنگي ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر به گفت وگو پرداختيم و نظر او را در اين مورد پرس وجو كرديم.
وي با اشاره به اينكه چند عنصر عامل وجود دارد كه اگر وارد ميدان توسعه فرهنگ امر به معروف و نهي از منكر در جامعه شوند، اين فريضه به عنوان يك رفتار اجتماعي در جامعه محسوب مي شود، به توضيح اين عناصر مي پردازد و مي گويد: «اولين و مهم ترين عامل علماي دين مي باشند، علما و نخبگان كه پرچمدار احياي اين تكليف هستند، بايد اين فريضه اي كه از صدراسلام تا به امروز هميشه مورد غفلت واقع شده، تحريف گرديده و فراموش شده را با ادبيات امروزي و براي مردم تبيين نمايند. تا مردم بدانند با عمل به اين فريضه ديني و اجتماعي، بزرگ ترين اصلاحات اجتماعي به وجود مي آيد، بيشترين انحرافات اصلاح مي شود و هركاري در مسير صحيح خود قرار مي گيرد.»
حجت الاسلام هاشميان در ادامه اضافه مي كند:«اگر بنا باشد در تبيين اين مسئله به صورت وسيع و عميق نگاه نكنيم و حفظ آن را در يكي دو مصداق در جامعه مطرح نماييم و بگوييم امر به معروف يعني فقط مبارزه با بدحجابي و اگر اين فريضه محدود در اين امر شود، به صورت محدودنگري به فريضه امر به معروف و نهي از منكر، در احيا و توسعه اين فرهنگ متوقف شده ايم، لذا در تبيين اين مسئله بايد گفت اولين گام براي احيا اين است كه مردم بياموزند و بدانند كه نگاه تيزبين خود را بايد متوجه سازند و به رصد هرم قدرت در كشور هم توجه كنند، چون وقتي مردم به اين هرم قدرت توجه كنند، اگر در بالاترين سطح جلوي انحراف و كژي ها گرفته شود، قطعا در بطن جامعه آب گل آلود به جامعه نمي رسد.»
حجت الاسلام هاشميان دولت را دومين عنصر مهم در توسعه فرهنگ امر به معروف و نهي از منكر ذكر مي كند و خاطر نشان مي سازد: «دولت براساس قانون اساسي و اصل 8 وظيفه دارد كه مهم ترين اصل ديني و اجتماعي كه از اصول اوليه قانون اساسي هم هست و در بطن جامعه هم قرار دارد را اجرايي كند، همچنين دولتمردان بايد اولين كساني باشند كه تكليف خود بدانند كه نقد را بپذيرند و نقادي كنند و امر به معروف و نهي از منكر را احيا نمايند، ضمن اينكه رسانه هاي گروهي هم دراين زمينه بايد پرقدرت در عرصه هاي مختلف اجتماعي حضور يابند.»
به آقاي هاشميان مي گويم، بدين ترتيب شما توپ را در زمين ديگران انداخته ايد، پس اگر مردم و ارگان هاي مختلف اين وظيفه خطير را برعهده دارند، ديگر نقش ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر از حيز انتفاع مي افتد و ضرورتي به ادامه كار ستاد نيست، چون در اين بين همه يك وظيفه عظيم درخصوص احياء اين فريضه الهي دارند، به غيراز خود ستاد كه در پاسخم مي گويد: «البته اين بي انصافي است كه بگوييم ستاد دراين بين وظيفه اي ندارد و كاري انجام نداده است، چرا كه وظيفه ستاد اين است كه ديگر دستگاه ها را متوجه اين وظيفه نمايد.»
معاون فرهنگي ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر در ادامه مي گويد: «استراتژي نظام در احياي امر به معروف و نهي از منكر مسئوليت پذيري اجتماعي در تذكر لساني است و چنانچه اين فريضه به رفتار اجتماعي تبديل شود در آن هنگام ستاد وظيفه اجرايي دارد، اما الان بحث احياي اين فريضه مطرح است و احيا يعني اينكه هيچ انساني در جامعه نسبت به منكرات بي تفاوت نباشد و يك نظارت همگاني بر جامعه شكل گيرد.»
به آقاي هاشميان مي گويم اقداماتي كه تاكنون ستاد انجام داده چه بوده است ؟او به آموزشهاي فراگير بين مردم از طريق صدا و سيما و مصاحبه ها اشاره مي كند و مي گويد: «پيامهاي نوشتاري و تصويري، چاپ بروشور وبنرهاي تبليغاتي و سخنراني وعاظ درطول ماه هاي محرم و صفر در مورد اهداف قيام امام حسين(ع) و توجه به مسئله امر به معروف و نهي از منكر نيز مهم ترين اقداماتي است كه در اين راستا طي سال هاي اخير انجام گرفته است.»
در ادامه از او مي پرسم اين اقدامات تا چه اندازه تاثيرگذار بوده است كه اين طور پاسخم را مي دهد: «تا حدودي موفق بوديم، اما چون متاسفانه همه به ميدان نيامدند خيلي در احياي اين فريضه و تكليف شرعي نتوانستيم به اهداف متعالي برسيم، اما بايد تلاش كنيم مسئوليت پذيري اجتماعي را در اين زمينه بالا ببريم تا به واسطه آن امر به معروف و نهي از منكر در جامعه گسترش يابد.»
هر كه در خردي اش ادب نكنند...
به موانع احياي اين فريضه الهي از بعد جامعه شناسي هم نگاهي انداختيم و نظر استاد امان الله قرائي مقدم جامعه شناس را هم در اين خصوص جويا شديم.
وي در پاسخ به تحقيقات«كورت لوين» استاد دانشگاه ام آي تي اشاره مي كند و مي گويد: «دراين تحقيق افرادي در سه گروه استبدادي، چندكار دلخواه خود و دموكراسي تقسيم شدند و بررسي هاي انجام گرفته دراين زمينه نشان داد كه گروه آخر كه خود تصميم گيرنده بودند، به موفقيت بيشتري دست يافتند.»
اين استاد دانشگاه مي گويد: «براي گسترش امر به معروف و نهي از منكر در جامعه اين مسئله بايد از بين رهبران جامعه آغاز شود تا افراد ديگر هم به اين كار تشويق شوند.»
دكتر قرائي مقدم اضافه مي كند: «درون ذهن دختران و پسران ما دين موج مي زند اما به نظر مي رسد وقتي برخي از حركاتي كه خلاف عرف است، از آنها سر مي زند نوعي تضاد را اعلام مي كنند، ضمن اينكه رسانه هاي غربي هم در اين زمينه بيكار ننشستند و طبق فرمايشات رهبر معظم انقلاب اين هجمه يا ناتوي فرهنگي كه از طرف رسانه هاي غربي از صدها كانال در جامعه صورت مي گيرد، بالطبع نسل جوان را تحت تأثير قرار مي دهد و آنها را به سمت عقايد غلط سوق مي دهد، بنابراين عوامل درون زا و برون زايي مانع از اجراي اين تكليف شرعي در جامعه مي شود، كه به نظرم خانواده ها نقش بسزايي در احياي اين فريضه دارند، اين والدين هستند كه بايد باورهاي ديني و اعتقادات مذهبي را در خانه تقويت نمايند و فرزندان خود را در برابر حملات داخلي و خارجي واكسينه سازند.»
وي به نظر برخي از روان شناسان از جمله «مال برانش» و ابراهام كاردينر» هم دراين خصوص اشاره مي كند و مي گويد: «آنها معتقدند 284 روزي كه بچه در رحم مادر قرار دارد، قالب مرجع و داوري فرد را درطول 70 سال زندگي تشكيل مي دهد، لذا پدر و مادر و اجتماع در كنار مسئولان همه بايد براي داشتن يك جامعه سالم دست به دست هم دهند و به قول شاعرنكند:
«هر كه در خردي اش ادب نكنند
در بزرگي صلاح از او برخاست
چوب تر را چنان كه خواهي پيچ
نشود خشك جز به آتش راست»
گزارش روز