وابستگي علوم انساني پاشنه آشيل رشد علمي
نگاهي به دستاوردهاي انقلاب اسلامي در عرصه علم و تكنولوژي- بخش پاياني

پريسا جلالي
امروز ايران اسلامي در دامنه قله پيشرفت ايستاده و بايد به گونه اي حركت كنيم كه در آينده به مرجعيت علمي در دنيا تبديل شويم، همان طور كه امام راحل فرمودند اگر باور كنيم كه مي توانيم پس مي توانيم، امروز نيز اين گفته به عينيت تبديل شده است. اما هنوز موانع زيادي پيش روست كه بايد از ميان برود مانند غفلت از اجراي كامل نقشه جامع علمي كشور و يا اهمال در اسلامي شدن دانشگاه ها و اصلاح علوم انساني.
با اشاره به وضعيت دانشگاه ها و مراكز علمي در 30سال گذشته بايد گفت امروز اين دستاوردها از يك طرف و ايمان و تعهد و اهداف دانشمندان ما از سوي ديگر اين نويد را به بشريت مي دهد كه اگر تصميم بگيريم كه در مسير پيشرفت قرار گيريم هيچ قله اي دور از دسترس ما نيست. دستاوردهاي محققان كشور در حوزه هوافضا، بيوتكنولوژي، نانوتكنولوژي و ساير حوزه هاي علمي غيرقابل انكار است و حتي دشمنان خارجي هم به اين موضوع اعتراف كرده اند اما درعين حال ما در كليه علوم نيازمند جهش هستيم و در اين راه بايد براي رسيدن به اوج، قله ها را خودمان تعريف كنيم .چراكه اگر قرار باشد ديگران براي ما مسيرگذاري كنند فاصله ما با آنها حفظ خواهدشد و هرگز به نقطه اي كه آنها قرار دارند نخواهيم رسيد مگر با صرف زمان طولاني.
سرعت حركت علمي كشور
براي ساختن دنيايي سرشار از رفاه، صلح و عدالت بايد سرعت حركت علمي را گسترش دهيم حتي اگر موانعي مثل ترور و تحريم در كار باشد.
همان طور كه حجت الاسلام والمسلمين حسن ابوترابي فرد تأكيد مي كند كه با حركت پرشتاب دانشمندان ايراني آينده روشني را در حوزه علم و فناوري براي كشورهاي مسلمان و جهان مي توان تصور كرد كه در آن حركت علمي از آموزه هاي ديني الهام مي گيرد.
وي همچنين عقيده دارد: امروزه شاهد تنازع جديد ميان دو عرصه جديد هستيم كه اردوگاهي كه با تحكيم پيوند ميان آموزه هاي علمي و ديني به جنگ اردوگاهي مي رود كه با تكيه بر علم به دين ستيزي مي پردازد و در اين نبرد بدون تجهيز به علم و دستيابي به آخرين دستاوردهاي علمي نخواهيم توانست به پيروزي دست يابيم. دشمن كه از تيزبيني بالايي برخوردار است دانش را به استخدام خود درآورده است و افراد ارشد در اين حوزه در كشور را شناسايي و ترور مي كند كه همانا شهيد علي محمدي، شهيد شهرياري و شهيد احمدي روشن ها هستند كه تمام جامعه علمي و دانشگاهي به آنها افتخار مي كند.
اجراي نقشه جامع علمي
دكتر بيژن وثوقي وحدت، داور جشنواره خوارزمي و عضو هيئت علمي دانشگاه صنعتي شريف سرعت حركت علمي ايران را مثبت و رو به رشد معرفي مي كند و معتقد است: پروژه هاي علمي و فني پيشرفت بسيار چشمگيري در سال هاي اخير داشته است.
وي كه سابقه هفت سال معاونت دانشجويي فرهنگي در اين دانشگاه را در كارنامه اش دارد مي گويد: جشنواره خوارزمي يكي از نمودهاي پيشرفت علمي ايران است و امسال در مقايسه با سال گذشته 4برابر بيشتر پروژه به اين جشنواره ارسال شده است. سال هاي اخير نسبت به 20سال گذشته تعداد بيشتري پروژه به جشنواره ارسال شده است. درحالي كه پيش از انقلاب اصلاً جشنواره علمي در كشور برگزار نمي شد و مردم هم اهميتي به اين مسأله نمي دادند.
عدم توجه مردم و به ويژه جوانان و دانشجويان به علم آموزي وابستگي ايران را مي توان بيش از هر عاملي به نداشتن اعتماد به نفس و غفلت از دارايي هاي ذهني و توانمندي ايرانيان دانست كه اين موضوع با ورود كالاهاي وارداتي و صنعت و تكنولوژي از اروپا و آمريكا دامن زده مي شد. دكتر وثوقي وحدت، روش هاي علمي را مستند و روش هاي تحقيقاتي افراد را حساب شده مي داند كه با محاسبات دقيق همراه است.
وي در توضيح بيشتر مي گويد: از لحاظ فني هم پيشرفت هاي خوبي را شاهديم كه علت آن مديريت فني بر پروژه هاست. نقش مردم در اهميت دادن به تحقيق و پژوهش اقدام ارزشمندي است. چراكه جوانان اين روزها به دنبال اين هستند كه كار خود را در سطح اختراع و ابداع ارايه كنند. اين نويد خوبي براي پيشرفت هاي كلان آتي است، اما يك خلأ جدي در كنار همه پيشرفت ها وجود دارد و آن نبود نقشه راه مدوني است كه اجرا شود.
اين داور جشنواره خوارزمي رفع اين خلأ را وظيفه دولت و مسئولان مي داند و در ادامه اظهار مي دارد: با تدوين نقشه راه علم و تكنولوژي در سطح كلان مي توان بسياري از خلأها را از بين برد. اولويت توليد علم هنوز روشن نيست و مديران و مسئولان ذي ربط آن قدر درگير مسايل اجرايي شده اند كه فرصتي براي فكر كردن در اين مورد ندارند.
وي در تشريح اظهاراتش راه حل هايي را مبني بر تعيين افرادي كه نقشه راه را تدوين كنند و شاخص گذاري در توليد علم و تعيين اولويت براي توليدات علمي و فني مطرح و اضافه مي كند: نمي گويم تا به حال اين اقدامات صورت نگرفته بلكه برنامه ها بيشتر صوري بوده و اقدامات عميق انجام نشده است. آمارها به درستي جمع آوري نشده درصورتي كه با رفع اين موانع قطعاً شاهد تحول و رشد همه جانبه علمي خواهيم بود.
عده اي هم در اين راستا با اذعان به رشد علمي ايران عدم اختصاص بودجه كافي از سوي مسئولان را مانع اصلي توليد بيشتر علم مي دانند، درحالي كه دكتر وثوقي با رد چنين ادعايي عقيده دارد كه مشكل بودجه به هيچ عنوان مورد تأييد نيست. چراكه بسياري از پروژه هايي كه داشتيم با اعتبارات بسيار بالا توانست به اجرا دربيايد. بلكه فقط كمبودها در ابعاد هماهنگي و برنامه ريزي از سوي مسئولان صنعت ديده مي شود. اگر بخواهيم به كمبود بوجه اشاره كنيم اين كمبود بودجه فقط در بعد بودجه برنامه ريزي و اجراي نقشه جامع علمي كشور و نبود نظارت بر آن است.
توسعه علوم انساني را هم دريابيد
در كنار توليدات علمي و تكنولوژي در ايران علوم انساني از جايگاه ويژه اي برخوردار است كه هنوز به اعتقاد كارشناسان مسلط به اين حوزه هنوز بستر موثري در استقلال علوم انساني فراهم نشده است.
حجت الاسلام والمسلمين حميد احمدي مدرس دانشگاه صنعت آب و برق شهيد عباسپور دستاوردهاي علمي را بستر ديگر دستاوردها در ابعاد اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي مي داند و در گفت وگو با گزارشگر كيهان مي گويد: نهضت علمي در جامعه آغاز شده است و با اين رويكرد جامعه به خودباوري دست يافته است. كثرت تعداد دانشجويان در مقاطع متفاوت و توليدات علمي در حوزه هاي علوم پايه و طب و غيره ، قابل مقايسه با قبل نيست.
وي كه تا مدتي قبل مسئوليت مديريت گروه معارف دانشگاه عباسپور را برعهده داشت ضمن اشاره به كاستي و ضعف هاي موجود مي گويد: البته ضعف در شوراي عالي انقلاب فرهنگي براي اصلاح در حوزه علوم انساني وجود دارد و هنوز اقدام درخوري براي جايگزيني علم بومي در تقابل با علوم تقليدي و ترجمه اي غرب نشده است.
هنوز شاهد علومي هستيم كه در دانشگاه ها تدريس مي شود و با عقايد و ارزش هاي اسلامي سازگار نيست. حتي برخي اوقات نرم ها از كشورهاي غربي با اين روش به داخل تزريق مي شود و نياز به كار جدي دارد.
وقتي از وي مي پرسيم اگر شما مسئوليت رفع اين مشكل را داشته باشيد چه اقدامي انجام مي دهيد، مي گويد: بهترين كار وارد كردن دانشگاه ها دراين مباحث است. بدون مشاركت نخبگان دانشگاهي به ثمر نمي رسد. افراد متدين و با ايمان و دلسوز كم نيست و بايد فرصت و مجال داد كه طرح هايي ارائه كنند. نهادهايي كه بايد انجام دهند كم كاري كرده اند هم دستگاه ها و هم حوزه. نهضت علمي فراگير شروع شده اما تا طي كامل مسير راه درازي دارد.
اين مدرس دانشگاه مي گويد: كار بايد از ميان نخبگان دانشگاه و حوزه شروع شود ولي فقط براي هماهنگي اين نهادها و بسترسازي فعاليت اينها بايد دولت و شوراي عالي انقلاب فرهنگي وارد شوند.
استقلال علوم انساني؛ خودكفايي بينش
براي دست يافتن به خودكفايي در بينش و نظريات كه زيربناي اقتصاد، سياست، فرهنگ و حتي روابط بين المللي است نياز به اصلاح علوم انساني و مبرا كردن آن از انديشه هاي وارداتي احساس مي شود.
درصورتي جوانان ايراني دست به تلاش بيشتر خواهند زد كه در كلاس درس مطيع نظريات انديشمندان خارجي براي وابسته شدن به غرب نباشند.
«متأسفانه در جامعه ما نگاه به توليد علم محدود شده به مسائل فني و مهندسي و مسائل اين چنيني كه اين خيلي جالب نيست. محدود كردن توليد به صرفا چند نمونه علمي و عدم حمايت از حوزه هايي كه در آن توليد علم صورت مي گيرد مانع جدي پيشرفت تلقي مي شود درحالي كه بايد نگاه به توليد علم به نگاه كلان تبديل شود.»
اين موضوعي است كه عضو فعال جنبش عدالتخواه دانشجويي عنوان مي كند و لازمه اين اتفاق را فضاي آزادانديشي در دانشگاه ها مي داند. وي مي گويد: اجماع تحقيق و اخلاق در كنار فضاي آزادانديشي شرط اسلامي شدن دانشگاه ها است. دانشگاه ها تا اسلامي نشود و علوم انساني اصلاح نشود نمي توان شاهد استقلال علمي بود. مهم ترين مساله اي كه بايد به آن توجه شود و رهبر معظم انقلاب هم بر آن تاكيد داشته اند ضرورت ايجاد فضاي آزادانديشي است.
بنابر اعتقاد او، ايجاد فضا براي امكان دين ورزي در سايه عقايد، اخلاق و احكام از طريق فراآموختن امكان آشنايي با مسائل ديني، از طريق كلاس ها و منبرها فراهم مي شود. مرحله ديگري كه در همين سطح بايد انجام شود ايجاد فضاي فرهنگي است كه فرد را به سمت دين ورزي سوق بدهد، دراين لايه تقريبا مي توانيم بگوييم ما ناموفق عمل كرديم. دراين مساله علاوه براستفاده از هنر بايد چهارچوب ها و قوانيني براي رعايت مسائل ارزشي در حوزه ارزشها اعمال شود.
صادق شهبازي اقدامات بعدي را ايجاد علم اسلامي كه احكام و اخلاق دين به حوزه توليدات و روند حاكم بر نتايج محصولات علم ببخشد عنوان و تصريح مي كند: براي ايجاد اين حوزه نگرش علم به مسئله آفرينش و طبيعت و توجه به مباني انسان شناختي اهميت جدي پيدا مي كند و تقريبا مرحله اي است كه درحين انجامش شرايطي نياز دارد تا مباني علوم بازشناخته شود.
نگاه بدبينانه به علوم انساني
«مشكل عمده ضعف رشته هاي علوم انساني و بي توجهي نسبت به اين رشته ها را مي بايست در نگاه بدبينانه به آينده شغلي همچنين ضعف نظام آموزش متوسطه جست وجو كرد تا در آينده اي نزديك شاهد ارتقا در همه سطوح علمي باشيم.»
دكتر رضا حاج ابراهيم عضو گروه معارف دانشگاه اميركبير مي گويد: مشكل اساسي در مجموعه علوم انساني در دانشگاه ها به جهت گيري استعدادهاي دانش آموزان در دوران تحصيلات متوسطه برمي گردد چون بسياري از استعدادهاي نخبه را به سمت تحصيل در رشته هاي فني و يا پزشكي سوق مي دهيم به همين دليل رشته هاي علوم انساني كمتر داراي افرادي است كه استعدادهاي موثري داشته باشند.
وي تاكيد مي كند: رشته هاي علوم انساني به معناي اعم رشته هاي كارآمدي در جامعه ما نيستند و علت آن هم وجود پاره اي از سهل انگاري ها در نظام آموزشي متوسطه است. استعدادهاي نخبه را از همان دوران متوسطه به سمت علوم فني و مهندسي يا پزشكي سوق مي دهيم لذا بدون تعارف كلاس هاي علوم انساني دانش آموزان نخبه كمتري دارد .
وي در مقايسه وضعيت رشته هاي علوم انساني با ديگر كشورها اظهار مي دارد: در اغلب كشورهاي جهان ورود دانشجو به رشته هاي پزشكي و فني و مهندسي آسان است درحالي كه به دليل اهميتي كه برخي رشته هاي علوم انساني از جمله حقوق، اقتصاد و علوم سياسي دارند دانشجويان ناچارند مورد آزمون هاي ورودي پيچيده و دشوار قرار گيرند.
اين عضو گروه معارف دانشكده پلي تكنيك خاطر نشان مي كند: در ايران درست برعكس است. يكي ديگر از عوامل گرايش دانش آموزان و دانشجويان به رشته هاي فني و مهندسي نگاه بدبينانه به رشته هاي علوم انساني و اين شائبه است كه اين رشته ها در آينده فاقد بازار كارند و چندان شانيتي در ميان مردم ندارند و از لحاظ ارزشيابي هم در سطح پاييني قرار دارند. به همين دليل بسياري از دانش آموزان و حتي اطرافيان آنها گرايش بيشتري به تحصيل در رشته هايي به غيراز علوم انساني دارند.
وي تصحيح اين نگاه اجتماعي به رشته هاي علوم انساني را ضرورت جامعه امروز عنوان و ابراز اميدواري مي كند: در آينده اي نزديك با همراهي مسئولان نظام آموزشي و اساتيد گره از اين مشكل برداشته شود و شاهد ارتقا و پيشرفت تحصيلي در ابعاد و رشته هاي علوم انساني باشيم همان طور كه ديگر رشته هاي علمي توانسته اند جايگاه ارزشمندي بيابند و در عرصه بين الملل به ارتقاي رتبه علمي ايران منجر شوند.
گزارش روز