ضرورت بررسي چالش هاي نشر و محتواي كتاب ها ( بخش دوم)
چيدن ميوه دانايي از سرشاخه كتاب هاي پربار

در عصر حاضر به مدد پيشرفت تكنولوژي خيلي ها سعي بر اين دارند كه كاغذ و قلم را به كناري نهاده و كتاب هاي الكترونيكي و تخته هاي هوشمند را براي نوشتن جايگزين كنند. البته در چند مدرسه خارج كشور نيز به طور آزمايشي كاغذ حذف و اين ابزار جايگزين شدند. نتيجه اين شد كه دانش آموزان حتي نوشتن عادي كلمات را به فراموشي سپردند و ادبيات شفاهي جايگزين ادبيات نوشتاري شد كه در آن پر از اشتباهات دستوري و غلط املايي بود.
بنابراين اين كه متصور شده اند يك روز كاغذ و قلم به كلي از زندگي بشر حذف مي شود، يك پيش بيني كاملا اشتباه است. بشر از ديرباز با نوشتن خودش را به جاودانگي رسانده و با نوشتن است كه تمدن ها بنا نهاده شده اند. هيچ چيز جايگزين كتاب هاي قفسه ها نخواهد شد و انسان نمي تواند لذت ورق زدن و خواندن را با جست وجو كردن در اينترنت عوض كند. كتاب ها نوشته مي شوند و افكار ملت ها براساس سطرهاي آنها آجر آجر روي هم قرار گرفته و ساخته خواهند شد. بنابراين برعهده مسئولان فرهنگي هر كشوري است كه فرزندان ملت را با لذت خواندن پيوند دهند و محتواي مناسب زندگي آنها را براي تغذيه افكار نسل هاي بعدي فراهم آورند.
كتاب به عنوان يك منبع ثبت شده تلاش هاي علمي، فرهنگي، تاريخي و ادبي يك كشور در واقع ميراث ارزشمند نسل هاي گذشته اي است كه سينه به سينه آن را حفظ كرده اند تا به ما برسد. پس ارزش آن زماني براي ما مشخص خواهد شد كه ورق به ورق نه سطر به سطر و كلمه به كلمه آن را با جان و دل بخوانيم و احساس زندگي و نشاط را از حكمت هاي نهفته در آن به دست بياوريم.
اگر توانستيم با ساعتي مطالعه آرامش روح و اطمينان در هم صحبت شدن با دوستي راستگو و درست كردار را كسب كنيم آن وقت است كه ارزش كتاب و كتابخواني را درك كرده ايم.
از سوي ديگر نشستن پشت ميزهاي مطالعه يا روشن كردن چراغ مطالعه و چشم دوختن به لغات نوشته شده در كتاب، زانوي تلمذ زدن در برابر نويسنده دانشمند و صاحب علمي است كه يا ديده از جهان فرو بسته و با زبان كتاب برايمان تدريس مي كند يا در فرسنگ ها آن طرف تر به زبان خودمان مسير رسيدن به علم و تجربه اش را به اندازه باز كردن جلد كتابش كوتاه كرده است. در اين صورت كتاب براي ما معلمي ساده و صميمي مي شود كه فقط كافي است با مهرباني و از سر نياز و عشق در محضرش نشسته و فيض ببريم.
ارائه الگوهاي صحيح به نسل بعدي با عناوين سالم كتب
از نيمه دوم دهه 50 تا 60 شمسي يونسكو موضوع كتاب و كتابخواني را مورد توجه قرارداد و آن را يكي از مختصات توسعه اقتصادي كشورها دانست توجه بسياري از ملت ها و كشورها به اين عرصه جلب شد و راهكارهاي زيادي را براي نهادينه كردن آن مطرح كردند. راهكارهايي كه از چند بعد مي تواند مورد بررسي قرار گيرد.
منيره غلامي توكلي، يك كارشناس فرهنگي در مورد راهكارهاي ارائه شده جهاني جهت رشد آمار كتابخواني در كشورهاي مختلف توضيح مي دهد: «برنامه ريزي ها و راهبردهاي ملي كه بايد از طريق سازمان هاي مختلف، كارشناسي شده مورد بررسي قرار گيرد، حلقه گم شده اي است كه در ايران اسلامي شاخه هاي مختلف تأليف، نشر، برپايي و تجهيز كتابخانه هاي عمومي و... را شامل مي شود.
دسترسي نسل جوان به خصوص دانشجويان به كتاب هاي مفيد با عناوين خوب به قيمت هاي مناسب و ارزان راهكار ديگري است كه انگيزه هاي كتابخواني را بالا مي برد. دانشجويي كه پول تو جيبي خود را از والدين دريافت مي كند، بايد هزينه بالاي تحصيل در مركز آموزشي را تامين كند. بنابراين خريد كتاب ها با ارقام بالا برايش ممكن نيست.» اين صاحب نظر مسائل فرهنگي در مورد عناوين سخيف برخي كتاب ها مي گويد: «غم انگيز است كه برخي عناوين كتاب ها به ويژه رمان هايي كه در بيشتر آنها نويسنده هنوز در دهه قبل از 50 سير مي كند و مروج محيط باز روابط و پوشش هاي آن دوره است، به راحتي و با قيمت خيلي ارزان در بين نوجوانان و جوانان توزيع مي شوند. از سوي ديگر عناوين به اصطلاح روانشناسي مانند: رازهاي زناشويي، آنچه زن ها بايد از مردان بدانند، آنچه مردها بايد از زن ها بدانند، رازهاي زيبايي و... از آن دست عناويني هستند كه بازار كتاب ما را با سودهاي كلان اشباع كرده اند.
از منظر ديگر در پشت ويترين برخي از كتاب فروشي ها كتاب هايي يافت مي شود كه مكتب، ديدگاه و جايگاه سياسي و اجتماعي نويسنده براي ما مردود است.»
توكلي به نقش پررنگ خانواده ها در نهادينه كردن فرهنگ كتابخواني اشاره كرده و مي گويد: «زيربناي عادت به خواندن از خانواده آغاز مي شود، وقتي براي بچه ها در هنگام خواب قصه اي مي خوانيد و يا زماني كه كتابي به عنوان جايزه از سوي شما به كودكتان تعلق مي گيرد، در حقيقت غيرمستقيم فرهنگ كتابخواني را به نسل بعدي انتقال مي دهيد.
در دنيايي كه با انفجار اطلاعات روبه رو هستيم و بنگاه هاي مختلف خبري و اطلاعاتي ذهن جوان و ناپخته كودكان و نوجوانان ما را هدف قرار داده اند و كودكان با سرعتي وصف ناپذير با سادگي كودكانه خداحافظي مي كنند، امن ترين پناهگاه و قابل كنترل ترين ابزار براي ارائه الگوهاي صحيح كتاب است. اما اگر عشق به مطالعه از كودكي در انسان پديد نيايد و مطالعه به يك نياز معنوي در زندگي او تبديل نشود، ذهن او در جواني تهي خواهد بود و آن وقت است كه سادگي و بي تجربگي جواني، راه را براي نفوذ بدي ها باز مي كند و گوشه هاي زشت طبيعت انسان آشكار مي شود.»
ايجاد ويترين دائمي كتاب
با چندين هزار عنوان جديد
حجت الاسلام سيدكاظم شمس، عضو مجمع ناشران انقلاب اسلامي با اشاره به اين كه در حال حاضر آمار 16 تا 18 دقيقه مطالعه براي سرانه مطالعه هر ايراني در نظر گرفته اند، مي گويد: «مهم ترين اسرافي كه انسان در سراي باقي از بابت آن مورد سؤال قرار مي گيرد، اسراف عمر است. وقتي به كشورهاي اروپايي سفر مي كنيم، مي بينيم كه در اوقات مرده خود مثل زماني كه در اتوبوس و مترو مي گذرانند، يك كتاب جيبي كوچك به همراه دارند و مشغول به مطالعه مي شوند. متأسفانه هنوز اين گونه رفتارها در جامعه ما نهادينه نشده است.»
اين دست اندركار عرصه چاپ و نشر كشور معتقد است كه مردم ما به مطالعه بسيار علاقه مندند ولي موانع و مشكلاتي وجود دارد كه مانع از افزايش آمار كتابخواني در كشور مي شود. وي مي گويد: «وقتي نمايشگاه بين المللي كتاب برپا مي شود، شاهد استقبال پرشور عموم مردم از نمايشگاه هستيم. اين جاست كه اين سؤال شكل مي گيرد: پس چرا نمادهاي بيروني كتابخواني اين گونه اند؟! به نظر مي رسد يكي از دلايلش اين است كه مردم در طول ايام سال به همه عناوين جديد و به روز كتاب ها دسترسي ندارند. نمايشگاه مكاني است كه تقريباً تمام كتاب هاي منتشر شده در طول يك سال در آن مكان عرضه مي شود. افرادي هستند كه با زحمت بسيار از شهرستان ها به نمايشگاه مي آيند. گاه به حدي راهروهاي نمايشگاه كتاب شلوغند كه مجال چند دقيقه ايستادن روبه روي يكي از غرفه ها به سختي به دست مي آيد. بنابراين صرف اين ده روز نمايشگاه كتاب تهران كفايت نمي كند. روزانه گفته شده 500 هزار نفر از نمايشگاه بازديد دارند.»
وي در ادامه صحبت هايش به كميت نمايشگاه هاي كتاب در سراسر كشور اشاره كرده و نتيجه گيري مي كند: «شما فرض كنيد علاوه بر نمايشگاه بين المللي كتاب تهران سي نمايشگاه هم در طول سال در نقاط مختلف كشور برگزار مي شوند، يعني ماهي دو نمايشگاه كتاب در كشور داريم كه باز هم همه عناوين منتشر شده فرصت رونمايي در چنين نمايشگاه هايي را پيدا نمي كنند. در واقع سهم هر استان يك بار در سال خواهد شد و يا فرض ده روز برپايي نمايشگاه كتاب تهران، 345 روز ديگر سال به عناوين جديد دسترسي نداريم.»
وي ادامه مي دهد: «فروشگاه هاي كوچك هم كفاف تقاضا را نمي دهند. الان در كشورهاي اروپايي و حتي عربستان فروشگاه هاي بزرگ دائمي راه اندازي شده اند كه دست كم در هر يك از آنها 30تا 40هزار عنوان كتاب به متقاضيان عرضه مي كنند. ما بايد در فكر ايجاد ويترين هاي دائمي كتاب با ظرفيت 40تا 50هزار عنوان كتاب باشيم.»
عضو مجمع ناشران انقلاب اسلامي تأكيد دارد: «نبايد نمايشگاه كتاب را صرفاً يك فروشگاه ديد. نمايشگاه كتاب فرصتي است براي تبادل نظر بين ناشران، نويسندگان و مردم. بنابراين لازم است هرچه سريع تر فروشگاه هاي دائمي كتاب با ويترين 40، 50هزار عنوان كتاب جديد را ايجاد كنيم.»
راهكارهايي جهت افزايش آمار سرانه مطالعه
براي افزايش مطالعه كتاب در كشور، راهكارهاي متعددي پيشنهاد شده است. به طور مختصر، ايجاد عادت به كتاب خواني از اوان كودكي، ترويج كتابخواني در مدارس، گسترش كتابخواني در اجتماع، تبليغ كتاب خواني در زمان هاي مرده و احياي كتاب در رسانه هاي گروهي، از راهكارهاي مهم براي رسيدن به اين هدف هستند.
حجت الاسلام عليرضا يحيايي پژوهشگر عرصه فرهنگي توضيح مي دهد: «سند نهضت مطالعه مفيد كه به تصويب شوراي عالي انقلاب فرهنگي رسيده است، در آن نقش هر يك از دستگاه هاي اجرايي، تشكل هاي مردم نهاد و افراد تأثيرگذار در توسعه كمي و كيفي مطالعه مفيد بررسي و راهكارهاي مؤثر در اين زمينه ارائه شده است.
خانواده عامل بسيار مؤثري در ايجاد عادت به مطالعه و ترويج فرهنگ كتابخواني است. محيط و شرايط خانواده، روش تربيتي و آموزشي والدين، طرز تفكر و نگرش والدين در رابطه با مطالعه و كتابخواني، وجود كتب و نشريات قابل دسترسي و همچنين سطح اقتصادي و پايگاه اجتماعي خانواده، نقش بسزايي در تقويت عادات مطالعه و كتابخواني دارد.
پس از خانواده، دشوارترين وظيفه در اشاعه كتابخواني در هر جامعه اي برعهده مدارس و نظام آموزش وپرورش آن جامعه است. اگر دانش آموز در مدرسه با كتاب آشنا شده و لذت مطالعه، خودآموزي و افزايش معلومات عمومي را درك كند و به مطالعه خو بگيرد، در تمام دوران زندگي، از كتاب دست نمي كشد.
بنابراين نه تنها چشم انداز 20ساله محقق شده، بلكه اين پيشرفت تا رسيدن به مرز قرار گرفتن بين 10كشور به ترجمان از لحاظ آمار كتابخواني به پيش خواهد رفت.»
اين پژوهشگر عرصه فرهنگي ادامه مي دهد: «بالطبع يكي از راه هاي ترويج فرهنگ كتابخواني، مردمي كردن و وجود انگيزه در يكايك افراد جامعه است. هر فرد در طول حيات خويش متأثر از محيط اطراف است كه همانا جامعه و فرهنگ از آن جمله است و اينها به عادت و رفتارهاي او شكل بخشيده و شخصيت وي را مي سازد.»
مقام معظم رهبري مي فرمايند: «يكي از كارهاي بزرگ و مهم در سطح جامعه اين است كه تبليغات كتابخواني همه گير شود. ما امروز مي بينيم براي كالاهاي كم اهميت كه تأثيري هم در زندگي انسانها ندارند، صاحبانش تبليغات رنگين عجيب و غريبي را متصدي مي شوند، مباشر مي شوند؛ دستگاه هاي ارتباط جمعي، مطبوعات، صدا و سيما آنها را پخش مي كنند؛ درحالي كه آن محصولات هيچ ضرورتي ندارند، هيچ لزومي ندارند، يك چيز اضافي در زندگي هستند؛ گاهي بودنشان مفيد است، گاهي بودنشان حتي مفيد هم نيست؛ شايد مضر هم هست. محصول با عظمت كتاب، با ارزش كتاب، درخور اين است كه تبليغ بشود؛ تشويق بشوند كساني كه مي توانند كتاب را بخوانند؛ اين را ما بايد به صورت عادت دربياوريم.»
متأسفانه هنوز هم در برخي مدارس تاريك ترين اتاق و پرت ترين كلاس را به كتابخانه اختصاص مي دهند و معمولاً از يك معلم در آستانه بازنشستگي، خسته و خموده به عنوان كتابدار استفاده مي كنند. حجت الاسلام يحيايي توضيح مي دهد: «كتابداران كتابخانه ها، از عوامل مؤثر در ترويج فرهنگ مطالعه و كتاب خواني به شمار مي روند. كتابداران با روش هاي خلاقانه خود مي توانند فعاليت هاي كتابخواني را رشد داده و حتي به حوزه هاي بيرون از كتابخانه بكشانند. اگر كتابداران كتابخانه ها از حيث علم كتابداري و اخلاق انساني، رشد كاملي داشته باشند، بدون ترديد، همچون معلمان و استادان جامعه، معماران نسل هاي آينده بشر خواهند بود.»
توصيه اين پژوهشگر به ناشران و كتاب فروشي ها نيز چنين است:
«ناشران و كتاب فروشي ها هم به نوبه خود نقش بسيار مؤثري در اشاعه فرهنگ كتابخواني ايفا مي كنند. ميزان توجه ناشران به تمايلات و نيازهاي خوانندگان، استانداردهاي چاپ و نشر و همچنين گسترش قلمرو نمايش و توزيع كتاب توسط كتاب فروشي ها از جمله عوامل اثرگذاري در گرايش مردم به سمت مطالعه مي باشد.
غلبه رويكرد تجاري بر رويكرد فرهنگي در اشخاص حقوقي متصدي تبليغات؛ ناچيز بودن شمارگان كتاب؛ پرشمار بودن تعداد عناوين كتاب؛ عدم رغبت ناشران به تبليغات؛ ناآشنايي ناشران با شيوه هاي گوناگون تبليغ. همگي از آسيب هاي جدي فرهنگ سازي مطالعه بوده است.
كيفيت برتر كتاب، اعم از جذابيت ظاهري، نحوه صفحه آرايي و حروف چيني، شيوه طراحي و رنگ آميزي، تصاوير روي جلد و درون متن، حجم، قطع و كيفيت چاپ و صحافي و همچنين ويژگي هاي محتوايي و مسائل مربوط به ويراستاري كتاب از جمله مواردي است كه پيوسته بايد مدنظر ناشران، نويسندگان، ويراستاران و به طور كلي متوليان عرصه چاپ و نشر قرار بگيرد.»
شناسايي موانع اصلي بر سر راه رشد مطالعه
عدم احساس نياز به مطالعه نزد افراد جامعه، رواج مدرك گرايي به جاي دانش گرايي، عدم ترويج فرهنگ كتاب خواني، ناكارآمدي مدارس، به علت نداشتن كتابخانه هاي مناسب، نداشتن برنامه و نداشتن سرمايه گذاري در اين زمينه، كم سوادي بيشتر افراد جامعه، گرايش فزاينده به رايانه، اينترنت، تماشاي تلويزيون و ماهواره و استفاده از نوار، سي دي، موزيك و موسيقي، محدود بودن كتابخانه هاي محلي و كامل نبودن موضوعات كتاب هاي مراكز تحصيلي و همچنين گران بودن كتاب، ضعف شديد اطلاع رساني در رسانه ها در زمينه كتابخواني و روش هاي كتابخواني، پرداختن به سوژه ها و مطالب كذب و غيرواقعي در فرهنگ مكتوب، فقدان خلاقيت و نوآوري در خلق آثار بديع، ماديگرايي در تأليف و نشر آثار پرسود و عدم اخلاص در تأليفات، عدم پاسخگويي قوانين كنوني به نيازهاي لازم آفرينندگان و پديدآورندگان كتاب، قرباني شدن نوقلمان در تجارت نشر و توزيع كتاب با قضاوت غيرصحيح، جدي نگرفتن ايجاد درس مطالعه و كتابخواني در برنامه دانش آموزان و ترويج فرهنگ مطالعه در مدرسه از جمله علل اصلي و قابل بررسي پايين بودن سرانه مطالعه هستند.
اين واقعيتي غيرقابل انكار است كه رشد و توسعه تمدن ها و بزرگي افكار يك جامعه، ريشه در رشد فكري و فرهنگي هر جامعه دارد و گرايش به مطالعه از شاخصه هاي مهم پيشرفت هر كشور به شمار مي آيد.
بدون رشد فرهنگ كتابخواني در جوامع، نمي توان به رشد هيچ تمدني دل خوش كرد. بايد تأكيد كرد كه علي رغم رشد رسانه هاي گوناگون جمعي تاكنون هيچ رسانه اي نتوانسته است نقشي را كه كتاب در رشد تمدن ها داشته است، ايفا نمايد. قطعاً از همين رو بوده است كه در قرآن كريم 322بار كتابت در 37صيغه مختلف بكار رفته است. اما افسوس كه در كشورهاي درحال توسعه كه قريب 80درصد جمعيت جهان را تشكيل مي دهند، درصد توليد كتاب و ساعاتي كه صرف مطالعه مي شود، بسيار پايين است.
در شرايطي كه اينترنت با تنوع عجيبش، CDهاي فشرده، مجلات، روزنامه ها، كانال ها و شبكه هاي تلويزيوني و ماهواره اي، و نيز نانوتكنولوژي با عرضه حافظه هاي گوشي موبايل و MP3 و انواع مختلف رايانه ها سخت به كار انتقال اطلاعات مشغولند و در برابر عرصه كتاب قد علم كرده اند، مطمئناً براي افزايش آمار سرانه مطالعه همه كشورها نيازمند تلاشي دوچندان در اين عرصه هستند.
گزارش روز