نگاهي به مسئوليت پذيري اجتماعي افراد در جامعه (بخش پاياني)
فرهنگ سازي؛ بزرگراه عبور از ناهنجاري ها

حسن آقايي
بازار مصرف عطريات زياد شده موضوع چيه؟
- جماعت مي خوان بوي گند زباله ها را حس نكنن.
خاصيت عينك مشكي چيه؟ برا آفتابه يا شيكييه؟
- برا اينه كه وقتي هل مي دن موقع سوار شدن به مترو، شناخته نشه. آخه خوبيت نداره.
اينو بگم: گوشبند هم مد شده؟، حالا زمستون باشه يه چيزي، گوش درد عارض نشه.
- فايده اش اينه كه سمفوني بوق ها شنيده نشه.
راسي!، اين خط كشي هاي خيابونا چه صيغه اي؟
- نوع صيغه هركي هركي حركت سواره نظام منهاي عابر.
... با اين شهر گل بدون بلبل، آدم نخواد سرگيجه بگيره باهاس كجا بره؟
- بهتر اينه كه از خونه اش پا بيرون نذاره. چقد پرچونه اي. برو كنار كاميون بار اومده.
خوب به من چه. اينجا تو پياده رو چيكار داره؟
- بار همين جا كه واسادي باهاس تخليه بشه!...
... خوانندگان محترم، گزارش پاياني با موضوع مسئوليت هاي اجتماعي را بخوانيم كه صحبت ها از فرهنگ سازي و راهكارها است.
ناهنجاري هاي اجتماعي
از ديدگاه روانشناسي
شماري از موارد گونه گون ناهنجاري و بازخوردهاي آن ازمنظر مسئوليت اجتماعي را در گفت وگو با «دكترحسين ابراهيمي مقدم» مدير گروه روان شناسي و استاديار دانشگاه، مطرح مي كنم كه با تفكيك رفتارهاي اجتماعي، علل و معلول هاي اين مسائل را از چند بعد شرح مي دهد.
وي مي گويد: «گروهي با كردار خود پرخاشگري شان را نشان مي دهند. در اين ارتباط، زماني فرد عمد دارد آسيب برساند. اين آسيب را به افراد و يا به اشيا نشان مي دهد. لزوماً كساني كه پرخاشگري مي كنند، عصباني نيستند. مثلاً كسي در اتوبوس نشسته به صندلي آسيب وارد مي كند بلكه حتي ظاهراً آرامش هم دارد. به عنوان مثال، افرادي كه خدمت سربازي را انجام داده اند به ياد دارند كه زير تخت اتاق آسايشگاهشان سرباز قديم موقعي كه به دليلي اضافه خدمت خورده مطالبي- به يادگار- نوشته كه در واقع نوعي واكنش نشان داده است.» موضوع ديگر، بي توجهي به پاكيزگي محيط شهري است. شايد كساني هستند كه محيط خانه شان خيلي تميز باشد ولي كوچه و خيابان را به عنوان خانه خود نمي دانند و به نظيف داشتن سطح معابر توجه نمي كنند. به عبارت ديگر احساس شهروند بودن و حس مسئوليت نسبت به رعايت، نظافت و بهداشت محيط را در خود پرورش نداده اند.»
«دكتر ابراهيمي مقدم» ادامه بيان خود را معطوف به الگوبرداري مي كند كه دربرگيرنده كساني است كه از الگوي تربيتي مناسب برخوردار نيستند و مثال مي زند: «زماني كه فرد در دوران كودكي خود قرار دارد و نيازمند الگوهاي صحيح براي يادگيري موضوع و مطالب از جمله تربيت شخصيتي است، اگر الگو نادرست باشد، كودك هم تحت رفتار نادرستي قرار مي گيرد. به عنوان نمونه: در زمان خردسالي، بچه كه پدر الگوي او محسوب مي شود طبعاً هركار و عملي پدر انجام مي دهد، ازنظر كودك، آن رفتار، كامل و بدون عيب محسوب مي شود. حال فرض كنيد پدر اين بچه رفتارهاي خلاف بهداشت اجتماعي مثل ريختن زباله و يا انداختن آب دهان روي زمين در حضور فرزندش مرتكب شود مسلماً كودك همين رفتار را ياد گرفته و انجام مي دهد. يا مادري پوشش كاغذي يك دانه كيك كه به فرزند خردسالش داده را برابر چشم بچه زير صندلي اتوبوس مي اندازد و آدامس را زيرصندلي مي چسباند، احتمالاً او هم چنين رفتارهاي زشت را فراخواهد گرفت.»
«ابراهيمي مقدم» مدير گروه روانشناسي، در ادامه مسايل ناهنجاري هاي كرداري كساني از مردم به لحاظ عدم حس مسئوليت اجتماعي، با زشت خواندن مسأله ديوارنويسي ها كه چهره شهري و منظر عمومي را آشفته مي كند، از افرادي مي گويد كه طبيعت هم از رفتار و اعمال شان در امان نيست. او مي گويد: «كساني كه مشكل فرهنگي دارند زماني هم كه به دامان طبيعت مي روند آنجا را هم با ريختن زباله، روشن كردن آتش و كارهايي از اين دست خراب مي كنند و اين درحالي صورت مي گيرد كه بعضي از چنين افراد ژست روشنفكرانه هم مي گيرند و مطرح مي كنند اين زباله ريختن ها در طبيعت بازيافت و تبديل به كود خواهند شد. اين گونه رفتار با طبيعت و محيط زيست نشان ضعف ايماني نيز هست. همان طور كه مي دانيم ما اعتقاد داريم كه النظافه من الايمان. بنابراين، افرادي كه نظافت اجتماعي را رعايت نمي كنند احتمالاً ازنظر ايماني هم بايد خود را تقويت كنند.»
كمبود يا غير بهداشتي بودن
سرويس هاي بهداشتي
وي در بخش پاياني گفتارش به يك معضل فراسوي اجتماعي جداي از آنچه بيان شد، نيز اشاره دارد و آن اين كه باتوجه به كميت وسعت شهر و ازدياد جمعيت، سرويس هاي بهداشتي اندك است. او مي گويد: «تعداد توالت هاي عمومي در سطح شهر تهران بسيار كم است. آنچه هم كه در برخي پارك ها وجود دارند غيربهداشتي و انزجارآور است. درحالي كه پژوهش ها نشان مي دهد وقتي انسان در محيطي كه تميز و نظيف است به سر مي برد، در تميز نگهداشتن آن مكان دقت مي كند. ولي وقتي در محيطي قرار بگيرد كه نظافت نشده، رغبتي نشان نمي دهد.» وي در همين ارتباط مي افزايد: «متأسفانه ما هميشه تقصيرها را متوجه مردم كرده و انتظار است آن ها امور فرهنگي و بهداشتي را رعايت كنند ولي شايد هيچ كس سهم مسئوليت خود را در اين قبيل قضايا به درستي ايفا نكند و مسئولان مربوط هم توجه كافي به مقوله هاي به اين مهمي را فراموش مي كنند.»
براي عملي شدن فرهنگ بايد زحمت كشيد
«سيدجواد زماني» سخنگوي كميسيون اجتماعي مجلس شوراي اسلامي، در صحبت هاي پيشين خود در شماره نخست گزارش پيرامون موضوع مسئوليت هاي اجتماعي، درباره ايجاد مشكلات رفتاري برخي افراد و آسيب رساندن به آسايش، خلق و روحيه ديگران نكاتي مطرح كردند.
در ادامه گفت وگو از وي مي پرسم چطور و از كجا مي شود فرهنگ فراگير مسئوليت پذيري اجتماعي متحول و عملي شود؟، او با تأكيد بر ترويج فرهنگ عملي كردن در مباحث مسئوليت هاي اجتماعي مردم، چنين پاسخ مي دهد: براي عملي كردن يك فرهنگ بايد زحمت كشيد. به عنوان نمونه، اوايل اجراي قانون بستن كمربند ايمني خودرو، بسياري از مردم لزوم استفاده از كمربند ايمني هنگام رانندگي را رعايت نمي كردند ليكن به مرور زمان استمرار اين روش با فرهنگ سازي از طريق توصيه هاي اكيد و بعضاً اعمال جريمه عدم رعايت مقررات راهنمايي و رانندگي و همچنين برنامه هاي گفتمان صدا و سيما طوري باعث شدند كه لزوم بستن كمربند ايمني عادت و رايج رانندگان شده است چون باعث راحتي خاطر و مفيد به حال رانندگان مي باشد. بنابراين در خصوص مسئوليت پذيري اجتماعي هم، سازمان و دستگاه هاي اجرايي و فرهنگي بايد بيشتر توجه كرده و بيشتر قبول زحمت كنند كه در اين باره رسانه ها و صدا و سيما با گفت وگوهاي كارشناسي و برنامه هاي تصويري و اجرايي فرهنگ سازي كرده و اين مسئوليت اجتماعي را در جامعه نهادينه كنند.»
نماينده مجلس: بايد از مسئولان پرسيد
باتوجه به اين گفتارهاي نماينده مجلس، از وي سؤال مي كنم: علت اين كه چنين موارد مطروحه سبب ايجاد مسئوليت هاي اجتماعي فراگير و جدي نشده است چيست؟ سخنگوي كميسيون اجتماعي مجلس، چنين پاسخ مي دهد: «اين را بايد از آنان كه مسئول چنين موضوعات هستند پرسيد. در حالي كه اين كارها بايد قبيح شمرده شوند و قباحت طوري جا بيفتد كه هيچ كس در جامعه جرأت سرپيچي از وظيفه و خلاف مسئوليت اجتماعي را به خود ندهد.»
تخصيص بودجه فرهنگسازي
«علي فيروزفر» كارشناس محيط زيست، در ادامه ارايه نظرات خود پيرامون موضوع مسئوليت اجتماعي و بازتاب عدم رعايت آن در چرخه جامعه و زندگي، در پاسخ اين كه چه راهكاري مؤثر به منظور فرهنگ سازي و برون رفت از معضل كهنه زباله ريختن در سطح شهر و زشت سازي منظر اجتماعي، بايد صورت بگيرد؟ اظهار مي دارد: «يكي از بهترين راه حل ها كه بايد مد نظر داشت نقش دولت و شهرداري است. در اين ارتباط اگر مسئولان ذي ربط بودجه براي فرهنگ سازي با هدف ريشه كني زباله سازي در معابر، تخصيص دهند اين مشكل به سادگي برطرف خواهد شد.» وي همچنين به عنوان راهكاري ديگر مي گويد: «با برنامه ريزي مناسب از اهالي هنر فراخواني شود و با پوشش كارتوني و فانتزي مانند نمايشي و با شعارهاي مناسب احساس انگيز و درك بهتر مي توان به مسئوليت پذيري اقشار مبتني بر ريشه كني زباله ريختن در گذرگاه هاي مردم، فرهنگ و آموزش بچه ها و جوانان فرداي كشور را نهادينه كنند. طبق نظرات روان شناسان و متخصصان امور تربيتي، اين بچه ها هستند كه در ورود يك فرهنگ جديد مي توانند نقش مؤثري ايفا كنند. بچه ها به عنوان نماينده خانواده ها نيز مي توانند به والدين خود تذكر بدهند كه زباله از داخل خودرو به خارج و سطح معابر پرتاب نكنند و، با سرعت پايين حركت كنند.
زباله دان هاي رنگين با تصاوير كارتوني
از طرف ديگر، دستگاه مربوط به نظافت شهري با دو برابر كردن و رنگي كردن سطل هاي زباله همراه با تصاوير شخصيت هاي كارتوني، بچه ها و خانواده ها را به انداختن زباله ها در سطل هاي تعبيه شده در اماكن عمومي تشويق كنند. در اين حالات، هيچ شهروندي نمي تواند ادعا كند سطل زباله در محل و تيررس نگاهش را نديده است.
قابل ذكر است بدانيد زباله ها خاصيت خيلي قوي براي جذب زباله هاي ديگر دارند. لذا به هيچ عنوان زباله ها را به جايي پرت نكرده و جز به سطل هاي مخصوص زباله نيندازيد.»
منشور فوايد حياتي درختان
«علي فيروزفر» كه دكتراي دامپزشكي در كارنامه تحصيلات دانشگاهي خود نيز دارد، سپس درباره درختان، واژه «احترام» را براي استعمال در مدارس، دانشگاه ها، مجموعه هاي هنري و آموزشي در مطلع ادامه صحبتش به كار مي برد. او در اوصاف درختان مي گويد: «درختان قادر هستند دي اكسيد كربن محيط را گرفته و اكسيژن آزاد كنند حتي در موارد باراني. در حقيقت درختان مسئول حفظ بالانس اكولوژيكي هستند. بدون درختان (لذت) زندگي ميسر نخواهد شد. با قطع درختان، منبع توليد اكسيژن را مسدود كرده ايم. وقتي هوا كثيف است اين درختان هستند كه ايجاد رطوبت، خنكي و حتي باعث تغيير شرايط جوي و بعض اوقات ريزش باران مي شوند. همچنين بهترين قسمت دفع سيل پس از باران شديد به عهده درختان مي باشد. بنابراين همه فوايد، توصيه مي شود مردم هر سال روز درختكاري را جدي بگيرند و اگر هر خانواده اي يك درخت بكارد هم آب و هوا بهتر مي شود و هم در زيبايي شهري سهيم خواهند بود.
پوشش رنگي با شعار دوستي
وي در مراقبت از درختان همچنين پيشنهاد مي كند: «براي جلوگيري از آسيب زدن به درخت ها، پيراهن گونه رنگي با شعارهاي مختلف حفظ درخت ها، به بدنه درختاني بزرگ در خيابان ها پوشانده و يا درختاني را به شكل دكور و پوشش رنگي قابل توجه مردم، آراسته كرد و روي آن نوشت: «من شما را دوست دارم. آيا شما هم من را دوست داريد؟ - پس براي دوستتان خط و نشان نكشيد!»-
«فيروزفر» در بخش پاياني بيان ديدگاه هايش، مي گويد: «آنچه در مطالب اظهار شده مي توان اين نتيجه را گرفت كه مسئولان دولتي و هم مردم بدون كمك به همديگر نمي توانند مشكلات مذكور اجتماعي از جمله زباله سازي، رانندگي بدون استرس، بوق زدن و آسيب رساندن به درختان را حل كنند.
سخن آخر كلام الهي است: «خداوند هيچ گونه سختي براي شما نخواهد داد ولكن مي خواهد تا شما را پاكيزه گرداند و نعمت را به شما تمام گرداند. باشد شكر آن را به جاي آوريد.»
بخش اول و دوم گفتار «رضا مددي» كارشناس ارشد برنامه ريزي فرهنگي، پيرامون موقعيت هاي مسئوليت اجتماعي مردمي مطالبي در خصوص ريشه نابساماني رفتاري، لزوم آموزش مسئوليت پذيري از زمان پيش دبستاني تا مقطع دبيرستان، مقايسه وضعيت فرهنگ عمومي و فرهنگ عملي، قانون گريزي و... را در شماره هاي يك و دو گزارش خوانديم.
اجراي فراگير قانون مسئوليت اجتماعي را تقويت مي كند
وي در ادامه گفت وگو، جمع بندي خود از آنچه بيان كرده بدين صورت اظهار مي دارد: «در جامعه ما از طريق رسانه ها و فرهنگ عمومي، قانون شكني و تجاوز به حقوق و حريم ديگران عكس العمل جدي برنمي تابد. لذا رعايت مقررات قانوني در جامعه محترم تلقي نمي شود. اگر هم در فكر و فرهنگ عمومي محترم باشد بايد در اجرا بسيار دقت نظر باشد و در كردارها حساسيتي نشان بدهيم. اين مسايل بخشي به مسئولان و عدم عملكرد جامعه برمي گردد.» به گفته وي سازمان و نهادهاي مسئول نيز حقوق مردم را رعايت نمي كنند. طبعاً به نوعي و غيرمستقيم مردماني هم خودسرانه حد حقوق اجتماعي را رعايت نمي كنند. مثلا فلان دستگاه قرارداد تحويل 6 ماهه خودرو با متقاضي منعقد مي كند ولي 9 ماهه آن را به خريدار تحويل مي دهد بدون آن كه احساس مسئوليت در تاخير اين مبادله كرده و حداقل به عمل خود نمره منفي بدهد و يا... اما چنانچه طرف ديگر قرارداد مذكور دير كرد فرضاً در زمان حضور مقرره و يا بعد در پرداخت مبلغ قسط تاخير كند مورد جريمه قرار مي گيرد. از سوي ديگر فلان دستگاه اعلام مي كند و به شهروندان اطلاع مي دهد جمع آوري زباله ها ساعت 9 شب انجام مي شود ولي در عمل جمع آوري آشغال ساعت 12 شب صورت مي گيرد. راننده چراغ قرمز را بي هيچ حس مسئوليت عبور مي كند و نمونه هاي ديگر از قانون شكني هاي اجتماعي. بدين اشكال، باورهاي برخي مردم به رعايت قوانين سست مي شود و يا آنها را جدي نمي گيرند در حالي با اجراي فراگير قانون، باورها و حس مسئوليت هاي اجتماعي بسياري از همين مردم، تقويت مي شود.
«مددي» كارشناس ارشد برنامه ريزي فرهنگي، در پايان با اشاره به اين كه بخش عمده فرهنگ سازي آموزش توسط دستگاه هاي دولتي است، هر نوع رفتار مردمي در جامعه را بازتاب عمل، رفتار و بينش مسئولان مي خواند.»
گزارش روز