ضرورت بررسي چالش گردوغبار در كشور و راههاي مقابله با اين پديده (بخش پاياني)
آقايان مسئولان! 15 ميليون نفر در معرض خطر جدي ريزگردها هستند

صديقه توانا
بحران ناشي از آلودگي هوا و ورود ريزگردها در سال گذشته و دو ماه اول سال جاري در اغلب شهرهاي كشور يكي از ملموس ترين حوادث طبيعي- انساني مؤثر در زندگي روزمره و اقتصاد كشور است كه نتيجه مستقيم دستكاري و دخالتهاي انسان در چرخه طبيعت با ساخت و به كارگيري نادرست وسايل آلوده كننده هوا، خشك كردن تالابها و درياچه ها و تخريب پوشش گياهي است.
اگر بيابانها توسعه مي يابند و روستاها و شهرهاي حاشيه بيابانها به دليل شن هاي روان مجبور به تخليه هستند و اقتصاد هزاران نفر به خطر مي افتد اين موضوع به دليل برخي برنامه ريزي هاي غلط در بهره برداري از منابع طبيعي و سرزمين مي باشد.
كارشناسان منابع طبيعي و محيط زيست معتقدند حفاظت و بهره برداري اصولي از مراتع و جنگلها، حفاظت از گونه هاي گياهي و جانوري، اصلاح الگوي آبياري در بخش كشاورزي و كاهش مصرف آب، افزايش راندمان آبياري و جايگزين كردن منابع جديد آب از قبيل پسابهاي تصفيه شده حفظ تعادل در برداشت و تغذيه آبخوان، رعايت حق آبه مورد نياز تالابها و درياچه ها و در يك كلام به كارگيري مديريت صحيح در تمامي كاربري هاي سرزمين و برنامه ريزي مبتني بر توسعه پايدار و بهره برداري خردمندانه از طبيعت، از جمله اقداماتي است كه مي توان در راستاي حفظ منابع طبيعي و محيط زيست كشور و كاهش ريزگردها انجام داد.
گردوغبار تا كي مهمان مي ماند؟
هر هكتار جنگل در سال 7 تن ريزگرد را جذب مي كند و متأسفانه ديده مي شود كه به دليل برخي سوءمديريت ها، جنگل ها نيز در حال تخريب و از بين رفتن هستند ضمن اينكه ساخت سدهاي متعدد روي رودخانه ها باعث خشك شدن تالابها و چراي بيش از ظرفيت مراتع نيز باعث لخت شدن خاك مي شود، نتيجه اينكه وزش باد به جاي عبور از مناطق پردرخت و پرآب و علف و آوردن طراوت و شادابي، خاك و ريزگرد با خود مي آورد.
ارائه طرح بيابان زدايي يكي از روشهاي مؤثر براي ممانعت از ورود ريزگردها در داخل كشور است، اما آيا اين روش كه ظاهراً يك برنامه درازمدت است مي تواند در كاهش اين ريزگردها در كوتاه مدت تأثير داشته باشد.
مهندس قاسم حقاني، كارشناس ارشد بخش دفتر امور بيابان و رئيس گروه حفاظت خاك در گفت وگو با گزارشگر كيهان در پاسخ به سؤال فوق با اشاره به اينكه ريزگردها دو منشأ داخلي و خارجي دارند كه منشأ داخلي آن در تمام مناطق شناسايي شده است، مي گويد: «18 استان بياباني در كشور مورد شناسايي قرار گرفته كه منطقه بياباني جيرفت و كهنوج در استان كرمان، استان سيستان و بلوچستان، خوزستان، يزد و... جزو مهم ترين مناطق بياباني مي باشند كه در اين استان ها، مناطق فرسايش بادي را مورد شناسايي قرار داديم و مناطقي كه بر منابع زيستي و اقتصادي خسارت وارد مي كند به عنوان كانون بحران فرسايش بادي مشخص و نوع كار در اين مناطق نيز تعيين شده است.»
وي به منشأ خارجي ريزگردها يعني كشور عراق و عربستان اشاره مي كند و به راهكارهاي حل بحران در اين مناطق مي پردازد و مي گويد: «مناطق جنوب سوريه هم از طريق تصاوير ماهواره اي شناسايي شده است. در عراق سطح يك ميليون هكتار جزو مناطق مؤثر بر توليد گردوغبار مشخص شده است كه در قالب توافق نامه اي مبادله و طرح جلوگيري از ورود ريزگردها به آنها ارائه و نقاط حساس شناسايي و پروژه هاي اجرايي را هم براي آنها تعريف كرده ايم ضمن اينكه جلسات و كنفرانس هاي متعددي با عراق تشكيل داديم و براي كارشناسان عراقي و سوري هم كلاسهاي آموزشي در خصوص نهال كاري و مالچ پاشي برپا كرديم.»
مهندس حقاني اضافه مي كند: «اما اراده و همتي در عراق براي مقابله با ريزگردها در كشورهايي كه دچار آلودگي هستند وجود ندارد و وزارت خارجه بايد در اين مرحله وارد عمل شود و از طريق نهادهاي بين المللي عراق را ملزم به اجراي توافقات كنند . تا روزي كه در كشور منشأ اين آلودگي كار نكنيم اين گردوغبارها خواهد آمد و اگر تمام ايران هم جنگل كاري شود درآمدن و كاهش گردوغبارها تأثير چنداني ندارد.»
از مهندس حقاني مي پرسم واقعاً بيابان زدايي تا چه ميزان مانع ورود ريزگردها مي شود و مشكل را حل مي كند كه در پاسخم مي گويد: «پوشش گياهي مقداري از غبارها را رسوب مي كند اما راه حل اساسي نيست چون با وجود جنگل باز هم غبار مي آيد.» از او مي پرسم پس راه حل اساسي چيست كه مي گويد: «اساسي ترين كار اين است كه عمليات اجرايي در منشأ گردوغبار انجام شود كه متأسفانه عراق همكاري لازم را با ما نمي كند جلسات متعددي داشتيم اما در حد نوشتن و قرارداد باقي مانده است. البته عراق با ما وارد مذاكره شد و ما هم اعلام آمادگي كرديم كه به آنها امكانات و كارشناس بدهيم به شرط آنكه طرف عراقي امنيت كارشناسان ما را تأمين كند.»
مهندس حقاني در ادامه صحبت هاي خود مي گويد: «بخش هايي كه درگير كار هستند بخش اجرايي بيابان زدايي نيست، بلكه محيط زيست و وزارت كشاورزي بايد وارد عمل شوند و از سوي ديگر بخش بيابان زدايي عراق هم بايد در اين زمينه دخالت كند. اما متأسفانه چون گردوغبار براي آنها اولويت ندارد بيشتر از هر چيز به فكر امنيت و فضاي سياسي خود هستند و در يك كلام مي توان گفت در اين زمينه مشكل منطقه اي داريم، عراق بايد مجاب شود به صورت اجرايي وارد ميدان گردد.»
به اين كارشناس ارشد بخش بيابان مي گويم پس بدين ترتيب يعني تا الان هيچ اقدامي در خصوص بيابان زدايي براي كاهش آلودگي و گردوغبار صورت نگرفته است؟ مي گويد: «از سال 1344 تاكنون 2ميليون هكتار جنگل در سراسر كشور در مناطق بياباني به منظور تثبيت ماسه هاي روان و بيابان زدايي صورت گرفته بيش از 5/4 ميليون هكتار بذرپاشي و بذركاري در استانهاي بياباني صورت گرفته و 20هزار كيلومتر بادشكن هم احداث شده است و طبق همين برآوردها در سطح جهان به عنوان الگو مطرح شده ايم.»
مهندس حقاني با تأكيد بر اينكه منشأ داخلي ريزگردها در مقايسه با منشأ خارجي بسيار ناچيز است مي گويد: «عراق و عربستان مشكل اصلي هستند و عملا نمي توان كار خاصي كرد.»
از او دليل اين مسئله را مي پرسم، مي گويد: «عرصه اي كه خاك از آن بلند مي شود، عرصه بسيار سختي است كه در سالهاي گذشته پوشش گياهي طبيعي داشتند و امروزه ايجاد گردوغبار مي كنند و خشكسالي مستمر در دهه گذشته نيز باعث اين قضيه مي باشد و اختلاف فشار هم باعث حركت صعودي گردوغبار و جهت باد غرب به شرق موجب حركت ريزگردها به سمت كشورمان مي شود.» و به طور كلي تا زماني كه كار در منشأ انجام نشود و كارهاي اجرايي صورت نگيرد، گردوغبار همچنان مهمان ما خواهد بود.
90درصد ريزگردها منشأ خارجي دارد
90درصد منشأ ريزگردهاي موجود در ايران مربوط به مسائل و مشكلات زيست محيطي كشورهاي همسايه به ويژه كشور عراق است.»
سيد امير فاتح وحدتي رئيس مركز ملي هوا و تغيير اقليم سازمان حفاظت محيط زيست كشور در گفت وگو با گزارشگر كيهان با اعلام خبر فوق وجود ريزگردها در آسمان را ناشي از عملكرد انساني و عدم مديريت صحيح در مسائل زيست محيطي عنوان مي كند و مي گويد: «يك ميليون و 200 هزار هكتار از خاك عراق كانون اصلي اين پديده است و در اين راستا 13ميليون هكتار از اراضي قابل فرسايش در عراق نيز شناسايي شده است.»
از وي مي پرسم آيا تغييرات آب و هوايي را هم مي توان يكي ديگر از دلايل افزايش بروز ريزگردها دانست، در پاسخم مي گويد:«گرم شدن تدريجي هوا نيز يكي ديگر از مشكلات در جهان به شمار مي رود به طوري كه 5/1درجه حرارت كره زمين افزايش يافته و همين علت ها باعث شده كه منابع زيستي ما به دليل خشكسالي درحال تهديد باشند.»
وي اضافه مي كند: «كانون اين ريزگردها در كشور عراق به دليل خشكسالي ها و برخي استانهاي كشور نظير خراسان جنوبي و رضوي و حاشيه هاي استان كرمان است كه بايد به خوبي در اين زمينه مديريت علمي صورت گيرد.»
از مهندس وحدتي درخصوص مهم ترين راهكارهايي كه مي توان براي ممانعت از ورود ريزگردها به كشور اتخاذ كرد سؤال مي كنم، مي گويد: «ايجاد كمربند فضاي سبز، توسعه و تجهيز مراكز درماني و پزشكي، كنترل فعاليت هاي عمراني و منابع ساكن توليد گردوغبار، استفاده از فناوري هاي نو در مهار پديده گردوغبار، مديريت صحيح منابع آب و خاك، حفاظت از تالابها، مقابله با بيابان زدايي و افزايش آگاهي هاي عمومي در كنار كنترل فرسايش از جمله راهكارهاي مناسب در اين زمينه است.»
وقتي گردوغبار غوغا كند
يك كارشناس منابع طبيعي و حفاظت خاك به گزارشگر كيهان مي گويد:«سال پيش درخصوص مشكل استان سيستان و بلوچستان كميته اي تشكيل و اظهار نظر رسمي كارشناسان دولتي را ارائه داديم. اين مسئله به حق آبه رودخانه هيرمند برمي گردد، اين رودخانه از افغانستان وارد ايران مي شود و درياچه زيباي هامون در سيستان را درست مي كند ،اما اين آب، حق آبه لازم را به ما نمي دهد و حالا كه اين امكان را ندارد، آن درياچه كه عميق و وسيع بود خشك شد؛ بستر درياچه خاك بسيار نرمي دارد الان باد و طوفان دراين منطقه غوغا مي كند كه اين موضوع نه مربوط به وزارت كشاورزي است و نه كس ديگر، بلكه وزارت كشاورزي بايد از وزارت خارجه بخواهد حق و حقوق مردم استان سيستان و بلوچستان از كشورهاي همسايه گرفته شود. چون وقتي درياچه هامون خشك شد، گردوغبار و طوفان دراين منطقه واقعا افراد را فلج مي نمايد.»
وي اضافه مي كند: «در مورد ريزگرد كه از غرب كشور مي آيد، عمده تقصير برعهده كشور تركيه به دليل سدهايي كه روي دجله و فرات زده است، مي باشد. البته ما هم كم تقصير نداريم با دستكاري رودخانه ها در جنوب غرب كشور حق آبه تالاب هايي را كه در جنوب غرب كشور وجود دارد را از تالاب ها دريغ كرديم درنتيجه تالابها خشك و منشأ عظيمي براي بروز ريزگردها شد.»
اين كارشناس منابع طبيعي و حفاظت خاك هشدار مي دهد: «بايد منتظر باشيم تا امسال و سال آينده ريزگردهاي درياچه اروميه كه سرشار از نمك است وارد تهران شود و از تهران بگذرد و آن سوي خراسان را آلوده كند. اين موضوع ديگر تقصير عراق و تركيه نيست.
بر روي درياچه اروميه آن قدر سد بسته شد كه هيچ آبي داخل رودخانه نمي شود و جالب است بدانيد كه چند شركت پيمانكار سوئيسي، آلماني و اتريشي كه مجري طرح هاي سدسازي در تركيه بودند به اعتبار اين كه اين سدسازي باعث تضييع حق مردم عراق مي شود و باعث فزوني گردوغبار در منطقه مي باشد مشاركت خود را با تركيه لغو كرده اند، بنابراين بايد روي پروژه هاي سدسازي دقت بيشتري به خرج دهيم.»
از وي در مورد راهكار مشكل سؤال مي كنم و اينكه آيا بيابان زدايي مي تواند دراين خصوص كارساز باشد يا خير كه در پاسخم مي گويد: «اين كار تا حدودي دنبال نخودسياه رفتن است! اين مشكل با مديريت صحيح منابع آب حل مي شود. وقتي مديريت منابع آب به درستي انجام شود، پوشش گياهي روي مي دهد و مردم كشاورزي مي كنند و سرزمين آباد مي شود، اما وقتي آبي نباشد، مردم روي زمين خشك نمي توانند كاري انجام دهند.»
به او مي گويم چگونه مي توانيم مديريت صحيح منابع آبي انجام دهيم، مي گويد: «بايد آب رفته را به جوي خودش بازگردانيم اين طور نباشد كه تركيه رودخانه دجله و فرات را براي خود نگه دارد و سهم آب عراق را ندهد، عراقي ها بايد حساس شوند و حق آبه خود را طلب كنند و در مقياس داخلي هم بايد حق آبه درياچه اروميه را رعايت كنيم، آب رودخانه كرخه در جنوب را مهار كرديم درحالي كه اين آب به طور طبيعي بايد وارد هورالعظيم شود.
تخريب منابع طبيعي يك شبه به وجود نيامده است
براي مقابله با پديده گردوغبار برنامه هايي در بحث برون مرزي و درون مرزي داريم كه مهار بيابانها و بيابان زدايي، اقدام در جهت كاهش اثرات بهداشتي و زيست محيطي و تعيين ميزان خسارت چه از لحاظ اقتصادي و اجتماعي از جمله اين برنامه هاست.»
داريوش گل علي زاده، مسئول دبيرخانه ملي مديريت گردوغبار درحاشيه همايش بين المللي ريزگردها در كرمانشاه به گزارشگر كيهان مي گويد: «سازمان حفاظت محيط زيست بحث پايش را بسيار جدي گرفته و يك مركز پايش در داخل كشور راه اندازي كرده است و درهمين راستا ايستگاه هاي سنجش آلودگي در كشور افزايش يافته است.»
وي با اشاره به اينكه تخريب منابع طبيعي يك شبه به وجود نيامده، كه بشود ظرف مدت يك يا دوسال اين منابع را احيا كرد، مي گويد: «اين كار سالها زمان مي برد، درحال حاضر و همزمان دولت دو اقدام جدي و موازي را انجام مي دهد كه يكي بحث مقابله با منشأ آلودگي و استفاده از فناوري هاي نوين براي مهار ريزگردها و اقدام دوم استفاده از تصفيه در محيط هاي بسته و با همكاري معاونت فناوري رئيس جمهور است اين موضوع را به طور جدي پيگيري مي كنيم و قرارشده تا پايان شهريورماه دستگاه هايي تهيه شود و در اختيار مراكز عمومي، ورزشگاه ها، بيمارستانها و دانشگاه ها قرار گيرد كه اثرات مخرب ريزگردها به حداقل برسد.»
ايران سومين كشور عضو كنوانسيون بيابان زدايي
هرچند برخي كارشناسان محيط زيست و جنگلها معتقدند بيابان زدايي خيلي درجهت كاهش ورود گردوغبار به كشور دخالت ندارد، اما علي رغم آن ايران سومين كشوري است كه به عضويت كنوانسيون بيابان زدايي درآمد و براساس پيشنهاد ايران، عراق هم به عنوان عضو 194 اين مجمع انتخاب شد.
مهندس گل علي زاده در ادامه صحبت هاي خود با اشاره به مطلب فوق خاطرنشان مي كند: «از ظرفيت اين كنوانسيون مي توانيم به خوبي استفاده كنيم تا كشورهاي منطقه متقاعد شوند و نسبت به تعهدات خود پايبند گردند و از سوي ديگر اميدواريم با همگرايي و هم افزايي و توان دستگاه هاي ذي ربط در آينده بسيار نزديك مشكل ريزگردها را كاهش دهيم.»
سعيد حيدري طيب، نماينده مردم كرمانشاه در اولين روز كاري مجلس نهم نخستين نماينده اي بود كه تذكر كتبي خود درخصوص پيگيري جدي دولت براي مبارزه با پديده ريزگردها را در صحن علني مجلس قرائت كرد.
وي دراين خصوص به گزارشگر كيهان مي گويد:«با توجه به اينكه استان هاي غربي و شمال غرب كشور در وضعيت هشدار قرار دارند و ما هم در قبال مردم و سلامتي آنها مسئول هستيم، لذا از دولت و رئيس جمهور مي خواهيم اين موضوع را به صورت جدي دنبال كنند چون از جنوب تا شمال غرب كشور 15ميليون نفر در معرض خطر جدي ريزگردها قرار دارند.»
گزارش روز