چرخه حيات درخطر ريزگرد ها

عليرضا سزاوار
كاهش رطوبت و آب رودخانه ها در يك منطقه موجب شده اراضي خشك شوند و فرسايش بادي صورت گيرد، به اين ترتيب با وزش باشد شاهد حركت توده اي بزرگ از گرد و غبار يا به عبارتي ريزگردها هستيم.
ريزگردها به محصولات كشاورزي ضربه مي زنند، مشكل ترافيكي ايجاد مي كنند و منجر به افزايش مهاجرتها و مشكلات عديده ديگر مي شوند.
خشك شدن تالاب ها مهمترين علت وقوع پديده آنهاست؛ خشكسالي ميزان بارندگي را كم كرده و بخش زيادي از تالاب هاي يك ناحيه بزرگ را از بين مي برد. سدسازي بي رويه نيز تأثير گذاشته و باعث بروز اين بحران مي شود.
ريزدگرد توده اي از ذرات جامد ريزغبار و گاه دود و... است كه در جو پخش شده و ديد افقي را در حدود چند كيلومتر محدود مي كند.
اين ريزگردها در واقع ذرات كلوئيدي هستند كه تنها عامل به وجودآمدن آنها در طبيعت فقدان آب مي باشد، يعني صدها و يا هزاران سال طول كشيده است تا اين ذرات به وجود آيند. با توجه به خصوصيات فيزيكي و طبق قوانين و بار الكتريكي كه دارند به صورت لايه هايي در كف تالابها و رودخانه ها آرام گرفته اند و با خشك شدن ناگهاني اين تالابها و رودخانه ها ذراتي كه داراي قطري كمتر از يكصدهزارم ميليمتر است.
ريزگردها توانايي مقاومت در برابر نيروي كم افقي و عمودي باد تحت شرايط اتمسفري خاص را نداشته و بلافاصله به اتمسفر وارد مي شوند و با كوچكترين نيروي باد هزاران كيلومتر را طي كرده و حيات انسانها و جانوران و طبيعت سبز را به خطر خواهندانداخت؛ و چون محيط زيست آسيب جدي خواهد ديد درنتيجه صنعت و اقتصاد اين كشورها نيز آسيب جدي خواهد ديد چون اساس توسعه پايدار بر مبناي جامعه سالم در محيط زيست سالم است.
جريان هاي خشك هواي عربستان و عدم توجه به محيط زيست و بيابان زدايي در عراق و كنترل
آب هاي سرشاخه هاي دجله و فرات توسط تركيه باعث خشك شدن بسياري از باتلاق هاي عراق و ايجاد نواحي غبارساز شده است. درگذشته سه كشور ايران، عراق و عربستان به صورت مشترك هزينه هاي مالچ پاشي اين زمين ها را تأمين مي كردند و تمام زمين ها درفصل خاصي از سال مالچ پاشي مي شدند.
مالچ نوعي فرآورده چسبنده نفتي است كه براي تثبيت شن هاي روان در بيابان ها استفاده مي شود. جنگ عراق و تغيير رويه اين دولت ها در دهه 2000 ميلادي سبب فراموشي اين كار، و در نتيجه افزايش ريزگرد در خوزستان، غرب ايران و سرانجام تقريبا در سراسر ايران شد.
بارش دردسرآفرين باران
درصورت وجود اين ذرات در هر منطقه اگر يك سال به صورت شب و روز هم بارش وجود داشته باشد ريزگردها در همان محل باقي خواهند ماند و فقط نيروي باد است كه قادر است آنها را جابه جا نمايد و برعكس سالهاي گذشته كه بارش توام با مفرح بودن هوا بود حال بارش موجب تنگي نفس مفرط است چون خاصيت ذرات كلوئيدي چنين است.
سازمان بهداشت جهاني همچنين با اعلام اينكه همين ريزگردها در سال، موجب مرگ زودرس براي يك ميليون و 340 هزار نفر مي شوند از كشورهاي جهان خواسته تا اقدامات خود براي كاهش آلودگي شهرهاي خود را كاهش دهند.
بررسي تصاوير ماهواره اي كشور عراق نشان مي دهد كه بيش از 700هكتار از اراضي كشاورزي اين كشور از بين رفته اند و به همين دليل لازم است روش ها تغيير كند. اراضي كشاورزي از بين رفته را نمي توان مالچ پاشي كرد. در سطح بين المللي كشورهايي هستند كه ريزگردها به مشكل زيست محيطي آنها تبديل شده است به عنوان مثال كشور زيبا و قدرتمند چين است كه سازنده بزرگ ترين سدهاي جهان با ارتفاع بيش از سيصدمتر و در اوايل به آن افتخار مي كردند و در پشت سد به توسعه كشتي راني و نيز توسعه توريسم مي پرداختند. غافل از اينكه ريزگردها در اين كشور گاهي فاصله ديد را در پكن به دو متر رسانده به تعبيري ديگر اين قطب اقتصادي و گردشگري جهان به زودي با مشكلات زيادي دست و پنجه نرم كند.
از سوي ديگر موضوع تغييرات اقليمي به جايي مي رسد كه براساس پيش بيني ها تا سال 2015 دماي كره زمين 4درجه افزايش مي يابد، به همين دليل بايد روش هاي مديريتي در اين باره هم تغيير كند.
زماني كه از معضل گرد و غبار صحبت مي شود بيش تر به اثرات نامطلوب اجتماعي و بهداشتي آن پرداخته مي شود، اين در حالي ست كه اين پديده بر منابع طبيعي هم اثراتي دارد. توليد صيفي جات در شهرهاي درگير با گرد و غبار تقريباً به نصف كاهش يافته و صدها هزار هكتار از جنگل هاي بلوط زاگرس در خطر نابودي قرار دارند، به عنوان مثال به دليل وقوع گرد و غبار توليد گندم و جو مي تواند تا 25 درصد كاهش يابد.
ايجاد بيماري هاي دستگاه تنفسي، بروز عفونت گوش مياني، بروز بيماري هاي انسداد دستگاه تنفسي، بروز سرطان ريه، بروز بيماري هاي قلبي و عروقي و عفونت حاد دستگاه تنفسي از جمله تأثيرات ريزگردهاي عربي بر روي سلامت انسانها است.
متخصصان با سطح بندي گرد و غبار ريزگردها به دو دسته درشت و ريز معتقدند كه گرد و غبار درشت وقتي وارد بدن مي شوند دستگاه تنفسي فوقاني آنها را پس مي دهد و وارد ريه ها نمي شوند ولي گردوغبار ريز با ورود به ريه ها تأثيرات بيشتري خواهند گذاشت.
نوزادان، كودكان، نوجوانان، سالمندان، افراد مبتلا به آسم، برونشيت، بيماران قلبي و مادران باردار از جمله گروه هاي آسيب پذير در برابر ريزگردها و گردوغبار هستند.
ورودگرد و غبار موجب بروز حساسيت ها و آلرژي هاي فراوان در بدن انسان مي شود، براساس مطالعات سازمان بهداشت جهاني افزايش 10ميكروگرم در مترمكعب در ميانگين سالانه ذرات معلق در هوا يك درصد ميزان مرگ و مير را افزايش مي دهد.
در مورد منابع آلوده كننده هوا نبايد تصور كرد كه تمامي ذرات آلاينده هوا در حالت گازي هستند چرا كه در سال هاي اخير ذرات معلق كه حاوي ذرات جامد كوچك و قطرات مايع هستند نيز مسائل و مشكلات زيادي را براي ما انسانها به وجود آورده اند.
انتقال بيماري با ريزگرد
خشك شدن تالاب ها و رودخانه ها در كشورها تأثير بسزايي در به وجود آمدن اين ذرات معلق داشته به طوري كه در سال هاي اخير بيابان زايي در مناطق ياد شده با افزايش چشمگيري روبرو بوده است. درواقع اين ذرات معلق در برخي موارد حاوي ذرات قابل زيستي هستند كه براي سلامتي مردم به شدت خطرناك هستند.
جالب اينكه اين ذرات معلق مي توانند انواع باكتري ها، جلبك ها و كپك ها را با خود به دورترين نقاط ممكن انتقال دهند.
ريزگردها حيات تمامي زيستمندان را تحت تأثير قرار مي دهند. اين در حالي است كه اين ذرات همچنين مي توانند مواد غيرزنده ديگري را نيز با خود جابجا كنند كه مي توان به تركيبات آلي، فلزات و گرد و غبار اشاره كرد.
تمامي ذرات معلق موجود در جو زمين سرانجام بر روي زمين ته نشين مي شوند و بدين ترتيب حيات تمامي زيستمندان اين كره خاكي را به خطر مي اندازند.
درحال حاضر جنگل ها و پوشش گياهي فراواني از فرونشست اين ذرات معلق آسيب هاي فراواني را متحمل شده اند چرا كه گرد و غبار هنگامي كه با نم باران و يا رطوبت تركيب مي شود، تشكيل يك لايه ضخيمي را در طبقات فوقاني برگ ها مي دهد كه به سادگي نمي توان آن را پاك كرد.
ورود ذرات معلق در بدن انسان تقريبا تنها از راه مجاري تنفسي است كه اثرات اين ذرات كار قسمت تنفسي بدن را مختل خواهد كرد.
اولين سد دفاعي بدن در مقابل ذرات معلق موهاي درون حفره بيني است، اما باز هم امكان عبور برخي از ذرات معلق كه قطر كمتري دارند وجود دارد به طوري كه اين ذرات در نايژه ها ته نشين مي شوند و تعدادي از آنها وارد كيسه هاي هوايي خواهند شد.
بر طبق بررسي كارشناسان اگر ذرات معلق وارد ريه ها شوند و در آنجا باقي بمانند به چند طريق مي توانند اثرات سمي خود را اعمال كنند به طوري كه مطالعات نشان مي دهد افزايش غلظت ذرات معلق در هوا مي توانند در درازمدت بيماري هايي همچون عفونت هاي دستگاه تنفسي، اختلالات قلبي، برونشيت و... را به وجود بياورند.
ضمن اينكه اگر اين ذرات معلق با مواد حاوي كربن همراه شوند براي سلامتي مردم بسيار خطرآفرين خواهند شد.
ذرات ريزتر داراي اثرات بالقوه مهمي بر سلامت انسان هستند. بيشتر ذراتي كه در پديده گردوغبار حضور دارند از نوع درشت يا غيرقابل تنفس هستند و تهديد جدي براي سلامت مردم ايجاد نمي كند. ولي ممكن است در افرادي كه سابقه بيماري هاي تنفسي دارند مانند مبتلايان آسم و آمفيزم مشكلاتي ايجاد كند.
متداول ترين نشانه هايي كه طي يك پديده گردوغبار مشاهده مي شود تحريك چشم ها و راه هاي فوقاني هوايي است. معمولا افراد مبتلا به بيماري هاي تنفسي مانند آسم و برونشيت و آمفيزم همچنين سالخوردگان و نوزادان، كودكان و نوجوانان و بيماران قلبي در معرض خطر بيشتري هستند.
ماسك هاي كاغذي معمولي و دستمال نمي توانند جلوي ورود ذرات ريزگرد و غبار به سيستم تنفسي ما را بگيرند و بنابراين عرضه ميP2 و P1 استفاده از آن ها توصيه نمي شود. ماسك هاي ويژه اي كه براي اين منظور طراحي شده است و يا عنوان شود براي اين شرايط تا حدي مناسب است. در استفاده از ماسك بايد به نكات زير توجه كرد:
پوشيدن آنها باعث احساس گرما شده و معمولا راحت نيست
اگر ماسك بطور كامل اطراف بيني و دهان را نپوشاند، مثلا براي افرادي كه محاسن بلندي دارند و راه نفوذ براي هوا باقي باشد، تاثير چنداني ندارد.
اين ماسك ها آلاينده هاي گازي هوا مانند منوكسيدكربن را نمي گيرد.
تنفس با استفاده از ماسك از حالت معمولي دشوارتر است و افراد داراي سوابق بيماري قلبي عروقي و تنفسي بايد با پزشك خود مشورت كنند.
در مجموع استفاده از اين ماسك ها براي افراد سالمي كه ناچارند بايد در زمان بروز پديده گرد و غبار در بيرون بمانند قابل توصيه است:
ريزگردها به جهت ايجاد تنگي نفس و تشديد مشكلات زمينه اي تنفسي، موجب افت سطح اكسيژن خون شده و به همين دليل، قلب براي جبران اين مشكل مجبور است حجم بالايي از فعاليت را داشته باشد كه اين مسئله موجب كاهش خون رساني مي شود.
ريزگردها در افراد مسن كه زمينه بيماري هاي قلبي و عروقي دارند مي تواند موجب بروز علائم قلبي و عروقي از قبيل درد قفسه سينه همراه با تعريق سرد يا تهوع و تنگي نفس شود.
مطالعات نشان مي دهد كه انواع آلودگي هوا مي تواند موجب زخمي شدن پلاك هاي آترو اسكروتيك (چربي داخل عروقي) و انقباض عروق كرونر شود.
بنابراين توصيه مي شود افرادي كه بيماري هاي قلبي و عروقي، نارسايي قلبي، آنژين پايدار قلبي و علاوه بر آن سابقه بيماري هاي عروقي- كرونري قلب دارند تا حد امكان از تردد غيرضروري در روزهايي كه غبار و آلودگي زياد است خودداري كرده و در صورت بروز علائم به اورژانس يا مراكز درماني مراجعه كنند.
ريزگردها به غباراتي گفته مي شود كه حدود 5/2 ميكرومتر قطر داشته باشد. ريزگردها حداقل شامل 3 دسته هستند؛ دسته اول ريزگردهايي كه ناشي از گرد و غبار هستند.
دسته دوم، ريزگردهايي ، سلفور هستند و منجر به باران اسيدي مي شوند و دسته سوم، ريزگردهايي كه ناشي از احتراق سوخت هاي فسيلي هستند. ريزگردهايي كه بيشتر با آن مواجه هستيم ناشي از غبار و خاك است كه به علت عبور توفان هايي در مناطق كويري به وجود آمده است.
از سوي ديگر علت ريزگردها، در فصل هاي مختلف سال متفاوت است و برخي از ريزگردها به دليل سرد شدن هوا، برخي به دليل پديده وارونگي و برخي به دليل احتراق نامناسب سوخت هاي فسيلي و اتومبيل هاست كه اينها ناشي از ريزگردهاي كربني هستند.
عوارض اين ريزگردها به صورت شدت گرفتن بيماري هاي ريوي از جمله آسم و بيماري هاي مزمن انسدادي ريه است.
در طولاني مدت همه انواع ريزگردها مي تواند منجر به كاهش عملكرد و انسداد مزمن ريه شوند و تنگي نفس فعاليتي، نخستين علامتي است كه فرد با آن مواجه مي شود.
با توجه به اينكه ريزگردها، گرده هايي تا 10ميكرومتر را نيز به همراه مي آورد و اين امر مي تواند منجربه علائم تحريك راه هاي هوايي شود، بنابراين، استفاده از ماسك ضروري است.
به گفته محققان براي اين افراد ممكن است قرارگرفتن درمعرض گرد وغبار عوارض زير را به دنبال داشته باشد :
واكنش هاي آلرژيك و حملات آسم را تحريك كند.
مشكلات تنفسي حاد را ايجاد كند.
درايجاد بيماري قلبي و عروقي موثر باشد.
طول عمر را كاهش دهد.
قرارگرفتن طولاني درمعرض ذرات منتقله توسط هوا مي تواند مشكلات تنفسي و ريوي و احتمالا بيماري هاي قلبي ايجاد كند.
كودكان به علت رشد ناكار آمد ريه ها و نوع تنفس، بيشتر درمعرض حملات ريوي هستند و درمقابل اين ريزگردها بسيار حساس ترند. افراد بالاي 60 سال نيز در مقابل ريزگردها و آلودگي هوا بسيار آسيب پذيرند و بايد مراقبت بيشتري از خود كرده و در چنين هوايي درسطح شهر تردد نكنند. با تردد درهواي آلوده به ريزگرد، سرعت تنفس و نيز عمق تنفس افراد بيشتر شده و اين امر سبب مي شود تا ريزگردها بيشتر وارد ريه هاي تنفسي آن ها شود.
تميزكردن فيلتر كولر اتومبيل ها و پوشال كولر منازل نيز ضروري است. توصيه مي شود كه افراد بالاي 65 سال و كودكان در هنگام ريزگردها از منزل خارج نشوند.
عوارض دراز مدت اين پديده بر سلامتي، ناشي از جايگزين شدن دايمي ذرات معلق و آلوده به ويروس ها در قسمت هاي تحتاني دستگاه تنفسي است.
از آنجايي كه اين عارضه مي تواند باعث پديده جهش ژنتيكي درساختار دي ان اي ويروس ها شود، توانايي ايجاد ويروس هاي نوپديد يا باز پديد در قسمت هاي تحتاني دستگاه تنفسي و در نتيجه بالا رفتن خطر ابتلا به سرطان هاي تنفسي (هنوز ناشناخته است) را نيز به دنبال دارد.
بروز عفونت هاي تنفسي، شعله ور شدن آلرژي هاي قديمي و ايجاد حملات آسمي در بيماران مبتلا به آسم يا برونشيت از جمله عوارض كوتاه مدت پديده گرد و غبار بر سلامت افراد است.
اين درحالي است كه همچنين
4/3 درصد مرگ و ميرهاي ناشي از مشكلات تنفسي به خاطر مواجهه مستمر با آلاينده ها است.
آلاينده هاي هوا مي توانند روي ريه هاي انسان تاثير بگذارند و بر روند بيماريهاي قلبي و عروقي تاثيرگذار باشند.
مطابق اين شاخص اگر ميزان ذرات معلق در هوا بين 100تا 200 ميكروگرم بر متر مكعب باشد هوا در شرايط ناسالم قرار دارد و اگر اين ميزان بيشتر از 300 ميكروگرم بر متر مكعب شود شرايط آلودگي هوا در وضعيت خطرناك قرار دارد.
هر ماسكي كه از داروخانه ها تهيه مي شود قابل استفاده در مقابل ريزگردها نيست، بايد يك سري ماسك هاي داراي فيلتر كه از ورود ذرات ريز جلوگيري مي كند مورد استفاده مردم قرارگيرد.
خطرجدي گرسنگي و خشكسالي
چرخه كشاورزي در منطقه يك چرخه كامل است كه به مقوله هاي مختلف از جمله جنگل، مرتع، زراعت، باغباني، طيور و آبزيان و... مرتبط است. اگر در يك شهر جنگل و مرتع خوبي نداشته باشيم اين امر روي بخش كشاورزي آن شهر نيز تاثيرگذار خواهد بود و خشكسالي و به تبع آن كاهش مواد غذايي و حتي گرسنگي موقتي در آن منطقه ايجاد مي كنند. گرد و غبار موجب توليد آفات و قارچ ها در جنگلها و مراتع استان مي شود كه بايد در اين زمينه تدابير جدي انديشيده شود.
بررسي هاي دانشمندان بيوشيمي بروي دسته اي از ميوه ها و سبزي ها به عمل آمده در اين مناطق نشان داده است آن دسته از ميوه ها و سبزي هايي كه به عمل آمده بودند ارزش غذايي كمتري داشته و در مقايسه با ميوه ها و سبزي هاي با روش معمول، ويتامين ها و موادمعدني موجود در آنها به مراتب كمتر بوده است. ضمن اينكه استفاده از اين محصولات در توليد غذا مي توانند منجر به انتقال عوامل حساسيت زا و مقاومت به آنتي بيوتيكها شوند.
اگر اين جنگلها و مراتع را از شهر بگيريم زندگي كردن در آن دشوار مي شود. ضمن اينكه توسعه درختان پهن برگ بسيار ضروري است و اين درختان اكسيژن بيشتري را توليد مي كنند و قابليت جذب 60 تن ريزگرد را در هر هكتار دارند.
جالب اينكه ريزگردها خسارت چشمگيري به توليد عسل در يك منطقه وارد مي كنند و ميزان توليد عسل به عنوان محصول توليدي يك شهر را به طرز چشمگيري كاهش مي دهند. دليل آن هم اين است كه ريزگردها با ورود به آن ناحيه ديد زنبور عسل را كور مي كنند و قدرت مانور را از زنبور مي گيرند.
هجوم ريزگردها مي تواند با خشكسالي همراه شده و زمينه ساز تخريب جنگلها و مراتع طبيعت و ضربه بر پيكره اقتصادي يك كشور شود. به طوري كه بخش كشاورزي و دامپروري به عنوان پايه اقتصاد يك منطقه را با مشكل جدي مواجه كند. براساس بررسي هاي علمي صورت گرفته هر هكتار از درختان افرا بيش از 20 تن ريزگرد را جذب خود مي كند.
بايد سريع تر اقدام كرد
به هر حال به نظر مي رسد پديده ريزگردها بيش از آنكه يك مشكل موقتي باشد تبديل به معضلي دائمي شده است كه بايد براي عبور از اين بحران زيست محيطي چاره انديشي جدي صورت گيرد و در اين راستا شايد علاوه بر پيگيري مستمر راهبردها و استراتژي هاي بين المللي از طريق نهادهاي جهاني بايد اطلاع رساني و آگاه سازي از تبعات اين پديده در دستور كار قرار گيرد.
بايد به دنبال اجرايي كردن تصميمات در خصوص مهار ريزگردها باشيم و نبايد تنها به برگزاري همايشها اكتفا كنيم، بلكه هرچه سريع تر بايد نواقص رفع شده و تصميمات اجرايي شوند.
به گفته متخصصان مشاركت عمومي، كاهش فعاليت بيماران قلبي و عروقي، جلوگيري از خروج اطفال و سالمندان از خانه، جلوگيري از تردد وسايل نقليه، استفاده از وسايل حفاظت كننده و... از جمله اقداماتي است كه همه در اين سه وضعيت بايد در دستور كار قرار دهند.