بازآمد بوي ماه مهر ماه مدرسه
بررسي نقش مدارس در تعليم و تربيت دانش آموزان -بخش نخست

صديقه توانا
بوي مهر، بوي مهرباني، بوي لبخند، بوي درس و مدرسه و شوق كودكانه در پياده روها، بوي نمره هاي بيست، بوي دفتر حساب و مشق هاي ناتمام، بوي دوستي و محبت...
پاييز با خود شور مي آورد و قاصدكها خبر بازگشايي مدارس مي دهند، درختان آماده مي شوند تا با شوق، برگهاي رنگارنگشان را چون كاغذهاي رنگي بر سر كودكاني كه مشتاقانه به مدرسه مي روند بريزند و سارها بر شاخه هاي انبوه درختان صف كشيده اند، تا آوازهاي گرمشان را بدرقه كنند. نسيم، نفس هاي معطرش را هر صبح بر گونه هاي سرخابي كودكانه شان مي دمد تا خواب را در سايه هاي كوتاه ديوار جا بگذارند و مشتاقانه تا حياط منتظر مدرسه بدوند.
ديوارهاي آجرنماي مدرسه را سراسر شور و شوق پر كرده است. كلاسها با آغوش باز در آستانه درها ايستاده اند تا ميهمانان خود را در آغوش بكشند. واژه ها بر تخته هاي سياه جان مي گيرند و پروانه مي شوند تا در نفس هاي هيجان زده كودكان پرواز كنند و فضاي لرزان كلاس را گرم نمايند. چه شور و حالي دارد اين روزهاي آغاز مدرسه، روزهايي سراسر دلهره، شوق و اضطراب، روزهاي مهر و مدرسه، روزهايي كه خيابانها سرخوش هيجان لبريز صداهاي كودكانه جاري در پياده روهايند. روزهايي كه عشق هر سحر، عاشقانه از پشت پنجره كلاس ها سرك مي كشد تا با بالا آمدن آفتاب، تنشان را در نفس هاي معطر كودكان شست وشو دهند. روزهايي كه آفتاب به شوق مدرسه رفتن هر صبح زودتر از آواز خروس ها بيدار مي شود. روزهايي كه ماه، بالاي سر دفترهاي مشق به خواب مي رود.
امروز اولين روز از ماه مهر و شروع فصل پاييز، ماه تحصيل، تلاش، مشق و مدرسه است. روزهاي آغازين سال تحصيلي هم مثل سالهاي اوليه تحصيل، دوران بسيار حساسي است. ايجاد نگرش هاي مثبت و پويا در دانش آموزان، تقويت انگيزه كوشش براي يادگيري و كاهش دغدغه و اضطراب و آشنايي با شخصيت و ديدگاههاي دانش آموزان مي تواند در روزهاي اول مدرسه صورت پذيرد. همچنين در دوران اوليه تحصيل، خانه و مدرسه هر يك نقش ويژه دارند.
كارشناسان مسايل اجتماعي معتقدند روابط در خانه فردي تر و عاطفي تر و در مدرسه جمعي تر و منطقي تر است. از اين رو اين دو محيط خانه و مدرسه از لحاظ فراهم آوردن زمينه هاي لازم براي رشد و تربيت كودك مكمل يكديگرند و بايد همديگر را ياري كنند. لذا همكاري پدر و مادر با معلمان و اولياي مدرسه اهميت ويژه اي دارد. اما در اين ميان نبايد نقش آموزشي و تربيتي مدرسه را ناديده گرفت، چراكه دوران تحصيل از جهت تعليم و تربيت بهترين و مهمترين دوران است. در اين دوره بچه ها ويژگي هاي رواني و آمادگي كاملي براي تربيت پذيري و ادب آموزي دارند و آموزش رسمي بچه ها نيز از اين مرحله آغاز مي شود. لذا اين دوران طلايي را كه بهترين فرصت براي تعليم و تربيت است، نبايد به سادگي از كف داد.
سرمايه گذاري
جهت ارتقاي كم و كيف آموزش
به گفته كارشناسان، كيفيت نظام آموزشي ارتباط مستقيمي با امكانات مدارس، برخورد معلمان و مربيان با دانش آموزان و محيط مدرسه دارد. به عبارتي وجود فضا و زمان مناسب و كافي، اولين نياز در يادگيري است و نظام آموزش و پرورش مناسب يكي از پايه هاي پيشرفت در جوامع امروزي است. سرمايه گذاري در جهت ارتقاي سطح كمي و كيفي آموزش، هرچند بازده فوري ندارد، اما قدم اول براي تربيت نيروي انساني موردنياز جامعه است.
«پروين قادري» كه به همراه پسر 14 ساله خود براي خريد لوازم التحرير به يك فروشگاه در بلوار فردوس شهرك غرب آمده است، وقتي در برابر اين سؤال قرار مي گيرد كه مدرسه چه تأثيري در تربيت فرزندش دارد گويي پاسخي از قبل آماده شده دارد، چون خيلي تند و سريع مي گويد: «به نظر من خانواده ها بايد براي تربيت صحيح و اصولي فرزندان خود از همان سالهاي اوليه تحصيل سرمايه گذاري كنند. پسر بزرگم الان 30 ساله است و هنوز هم كار مناسبي ندارد، چون تحصيلات خوبي ندارد، ما در آن زمان خيلي به مدرسه و درس و مشقش اهميت نمي داديم، حضور او در مدرسه اي نزديك خانه حتي با امكانات كم و محدود و محيطي شلوغ براي ما كافي بود، چون فكر مي كرديم هزينه كردن براي بچه ها در اين سن خيلي ضروري نيست، و سرمايه گذاري اصلي بايد خرج ازدواج و كار باشد، اما الان مي بينيم كه چقدر اين فكر اشتباه بوده است.»
وي در ادامه در حالي كه دستش را چون سپري محكم بر پشت فرزندش قرار داده و او را مورد حمايت عاطفي قرار مي دهد، مي گويد: «الان به اين نتيجه رسيده ايم كه بچه ها را بايد از همان سالهاي اول تحصيل در مدارسي ثبت نام كنيم كه مربياني كارآزموده و باتجربه داشته باشد و از امكانات آموزشي لازم هم برخوردار باشد، چرا كه مدارس در تربيت فرزندان ما نقش مهمي ايفا مي كنند.»
«ابوالفضل حسني» هم كه به همراه همسر و تنها فرزندش براي خريد به اين محل آمده اند، داوطلبانه و خيلي مشتاق در ادامه صحبتهاي خانم قادري چنين مي گويد:
«ما تجربه زيادي نداريم، چون به لطف پروردگار همين يك پسر را داريم و الان هم به كلاس دوم راهنمايي مي رود، اما با توجه به اطلاعاتي كه از اطرافيان كسب كرده و ديده ايم، برخي از آنها از اينكه در سالهاي اوليه تحصيل و يا حتي در سالهاي بالاتر هم، مدارس خوبي را براي فرزندان خود انتخاب نكرده اند، الان چقدر نادم هستند از همين رو ما ترجيح مي دهيم فرزندمان را در مدرسه اي ثبت نام كنيم كه علاوه بر مسائل آموزشي به مسائل تربيتي هم اهميت دهند. گرچه تمام مدارس ما به حمدالله بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، از نظر تربيتي رشد چشمگيري داشته، اما باز هم در اين ميان برخي از مدارس مخصوصاً مدارس دولتي، خيلي به مسائل تربيتي بچه ها توجه نمي كنند. ضمن اينكه برخي از معلمان به دليل مشغله هاي زياد زندگي و تأمين معيشت، آنقدر درگير مسائل خانه و خانواده خود هستند كه گاهي فراموش مي كنند وظيفه اصلي آنها تربيت فرزندان اين آب و خاك است.»
وي با اشاره به اينكه برخي از معلمان در سر كلاس دائماً سرگرم بازي با گوشي همراه خود هستند و يا مشغول رتق و فتق امور منزل مي باشند مي گويد: «به نظرم مسئولان بايد حل مشكلات معلمان را در اولويت كارهاي خود قرار دهند تا آنها بدون هيچ دغدغه اي در سر كلاس حاضر شده و به نقش اصلي خود بپردازند،كه همانا تربيت ميليونها دانش آموزي است كه آينده سازان فرداي ايران اسلامي هستند.»
نقش تربيتي مدارس
آقاي حسني كه مهندس نقشه كش صنعتي است و در يك شركت خصوصي مشغول به كار مي باشد، در ادامه چنين مي گويد: «نقش تربيتي مدرسه نسبت به بچه ها قبل از اينكه قانونمند و براساس ضوابط تعريف شده نظام آموزشي باشد، بيشتر سليقه اي است، نظام آموزشي ما بيشتر بر روي مسائل آموزشي تأكيد دارد تا پرورشي. البته خوشبختانه طي ساليان اخير نقش پرورشي مدارس پررنگ تر شده اما هنوز تا رسيدن به نقطه آرماني فاصله زيادي دارد.»
وي اضافه مي كند: «حساسيت و خواسته خانواده ها نسبت به مسائل تربيتي مدارس از يك سو و از سوي ديگر احساس نياز نظام آموزشي به پرداختن مسائل پرورشي، سبب شده تا مدارس مخصوصاً مدارس غيرانتفاعي كه حس رقابت بيشتري نسبت به هم دارند به اين مسئله اهميت بيشتري دهند و خانواده ها هم ترجيح مي دهند، فرزندان خود را در اين مدارس ثبت نام كنند، بر اين اساس استفاده از كارشناسان امور تربيتي در مدارس اولويت ويژه اي دارد و چه بسا در درجه بندي مدارس نسبت به هم نقش مهمي ايفا مي كند.»
همكاري خانه و مدرسه
در تربيت فرزندان
«محمود رضا پورعباسي» كارشناس مسائل تربيتي در گفت وگو با سرويس گزارش روزنامه كيهان با اشاره به اينكه همكاري خانه و مدرسه در تربيت فرزندان نقش مهمي را بازي مي كند و نقش وراثت و تربيت را در شخصيت فرزند نبايد ناديده گرفت، مي گويد: «معمولا بچه ها در مدارس دو نوع تربيت مي شوند، يك تربيت عمومي و ارادي و با نقشه و ديگري تربيت هاي غيرارادي و بي نقشه است. در تربيت ارادي كتابي است معلوم كه بچه بايد بياموزد، درسي است كه بايد بخواند، سرصف، و در نمازخانه مسائلي مطرح مي شود، در كلاس معلم براي بچه ها صحبت مي كند و دستورالعمل هايي به دروديوار نصب است و تمام اين موارد تربيت هاي عمومي و حساب شده و ارادي است.»
وي مي گويد: «در اين بخش مدرسه مسئوليت فراواني دارد بنابراين كيفيت انتخاب معلم، نحوه تنظيم ساعات درسي و برنامه هاي درسي، فوق برنامه ها، انتخاب كتاب هاي غيردرسي و نوع برخورد معلم با شاگردان و ساعات مطالعه غيردرسي يك سلسله مسئوليت هاي بسيار سنگيني است كه بر دوش مدرسه است و تمام اين عوامل باعث تمايز مدرسه اي بر مدرسه ديگر مي شود بنابراين محورهاي فوق هستند كه نقش اصلي تربيت پذيري دانش آموزان را برعهده دارند.»
اين كارشناس مي گويد: «يك بخش از تربيت مدرسه هم تربيت غيرعمدي و غيرارادي است. معلم خصلت ها و برخوردهايي دارد بدون آنكه توجه داشته باشد، او درسش را مي گويد اما دراين تدريس چگونه عمل كند كه به فرد فرد بچه ها رسيدگي كند و عدالت را عملا اجرا نمايد جاي بحث و بررسي دارد. ممكن است معلم متوجه نباشد كه ضمن درس رياضيات، درس عدالت و راستگويي هم مي دهد، يا سهوا ممكن است وعده اي بدهد و به اين وعده عمل نكند، بگويد فردا تكاليف را مي بينم و نبيند، بگويد جايزه مي دهم و ندهد، نمره مي دهد، اما دانش آموز احساس مي كند غيرعادلانه عمل شده است، دانش آموز سؤال مي كند، اما فكر مي كند نظر معلم تنها معطوف به تعدادي از بچه هاي ممتاز يا چند دانش آموز پرحرف است، پس او غيرمستقيم درس عدالت يا درس بي عدالتي و درس راستگويي يا دروغگويي مي گيرد.»
وي ادامه مي دهد: «دانش آموز لباس و قيافه معلم را مي بيند وغيرمستقيم درس نظم يا درس بي نظمي مي گيرد، درس خوش اخلاقي، مهر، محبت و يا درس خشونت مي گيرد حتي در و ديوار كلاس، وسعت و نور كلاس، نوع اداره عمومي مدرسه در شكل گرفتن شخصيت كودك نقش تربيتي دارد.»
پورعباسي مي گويد: «اين موارد يك سلسله تربيت هاي غيرارادي مدرسه است كه دائم بر دانش آموز تأثير مي گذارد. البته مدرسه خوب و دقيق، بايد روي اين مسائل غيرارادي هم طرح داشته باشد تا بتواند موفق باشد. يعني براي اخلاق و برخورد و رابطه معلم، نحوه اداره مدرسه، وسعت، نور و ساير ويژگي هاي ساختماني مدرسه برنامه داشته باشد.»
كاركرد تربيتي خانه و مدرسه
«اگر تربيت را كسب دانش براي نيل به نگرش ها و منش هايي با تراز قرآني «احسن تقويم» تعريف نمائيم بايد گفت، در آموزش رسمي ما در سطح آموزش عمومي در جهت انباشت اندوخته هاي ذهني و پرورش حافظه بسيار موفق بوده ايم.»
دكتر فاطمه عاطف يكتا، مشاور رئيس سازمان مركزي انجمن اوليا و مربيان در گفت وگو با سرويس گزارش روز كيهان با بيان اين مطلب ادامه مي دهد: «از آنجا كه نظام تربيت رسمي ما فاقد نگاه سيستمي منبعث از آموزه هاي تربيت اسلامي و كم توجه به مقتضيات بومي و منطقه اي مي باشد، با رسوب الگوهاي وارداتي در لايه هاي تصميم سازي زمينه هاي آسيب پذيري را فراهم كرده است.»
وي مي گويد: «در مواجه با پديده هاي نوظهور اجتماعي كه با شتاب فزاينده اي در عرصه تعليم و تربيت در دوران كنوني شكل گرفته، ديگر قدرت حافظه ياراي برابري با آن را ندارد و در حال حاضر عوامل متنوعي، تأثير تربيتي خانواده و مدرسه را از انحصار خارج كرده اند.» دكتر عاطف يكتا ادامه مي دهد: «رسانه هاي مكتوب و مصور، دنياي مجازي، بازي هاي اكشن رايانه اي، رقيبان تازه نفس در بخش خصوصي از طرفي محدوديت ها و كاستي ها در سيستم دولتي در منابع درسي و انساني، فرآيند تصميم سازي ها و تصميم گيري ها، تأثيرات پردامنه اي را در تربيت كودكان و نوجوانان به جا گذاشته است.»
وي مي گويد: «سونامي انفجار اطلاعات در عصر اقتدار تكنولوژي هاي برتر، ضرورت انعطاف در تصميمات مناسب با تغييرات شتابنده، پرهيز از تمركز در تصميم گيري ها، تأكيد بر هماهنگي نهادهاي مرتبط و بالاخره پرهيز از سياستگذاري ها و برنامه ريزي هاي جزيره اي در حوزه هاي ستادي را مي طلبد. البته لازم به ذكر است كه علي رغم شبيخون بي امان پديده هاي نوظهور در جغرافياي ناتوي فرهنگي هنوز هم برخلاف كشورهاي غربي در كشور ما به بركت عطر وجود فرهنگ عاشورا و ادبيات انتظار و آثار معنوي دفاع مقدس و طنين رهنمودهاي حضرت امام و رهبر معظم انقلاب، خانواده و مدرسه كاركرد تربيتي خود را حفظ كرده است. اما وظيفه نظام آموزش و پرورش است كه براي خنثي كردن يا كم اثر كردن تهاجمات متنوع به سه عنصر منابع درسي و انساني و برنامه هاي درسي نيز توجه ويژه اي نمايد.»
مدرسه، سن تربيت پذيري
در آموزه هاي ديني و علوم تربيتي تأكيد شده كه سن ورود دانش آموز به مدارس، سن تربيت پذيري است. در روايتي از حضرت رسول اكرم«ص» نقل شده كه حضرت محمد«ص» دوره هاي تربيتي نونهالان رابه سه دوره سيادت، تربيت و وزارت تقسيم فرمودند كه هفت سال اول زندگي دوره سيادت، هفت سال دوم دوره عبوديت، بندگي و تربيت و هفت سال سوم زندگي نوجوان، دوره مشورت دهي و وزارت نامگذاري شده است.
«ستار هدايت خواه» مخبر كميسيون فرهنگي و نماينده كهكيلويه و بويراحمد در مجلس شوراي اسلامي درباره اين تقسيم بندي به گزارشگر كيهان مي گويد: «در دوره اول خانواده ها و والدين بايد تسليم خواسته هاي فرزند شوند، و در دوره دوم به تربيت او بپردازند و بر عوامل تربيت پذير كه شامل مدرسه مي شود، اهميت ويژه اي قائل شوند.»
هدايت خواه در ادامه مي گويد: «باتوجه به ميزان حضور بچه ها در مدرسه، عوامل و دست اندركاران آن ازجمله معلم بر تأثيرپذيري كودك نقش بسزايي دارند. از آن جايي كه بچه ها بيشتر وقت خود را در دوران تحصيل در مدرسه سپري مي كنند، نقش تربيتي خانه و خانواده در اين مدت كم مي شود، اما نكته حائز اهميت در اين ميان رابطه والدين بامدرسه است كه هرچه اين ارتباط بيشتر و محكم تر باشد، تربيت دانش آموزان بهتر و اصولي تر مي گردد.»
دانش آموزان هميشه نگاه الگويي به معلم و معلمان خود دارند از اين رو مدارس و مجموعه عوامل آن بيشترين تأثير را از نظر تربيتي بر آنها دارند.
عضو كميسيون فرهنگي مجلس مي گويد: «ضروري است كه مسئولان آموزش و پرورش به نقش تربيتي خود توجه كافي داشته باشند و مراقبت لازم را در گفتار و رفتار خود رعايت كرده و با شناخت روحيات كودك تلاش كنند تسهيلات مثبتي را براي فرزندان ايران اسلامي فراهم نمايند.»
وي مي گويد: «علم در كودكي نقشي بر روي سنگ است و رفتارهاي تربيتي در كودك، اثر بر روي نقشي است كه تا پايان عمر در شخصيت فرد پايدار مي ماند، و براي اينكه نونهالان براساس اهداف و آموزه هاي ديني تربيت شوند، معلمان بايد هم و غم خود را معطوف به نقش تربيتي و تأثيرپذيري آن در دانش آموزان كنند.»
به راستي امروز همه راه هاي روشن، به مدرسه «مهر» ختم مي شود و اين سرآغاز جديدترين صداي همبستگي است. امروز چشم هاي صفا و يكرنگي، درحضور ماه «مهر» مي جوشد، امروز شوق هاي دسته جمعي در محيطي گردآمده اند تا بارديگر بوي «يار مهربان» را جشن بگيرند. امروز كتاب ها دسته دسته مي آيند و سلام دست ها را پاسخ مي دهند، پاسخي گرمتر از تابستاني كه بچه ها پشت سر گذاشته اند و هيچ نقاش زبردستي نمي تواند شادترين جنب و جوش هاي حياط را به تصوير بكشد.