بررسي وضعيت كتابخانه ها و مشكلات پيش رو استاندارد؛ حلقه مفقوده كتابخانه هاي عمومي

پريسا جلالي
ازمهمترين شاخص هاي رشد و توسعه كشورها كه گزارش آن هر ساله توسط سازمان ملل متحد منتشر مي شود، وضعيت موجود كتابخانه هاي عمومي كشورهاي جهان است. دقت در آمار كتابخانه هاي كشورهاي توسعه يافته و مقايسه آن با كشورهاي در حال توسعه بيانگر اختلاف شديدي است.
اين واقعيت را نمي توان منكر شد كه طي سال هاي اخير با توجه به فعاليت هاي درخور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي همچنين ديگر متوليان امور فرهنگي، وضعيت كتاب و كتابخواني بهبود داشته و نسبت به قبل، از رشدي نسبتا مناسب برخوردار شده است.
اما با اين اوصاف و با وجود رشد روزافزون حجم مجلات علمي، افزايش شمار دانش آموختگان و تحصيل كردگاني كه روز به روز به تعدادشان افزوده مي شود، كمبود كتابخانه، فقدان فضا و مكان مطالعه ونبود كتاب هاي مناسب ومتناسب با سن افراد از جمله مشكلاتي هستند كه كتاب و كتابخواني در ايران را تحت تاثير خود قرار داده است.
اين در حالي است كه كشور ايران داراي يكي از ديرينه ترين تمدن هاي بشري است و دين اسلام نيز بر كسب علم و دانش تأكيد فراوان دارد.از طرفي هم كتابخانه هاي عمومي به دليل تماس وسيع با تمامي اقشار جامعه، دانشگاه عمومي ملل محسوب مي شوند و نقش آنها در رشد و توسعه جوامع انساني بر هيچ كس پوشيده نيست حال اگر با مشكلاتي خرد و كلان در عرصه مطالعه مواجه مي شويم بايد اين اشكال را در وضعيت نامناسب كتابخانه ها جستجو كرد.
مشكلاتي كه گريبانگيركتابخانه هاست
حفظ و صيانت از نيروي انساني در محيط هاي كار وظيفه خطيري است كه مي بايستي گامهاي بلندي در جامعه امروزي ما در اين راه برداشته شود چرا كه اين يعني ارزش نهادن به نيروي انساني و در كل موجب افزايش بهره وري در بخشهاي مختلف مي شود. همان گلايه اي كه بسياري از كتابداران كتابخانه ها دارند و به قول آنها توجهي به اوضاعشان نمي شود .
فخري معروفخاني يكي از كتابداران باسابقه اي است كه بيش از 20 سال از عمرش را در يكي از كتابخانه ها سپري كرده است و كتابها را مانند فرزندانش دوست دارد .
وي بي حوصلگي و رخوت موجود در ميان كتابداران را فقدان انگيزه كار و تلاش در ميان آنها كه برگرفته از توجه محدود مسئولان به شرايط كاري كتابداران است مي داند و به گزارشگر كيهان مي گويد: «در يك مطالعه سرانگشتي به خوبي مي توان ديد كه چطور كتابداران در تمام ساعات اداري به خدمات دهي مشغولند و مجبورند بارها در مورد سيستم جستجو توضيح دهند و براي يافتن كتابها به بخش مرجع كتابخانه بروند در حالي كه كتابخوان ها براي بار ديگر كه مراجعه مي كنند هنوز جستجوي كتاب را نمي دانند.»
وي مي گويد:« مشخص نكردن فاصله زماني براي استراحت و صرف ناهار و نماز هم از ديگر مشكلات اين صنف است. برخي حتي نبود كتاب را به گردن كتابدار مي اندازند و توقع دارند هر كتابي كه خواستند فورا برايشان تهيه شود. البته كتابخوان هاي بدقول و يا كساني كه كتابي را گم مي كنند و حاضر به پاسخگويي نسبت به عملكرد خود نيستند از ديگر مواردي است كه كتابدار را در نظر برخي شبيه بازجو جلوه مي دهد ! »
هر چند برخي اظهارات كتابدارها مبني بر طاقت فرسا بودن شغلشان در ظاهر بهانه گيري تلقي مي شود اما طبق يك تحقيق علمي با عنوان بررسي مسائل و مشكلات ارگونوميكي كاركنان شاغل در يكي از كتابخانه ها و مركز اسناد كشور مشخص شده است كه در مجموع 50 درصد آنها، حين كار حداقل در يك ناحيه از دردهاي اسكلتي عضلاني رنج مي برند و اين بيانگر نامناسب بودن فضاي كار و محيط كتابخانه است كه حتي توانسته كتابداران را تحت تاثير قرار دهد .
البته گفته مي شود كه 65 درصد ارتفاع ميز، صندلي و ديگر وسايل و ابزارها با خصوصيات فيزيكي افراد تناسب ندارد .
فقدان استانداردهاي لازم از جمله استفاده از نور لامپ مهتابي براي كتابخانه هاي عمومي از ديگر مشكلاتي است كه شايد در ظاهر ساده و ابتدايي به نظر برسد اما واقعيت برخلاف اين موضوع است .
به گفته پزشكان طبق استانداردهاي تعريف شده براي محيط مطالعه نور زرد و يا تلفيقي از نور زرد و قرمز بايد بهره برد و نور سفيد لامپ مهتابي براي چشم در هنگام مطالعه مضر است. كمبود امكانات و تجهيزات كامپيوتري به گونه اي كه هنوز تعداد زيادي از كتابخانه ها فاقد اين امكان هستند حتي نبود ساير وسائل سمعي و بصري هم ديگر معايب كتابخانه هاي عمومي درسطح كشوراست .
تمركز كتابخانه ها
در مراكز و شهرهاي بزرگ
فضاي محدود و پايين بودن ميزان فضاي اختصاص داده شده به كتابخانه هاي عمومي همچنين
تمركز كتابخانه ها در مراكز استانها و شهرهاي مهم به گونه اي كه گفته مي شود در استان تهران نزديك به نيمي از كتابخانه هاي عمومي استان در شهر تهران تمركز يافته و مابقي در ساير مناطق استان پراكنده شده ديگر معضلي است كه به آساني ميزان كتابخوان ها را نه تنها در تهران بلكه در ساير استان ها با وجود وضعيت مشابه كاهش مي دهد.
الهام عباسي مخترع نوجوان و نخبه بسيجي ساكن در اصفهان در گفت و گو با خبرنگار سرويس گزارش روز كيهان فقدان كتابخانه در نزديكي محل سكونت خود را عمده ترين مشكل بر سر راه تلاش هاي علمي و پژوهشي عنوان مي كند.
وي صرف وقت و زمان طولاني براي رسيدن به كتابخانه اي كه در مركز شهر واقع است را مقوله اي آسيب زا دانسته و مي گويد:« شهرداري ها نقش مهمي در اين رابطه دارند اما ورزش را نسبت به كتابخواني در اولويت مي دانند به طوري كه با احداث ورزشگاه هاي متعدد در سطح شهر دسترسي به سالن هاي ورزشي آسان است اما كتابخانه و استفاده از كتاب هاي آنجا كه البته همه آنها متناسب با خواست مراجعان نيست با دشواري و صرف وقت زياد ممكن مي شود.»
وي البته تعداد كتاب ها را متناسب با ميزان مراجعه كنندگان نمي داند و در توضيح بيشتر ابراز مي كند:« در بسياري از مواقع كه كتاب مورد نظر را از كتابداران تقاضا مي كنيم با شنيدن اين جمله كه از اين كتاب فقط سه نسخه داشته ايم و آن هم به امانت رفته است و يا حتي از برخي كتاب ها فقط يك مورد در كتابخانه موجود بوده كه فرد قبلي آن را برده است، از آمدن به كتابخانه مايوس مي شوم. با وجود ثبت اختراعات بايد فرصت هايي كه مي بايست به تحقيق و پژوهش اختصاص دهم را مجبورم براي يافتن كتاب هايي صرف كنم كه چندان هم ناياب نيستند و به راحتي بايد در هر كتابخانه اي موجود باشد. »
كتابداران ديگر حوصله ندارند
عدم توجه به ايجاد فضاي لازم براي كاربران ويژه نظير معلولين، كودكان، كم سوادان و كمبود تجهيزات و لوازم مورد نياز مشكل عمده كتابخانه هاي عمومي تهران و ديگر شهرها است.
ساعتي طولاني به دنبال كتاب مورد نظر مي گردد اما در نهايت خسته و سرخورده بدون اينكه توانايي يافتن و استفاده از سيستم «سرچ» كتاب را بداند اولين كتاب دم دستش را انتخاب كرده و نشاني آن را به كتابدار مي دهد. شانه هاي افتاده و پيشاني عرق كرده اش كه دائم با دستمال كاغذي آنرا خشك مي كند گوياي ناتواني اش از يافتن كتابي است كه به دنبالش مي گردد.
طوبي خسروجردي كه در نهايت كتاب ناخواسته اش را از كتابدار تحويل مي گيرد و قصد دارد به سمت صندلي اي كه نشانه رفته است تا بنشيند برود،
در گفت و گو با خبرنگار سرويس گزارش روز كيهان شروع به گلايه از عملكرد كتابداراني مي كند كه به قول او چندان به وظيفه و مسئوليتي كه دارند واقف نيستند.
وي با اشاره به اينكه كم سواد است و چندان به سيستم جستجوي كتابخانه پارك شهر آشنا نيست
مي گويد: »هر زمان كه از كتابداران تقاضاي كمك داشته ام چندان توجهي نكرده اند و بيشتر وقتشان را به جوانترهايي اختصاص ميدهند كه به اينجا مراجعه مي كنند و خودشان به جستجوي كتاب ها آشنايي دارند.»
اين خانم سالمند كه از اهالي نزديك كتابخانه پارك شهر است اضافه مي كند:« قبلا كه وقت و حوصله كافي داشتم به سراغ كتابخانه هاي ديگر مي رفتم البته كتابداران آنجا هم چندان تفاوتي با اينها نداشتند و با توضيحي خلاصه در مورد نحوه پيدا كردن كتاب هايي كه مي خواستم فورا مرا از سر باز مي كردند.»
امكان استفاده نخبگان
از كتابخانه دانشگاه ها
عباسي كه تنها امكان مادي كتابخواني را بهره مندي از 3 برگه بن دو هزار توماني عنوان مي كند ترجيح مي دهد بيشتر براي تجربه مجدد اين مشكلات كتاب هاي مورد نظرش را خريداري كند اما همچنان به نهادينه كردن فرهنگ كتابخواني در ميان مردم تاكيد دارد و مدعي است با كاهش نرخ كتاب ها و اختصاص زمين هاي خالي شهري به كتابخانه
مي توان مشكل كتابخواني را حل كرد.
وي ديگر پيشنهاد خود را امكان استفاده نخبگان و مخترعان از امكانات كتابخانه دانشگاه ها مي داند.همان شرايطي كه «حسين توحيدي» نخبه جوان كشور و عضو گروه فيزيك دانشگاه تهران آن را مكمل اطلاعات اينترنتي عنوان مي كند.
وي كه چندي پيش به همراه گروه فيزيك اين دانشگاه سيستم سرعت سنج خودرويي را به ثبت رساند در گفت و گو با خبرنگار سرويس گزارش روز كيهان مي گويد: »كتابخانه دانشكده فني دانشگاه تهران به دليل اينكه در فاصله هاي زماني كوتاهي به روز مي شود مجهز به كتبي است كه مي تواند در كنار منابع اينترنتي مرجع اطلاعاتي خوبي به شمار آيد.
اين موضوع البته فقط به تعدادي از كتابخانه هاي دانشگاهي منحصر مي شود و مابقي به علت وجود مشكلات ارزي، رشد بسيار بالاي تعداد دانشجويان در سالهاي اخير و بسياري عوامل ديگر از كمبود نشريات ادواري لاتين و به روز رنج مي برند. »
هاديلو دانشجوي كارشناسي ارشد رشته ارتباطات اجتماعي دانشگاه علامه در همين خصوص به گزارشگر كيهان مي گويد:« زماني كه تازه وارد دانشگاه شده بودم كم تر با معضل كتب دانشگاهي رو به رو مي شدم. گرچه كاستي هايي نيز در اين زمينه وجود داشت اما وضعيت بهتر از ساير كتابخانه ها است. اما كتابخانه هاي دانشگاه ها در صورتي قابليت استفاده براي دانشجويان را دارند كه به كتب روز دنيا و منابع الكترونيكي تجهيز شوند.»
خطري كه در كمين است
طي سال هاي اخير دانشگاه هاي معتبر دولتي سرمايه گذاري هاي وسيعي در زمينه تجهيز
كتابخانه هاي دانشگاهي انجام داده اند. اما آيا تمام جمعيت دانشگاهي كشور به دانشگاه هاي معتبر دولتي منحصر مي شود؟
واقعيت اين است كه اگر محققان و دانشجويان مستعد ايراني اين امكان را پيدا نكنند كه به راحتي از طريق كتابخانه هاي دانشگاه ها به منابع علمي مورد نيازشان دسترسي پيدا كنند، ترجيح مي دهند براي تعقيب رشته مورد نظر و تحقيق و پژوهش در اين زمينه راهي دانشگاه هاي خارج از كشور شوند و يا
حتي الامكان به منابع خام علمي كه حاوي انديشه هاي سكولاريسم و غرب گرايانه است به عنوان منابع علمي دست پيدا كنند كه اين خود عاملي خطرناك در برخي رشته هاي تحصيلي است.
اما با صرف بودجه و اصلاح شيوه مديريت كتابخانه هاي دانشگاه ها و به كارگيري كتابداران مجرب، به راحتي مي توان انجام كارهاي تحقيقي و پژوهشي را به طور هدفمند ساماندهي كرد.
انتشار الكترونيكي دانش و اطلاعات
با وجود اين كه امروزه اينترنت و ساير وسايل ارتباطي زمينه را براي دسترسي بدون واسطه به اصلي ترين منابع و مدارك علمي فراهم مي كنند، اما كتابخانه ها همچنان نقش مهمي در توسعه علوم و تحقيقات دانشگاهي برعهده دارند.
انتشار الكترونيكي دانش و اطلاعات توليدشده در دانشگاهها بزرگترين وظيفه اي است كه به ويژه كتابخانه هاي دانشگاهي بايد به عنوان ناشر و توزيع كننده دانش در دنيا عهده دار شوند.
كتابخانه ها مي توانند با تهيه يك آرشيو پيش از انتشار از توليدات علمي به عنوان يك ناشر داخلي عمل كرده و به توزيع زودهنگام توليدات داخل، حتي پيش از انتشار رسمي آنها كمك كنند.
يكي از كتابداران مديريت صحيح را از جمله راهكارهاي رفع اين نوع از معضلات دانشگاهي عنوان مي كند.
خديجه جباري كتابدار دانشكده تربيت معلم شيراز در اين خصوص به خبرنگار سرويس گزارش روز كيهان مي گويد:« بسياري از مشكلاتي كه از نظرتامين منابع اطلاعاتي وجود دارد را با ايجاد ارتباط صحيح بين دانشگاههاي مختلف مي توان حل كرد. ولي لازمه اين كار مديريت صحيح و حضور كتابداران با انگيزه است. كتابخانه هاي دانشگاهها مي توانند يكديگر را از امكانات و خدمات يكديگر آگاه كنند و به مبادله منابع و اطلاعات بپردازند.»
وي عقيده دارد كه با توسل به اين سبك، اگر برنامه ريزي مناسبي انجام شود و كاركنان آموزش ببينند مي توان برخي از مشكلات را از جلوي پاي محققان برداشت تا آنها در كتابخانه هاي مختلف سرگردان نشوند.
درحالي كه آنچه ما اكنون داريم، مجموعه اي از كتابخانه هاي دانشگاهي است كه هر يك به طور پراكنده بخشي از منابع را دراختيار دارند و اين منابع را دراختيار ساير كتابخانه ها قرار نمي دهند و هيچ هماهنگي و همكاري بين آنها وجود ندارد.
بنابراين تقويت كتابخانه هاي دانشگاهها از لحاظ كتب نوشتاري و با سيستم الكترونيكي و دستيابي به سايت ها و نشريات الكترونيكي ديگر كشورها كمك هاي شاياني براي نيل به هدف داشته و نيازمند دقت و توجه مسئولان به منظور رفع مشكلات عديده كتابخانه هاي دانشگاهي است.