نقش خدمات مشاوره اي در پيشگيري از مشكلات دانشجويان

محمد عبدالهي
مشاوران در ارائه خدمات مشاوره اي در دانشگاه ها نقش فعالي را ايفا مي كنند. مراكز مشاوره اي دانشگاه ها نوعاً به ارائه مشاوره هاي فردي، گروهي، تحصيلي و شغلي مي پردازند و به همين دليل مشاوران دانشگاه ها بايد در زمينه هاي گوناگون مشاوره نظير؛ كار گروهي، روش هاي پيشگيري و مداخله، مطالعات اضافي، آموزش هاي مهارتي، روابط بين فردي، آموزش هاي لازم را ديده باشند. مشاوران در رشد آموزشي، تحصيلي و هيجاني دانشجويان مي توانند مفيد باشند و به دانشجويان با زمينه هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي مختلف با توانايي و انگيزه هاي تحصيلي متفاوت خدمات متنوعي را ارائه دهند. برخي از روان شناسان عقيده دارند كه بسياري از دانشجويان يا به دليل عدم آگاهي از برنامه هاي درسي دانشگاه، انتخاب نامناسب و نادرست دروس، فقدان انگيزه و ... دچار شكست تحصيلي مي شوند و يا دانشگاه را ترك مي گويند. آن ها خاطر نشان مي كنند كه خدمات مشاوره اي در دانشگاه بايد به موضوعات مختلف از قبيل، خط مشي هاي تحصيلي، راهبردهاي مديريت زمان، رشد مهارت هاي ارتباطي، كثرت گرايي فرهنگي، افزايش روابط، كاهش فشار رواني، سلامتي و تندرستي، جست و جوي شغل، مهارت هاي تصميم گيري، راهبرد هاي تعيين هدف و راهبردهاي انگيزشي، بپردازد.
برنامه هاي راهنمايي و مشاوره در دانشگاه براي اثربخش بودن بايد به نيازهاي رشدي و سازگاري همه دانشجويان توجه كند و مانند آموزش رسمي، يك فرآيند مستمر و پويا باشد، و نيز بايستي از حمايت حرفه اي و اجتماعي برخوردار باشد، به سنجش منظم نيازهاي دانشجويان و ويژگي هاي محيط آموزشي آن ها بپردازد، همكاري استادان و دانشجويان را در ارائه خدمات مشاوره استفاده كند، به قدر و منزلت دانشجويان توجه كند، از روابط انساني مثبت آگاه بوده و آن ها را در كار خود به كار گيرد.
اهميت پيشگيري در مشاوره
اكنون برنامه هاي پيشگيري در مشاوره اهميت فوق العاده اي پيدا كرده است و پيشگيري در زمينه ها و شرايط آموزشي گسترش يافته است. اهداف و برنامه هاي پيشگيري و مشاوره در سطوح مختلف آموزشي متفاوت است. بسياري از محققين و پژوهشگران ضمن ارائه ره يافت هاي روانشناختي، به بررسي ابعاد و اهميت موضوع مشاوره در پيشگيري از مشكلات اجتماعي پرداخته اند.
از آن جمله بارنهام و سانچو(1990) در تحقيق خود نشان دادند كه خدمات مشاوره براي دانشجويان مبتلا به مشكلات يادگيري مي تواند مهارت هاي مطالعه، قدرت ابراز وجود، مهارت هاي اجتماعي و خودانگاره ي آ ن ها را افزايش داده و زمينه هاي موفقيت تحصيلي را ايجاد كند.
در محيط هاي آموزشي، برنامه هاي پيشگيري در راهنمايي و مشاوره بايستي شامل راهنمايي در زمينه برنامه ريزي درسي، مهارت هاي مطالعه، رشد خودپنداره، جلوگيري از آفت تحصيلي، راهنمايي شغلي، رشد ارزش ها، عزت نفس و راهنمايي ازدواج باشد.
«فاير چيلد» و «سيلي»(1996) در تحقيق خود نشان دادند كه دانش آموزان، معلمان و والدين از نحوه ي ارائه خدمات مشاوره اي در مدرسه رضايت داشته و بر اين باورند كه مشاوره در حل مشكلات آن ها نقش ويژه اي دارد.
هم چنين «ويگينز» و «مودي» (1987) در تحقيق خود دريافتند كه مشاوراني كه در ارائه خدمات مشاوره اي زمان بيشتري صرف كرده، تعهد بيشتري داشته و به نيازهاي دانشجويان توجه مي كنند از سوي آن ها به عنوان مشاوران موفق ارزيابي مي شوند.
«كمپل» (1965) در بررسي خود نشان داد كه دانشجوياني كه از خدمات مشاوره اي در دانشگاه برخوردار بوده اند در مقايسه با ساير دانشجويان از پيشرفت تحصيلي و سازگاري بهتري برخوردار بوده اند.
علاوه بر برنامه هاي پيشگيري اوليه، ثانويه و نوع سوم، امروزه متخصصان بهداشت رواني به دو نوع الگوي جديد در پيشگيري توجه دارند، كه عبارتند از: پيشگيري متمركز بر موقعيت، كاهش يا حذف عوامل محيطي رفتار اختلال آميز بوده و سعي مي كنند عوامل فشارآور محيطي را به حداقل برساند، ولي هدف پيشگيري متمركز بر شايستگي، افزايش توانايي افراد براي كنار آمدن با شرايطي است كه ممكن است منجر به رفتار اختلال آميز شود. اين نوع پيشگيري سعي مي كند مهارت هاي كنار آمدن افراد را تقويت كند؛ مثلاً در دوره هاي مختلف آموزشي مي توان برنامه هاي مناسب براي افزايش سازگاري دانش آموزان يا دانشجويان ايجاد كرد تا آنان بتوانند در سال هاي بعد از تحصيل با آمادگي بيشتري با مشكلات مقابله كنند. شواهد نشان مي دهند افرادي كه در برنامه هاي پيشگيري شركت مي كنند در مقايسه با گروه كنترل عملكرد بالاتر، احساس شايستگي بيشتر، روابط بين فردي مناسب تر و از نظر مشكلات رواني و رفتاري در سطح پايين تري هستند.
بررسي تحقيقات و نتيجه گيري
«كارول»(1979) در تحقيق خود بر روي گروهي از دانشجويان، مشكلات متعددي در بين آن ها مشاهده كرد كه از جمله آن ها مي توان به اختلاف سليقه با خانواده خود در انتخاب شغل و حرفه، تعارض بين استقلال طلبي و وابستگي با خانواده، نياز به پيشرفت در برابر احساس بي كفايتي و عدم درك مطالب درسي، نگراني از ابراز وجود ويژگي هاي شخصيتي، مشكلات ازدواج و ارتباط با جنس مخالف، مشكلات اقتصادي و مشكلات موجود در انتخاب رشته تحصيلي دل خواه اشاره كرد.
طبق گزارشات مراكز مشاوره اي دانشگاه ها، مشكلات رواني و عاطفي، افسردگي، نگراني، اضطراب، مشكلات تحصيلي و آموزشي، اضطراب امتحان، فقدان انگيزه تحصيلي، مشكلات شغلي، خانوادگي، مالي، تربيتي و انضباطي از جمله مشكلات دانشجويان مراجعه كننده به مراكز مشاوره اي دانشگاه ها هستند.
هم چنين در يك بررسي ميداني مشخص شد كه مشكل انتخاب واحد از اساسي ترين مشكلات آموزشي در شروع هر نيمسال تحصيلي است(فرهنگ آفرينش، 1379، شماره 359).
«دلكو» (1988) نيز خاطر نشان مي كنند كه مراكز مشاوران دانشگاهي علاوه بر ارائه خدمات معمولي مشاوره(فردي، گروهي، شغلي و ...) بايد در خودپنداره افراد نيز نقش داشته و به بهبود آن بپردازند. پژوهش آن ها در دانشگاه هاي مختلف آمريكا نشان داد كه دانشجويان بعد از گذراندن برنامه هاي مشاوره اي احساس
مي كنند كه يك فرد مفيد و اثربخش در جامعه هستند.
در برخي از كشورها، مراكز خدمات مشاوره اي دانشجويان به ارائه خدمات متعدد مي پردازند. يكي از اهداف اصلي ايجاد اين مراكز كمك به رشد تحصيلي، آموزشي و فردي دانشجويان و اقدامات آموزشي و پژوهشي است. اين مراكز به دانشجويان كمك مي كنند تا به انجام تكاليف دانشگاهي بپردازند، بحران ها و مشكلاتشان را برطرف نمايند. هم چنين به ارائه مشاوره هاي تحصيلي، حرفه اي، شغلي، شخصي، ازدواج، زناشويي و گروهي مي پردازند. مداخله در بحران، آموزش، مهارت هاي مطالعه، آرامش عضلاني، بازخورد زيستي، آموزش مديريت، آموزش هاي خودياري و مهارت هاي يادگيري نيز از جمله برنامه هاي اين مراكز است.
«شاملو» (1366) عقيده دارد كه تعداد زيادي از دانشجويان دانشگاه مبتلا به انواع اختلالات و مشكلات عاطفي هستند.
اين مسائل از اضطراب خيلي خفيف شروع مي شود و به حالات مختلف و بعضاً شديدتري ختم
مي گردد. با اين تفاصيل مسئولان دانشگاه ها بايستي بدين امر توجه جدي نموده و با برقرار كردن مراكز مشاوره و كلينيك هاي رواني و برنامه هاي بهداشتي از شيوع بيماري هاي رواني جلوگيري نمايند.
شايد خيلي از مشكلات نسبتاً ساده باشند و به تدريج دانشجويان موفق به حل آن ها شوند، ولي گاهي اتخاذ تصميم به قدري مشكل است كه دانشجو دچار اضطراب و تشويش و گاهي نيز مشكلات شديدتر مي گردد. لذا توجه خاص به مراكز مشاوره اي يك ضرورت خاص است.
آن چه گذشت نمايي اجمالي در بيان ضرورت امر مشاوره در دانشگاه ها بود، در پايان مناسب است پيشنهاداتي جهت ترميم و تسريع روند مشاوره اي نظام آموزش عالي كشور ارائه گردد:
1- مراكز مشاوره در دانشگاه بايد با تجهيزات و امكانات مناسب ايجاد گردند و در صورت وجود تكميل شوند.
2- بايد از مراكز مشاوره و مشاوران برون دانشگاهي استمداد به عمل آيد.
3- براي آگاهي از نيازها، نياز سنجي صورت گيرد.
4- كليه مسئولان دانشگاه از اهميت و نقش مشاوره، آگاه باشند.
5- بين مراكز مشاوره در دانشگاه و ساير مراكز كمك كننده و حمايت كننده ارتباط تنگاتنگ وجود داشته باشد.
6- بين برنامه هاي آموزشي، پژوهشي و برنامه هاي مشاوره اي در دانشگاه ارتباط پويا و منطقي ايجاد گردد.
7- مراكز مشاوره در دانشگاه استقلال داشته باشد(از نظر مالي، اداري و...)
8- در هر دانشگاه تيم درماني و خدماتي مناسبي ايجاد شود(مشاور، روان شناس، مددكار، روان پزشك، روان سنج)
9- توصيه مي شود متخصصان مستقلاً براي دفاتر مشاوره استخدام شوند و كار اصلي آن ها ارائه خدمات مشاوره اي باشد نه وظايف متعدد و چندگانه.
10- بهتر است براي پيش گيري از مشكلات دانشجويان در بدو ورود آ ن ها آزمون هايي جهت شناسايي و تشخيص ميزان، نوع، فراواني و شيوع مشكلات به عمل آيد و براساس نتايج تصميم و برنامه ريزي گردد.
11- از آن جا كه آموزش و دوره هاي بازآموزي نقش مؤثري در پيش گيري دارد مناسب است دانشگاه ها طي برنامه هاي مدوني به برگزاري دوره هاي آموزشي - مشاوره اي(در زمينه تشكيل خانواده، ازدواج، انتخاب همسر، انتخاب شغل و ...) همت گمارند.
12- در بدو ورود دانشجويان به دانشگاه، جلسات توجيهي در زمينه هاي مختلف(آموزشي، دانشجويي، پژوهشي،
فرهنگي و ...) برگزار شود.
13- دانشجويان و استادان توجيه شوند كه براي رفع مشكلات به مراكز مشاوره مراجعه نمايند نه مراكز ديگر.
14- نتايج خدمات مشاوره اي دانشگاه به صورت هفته نامه، ماهنامه، بوروشور، جزوه و غيره به اطلاع ساير دانشجويان و افراد برسد. خبرنامه مشاوره اي در واحد دانشگاهي تهيه و به ساير واحد ها جهت اطلاع از اقدامات، تجارب و ... ارسال گردد تا بدين شكل اطلاع رساني مشاوره اي تقويت گردد.

بازخواني يك پژوهش در دانشگاه 55 درصد وبلاگ هاي دانشجويي دل نوشته است

در سال تحصيلي 88-87 طرح پژوهشي رصد فرهنگي دانشگاه هاي كشور توسط دكتر آزاد ارمكي و اعضاي هيات علمي گروه جامعه شناسي دانشگاه تهران انجام شد. اين پژوهش در اصل به آينده نگري فرهنگي، شناسايي بموقع جريان ها، مسائل فرهنگي جامعه، دانشگاهي و ارائه راهبردهاي مواجهه صحيح و هدفمند با آنها پرداخته است .
حجت الاسلام والمسلمين حبيب محمد نژاد، معاون پژوهشي نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها درباره اين پژوهش مي گويد: «مخاطبان اين پژوهش دانشگاهيان، اساتيد، دانشجويان و كارمندان بودند. در اين پژوهش از روش هاي مطالعاتي مركب كمي و كيفي شامل پيمايشي، مصاحبه كيفي و تحليل محتوا يعني بررسي مجلات و وبلاگ هاي دانشگاهي استفاده شد تا سطح باورپذيري تحقيق افزايش پيدا كند«. همچنين روزنامه هاي جام جم، همشهري، كيهان، ايران، مجله خانواده سبز، مجله موفقيت و اعتماد به ترتيب بيشترين مخاطب را در بين دانشجويان به خود اختصاص داده اند. محمدنژاد در ادامه مي گويد: »از بين توليدات سينما، فيلم هاي سينمايي، برنامه هاي خبري، سريال هاي تلويزيوني، مسابقات ورزشي و فيلم مستند به ترتيب بيشترين مخاطب را در بين دانشجويان داشته اند و شبكه سوم نيز محبوب ترين كانال تلويزيوني در بين اين قشر است«. در اين پژوهش مشخص شد كه در برنامه هاي ماهواره اي، فيلم سينمايي، موسيقي و برنامه هاي سرگرم كننده تلويزيوني، گفت وگوي سياسي و مستندهاي تلويزيوني به ترتيب جزو برنامه هاي مورد علاقه دانشجويان هستند. در بخشي ديگر، كتاب با موضوعات ادبيات شعر، داستان، تاريخي، روانشناسي، اجتماعي، سياسي، مذهبي و فلسفه به ترتيب مورد توجه پاسخ دهندگان بوده است. از نظر پاسخ دهندگان تشكل هاي سياسي دانشجويان، كانون هاي هنري دانشجويي، گروه هاي علمي دانشجويي، گروه هاي صنفي و نشريات دانشجويي به ترتيب جزو گروه هاي مرجع از نظر هواداري به حساب مي آيند. رفتارهاي پرخطر از نظر پاسخگويان به ترتيب سيگار، قليان، مشروبات الكلي، قرص هاي آرامبخش، قرص هاي روانگردان، ترياك، كراك، شيشه و هروئين است. معاون پژوهشي اين نهاد عوامل هنجارشكن و خلاف عرف پاسخ دهندگان را اينگونه برشمرد: «تقلب، داشتن رابطه با جنس مخالف، پوشش و آرايش نامناسب در دانشگاه ها، دزدي، غيبت هاي مكرر، تاخير و ايجاد مزاحمت براي دانشجويان». محمدنژاد در ادامه به اولويت بندي ارزش هاي ديني پاسخگويان كه در اين پژوهش به دست آمده است، اشاره مي كند: »براي دانشجويان احترام به والدين، امانتداري، راستگويي و صداقت، درستكاري و رعايت حقوق ديگران مهم ترين ارزش هاي مذهبي را تشكيل مي دهد و نيز نماز، روزه، راز و نياز با خدا، صدقه دادن، رعايت حجاب و پوشش و خواندن قرآن اولويت هاي رفتار ديني دانشجويان پاسخ دهنده محسوب مي شود«. سياست و پيگيري مسائل سياسي هميشه مورد علاقه دانشجويان بوده و هست. در اين پژوهش مشخص شد 3/31 درصد پاسخگويان تا حد زياد و خيلي زياد به سياست علاقه مند هستند. 5/3 درصد آنان نيز در حد متوسط و 4/17 درصد به ميزان كم و 5/14 درصد خيلي كم به سياست علاقه مندند. اين در حالي است كه 77 درصد پاسخگويان اذعان كرده اند در جمع هاي مختلف به گفتمان درباره مباحث سياسي مي پردازند. از ميان پاسخگويان 7/46 درصد اعتراضات انجام شده در دانشگاه در سال 87 را هم صنفي و هم سياسي، 7/22 درصد آنان اعتراضات را صرفا سياسي و 3/17 درصد از دانشجويان دليل بيشتر اعتراضات را صنفي مي دانند. علاوه بر آن 4/48 درصد پاسخگويان امكان نقد اساتيد در دانشگاه ها را كم و خيلي كم دانسته اند. 7/15درصد نيز اين امكان را زياد و خيلي زياد و 2/34 درصد متوسط ارزيابي كرده اند. حجت الاسلام محمدنژاد با مقايسه نشريات علوم انساني و مهندسي در اين پژوهش مي گويد: »معمولا زبان نشريات علوم انساني تندتر و راديكال تر است و از طرف ديگر آنها دايره لغاتي دارند كه در نشريات فني ديده نمي شود. معمولا زبان نشريات علوم انساني چندان طنز نيست و جديتي گزنده دارد. در حالي كه نشريات فني از زبان طنز بيشتر استفاده مي كنند. محتواي نشريات علوم انساني بيشتر تحليلي و نسبتا عميق و به مسائل كلان جامعه با ديدي علمي تر پرداخته است اما نشريات فني موضوعات را به صورت ژورناليستي و اقتباسي بيان مي كنند و مقاله هايشان از چند كتاب يا مقاله ديگر وام گرفته شده است«. معاون پژوهشي نهاد نمايندگي با بيان اينكه اگر مذهب را به عنوان يك متغير براي مقايسه نشريات علوم انساني و فني در نظر بگيريم، مي افزايد: »نشريات فني معمولا به موضوع مذهب بيشتر پرداخته اند، در حالي كه به نظر مي رسد نشريات انساني چندان به مذهب نمي پردازند. بخش عمده نشريات سياسي راديكال دانشگاه هاي كشور به تهران تعلق دارد. بيشتر نشريات تهراني اگر كلا به مسائل سياسي تعلق نداشته باشند، بخش عمده اي را به مسائل سياسي اختصاص داده اند. اين مساله با شدت كمتري درباره نشريات شهرستاني صدق مي كند و فضاي نشريات شهرستان ها عمدتا صنفي، ادبي و فرهنگي است ».
داده هاي به دست آمده نشان مي دهد كه نويسندگان وبلاگ هاي دانشجويي به ترتيب بيشتر متاثر از رهبر انقلاب اسلامي و در مراتب بعدي از روشنفكران و فعالان سياسي داخل و خارج از كشور هستند و باقي تحت تاثير دوستان، همكلاسي ها، فاميل، روحانيون و شعرا قرار دارند. بررسي نظرات نويسندگان وبلاگ درباره اميد به زندگي و آينده نشان داد كه 38 درصد از دانشجويان به زندگي اميدوار، 26درصد نسبتا اميدوار و 8 درصد اميد كمي به آينده داشتند و به بقيه داده ها نيز اعتنايي نمي توان كرد. در مجموع مي توان گفت ميزان اميد در دانشجويان نسبتا بالاست. همچنين وبلاگ هاي دل نوشته 55 درصد يعني بالاترين پست ها را به خود اختصاص داده است و بقيه به ترتيب سياسي، علمي- تخصصي، دانشگاهي و ديني بودند. رئيس پژوهشكده فرهنگ و معارف در نتيجه گيري اين پژوهش مي گويد: »اين مطالعه نشان مي دهد كه امور سياسي، اجتماعي و فرهنگي در بين دانشجويان به امري غيرجدي تبديل شده است و اين امر مي تواند معلول عواملي چون افزايش روحيه مدرك گرايي، دل نگراني هاي اقتصادي - معيشتي و كم شدن اقتدار پدر، معلم، استاد و ... باشد كه اين خود معلول ميل بعضي از مراكز قدرت بويژه مراكز متولي تربيت و ارشاد در راستاي افزايش اقتدار خود است كه اقتدارهاي سنتي ديگر در جامعه را تا حدي تضعيف مي كند.
نتيجه فراغتي و بي اهميت شدن امور مهم سياسي، اجتماعي و فرهنگي بويژه در عرصه سياست به نوعي ممكن است به تضعيف امر سياسي بينجامد كه تداوم چنين وضعيتي در جامعه اي مثل ايران كه براساس مردم سالاري ديني بنا شده مطلوب نيست«. حجت الاسلام محمدنژاد معتقد است: »تضعيف اقتدار سنتي در دانشگاه مي تواند آثار ديگري هم داشته باشد، از جمله اخلاق زدايي و بي توجهي گروه هاي مرجع و تابعان آنها به اخلاق و ارزش هاي اخلاقي. جامعه بدون حضور اخلاق به سوي مصرف گرايي، سياست زدايي، بي مسؤوليتي نسبت به مسائل اجتماعي و نسبي شدن ارزش ها مي رود، پوچ انگاري تقويت و اميد به زندگي به چالش كشيده مي شود ».